ᠠᠯᠲᠠᠨ ᠵᠠᠭᠦᠦᠨ ᠲᠡᠮᠨ᠎ᠡ ᠲᠤᠤᠯᠢᠰ （ᠬᠠᠯᠢᠮᠠᠭ ᠺᠢᠷᠢᠯ）

АЛТН ЗҮН-ТЕМН ТУУЛЬС ББК 82. 3 ︵2︶ Калм. Л 557 Л557 Золотая игла: Сказки. / Составитель Э. К. Лиджиев. — Элиста: Калм. кн. изд-во, 1995. — 119 с. ISBN № 5-7539-02-92-8 В сборник включены калмыцкие волшебные, богатырские сказки в вариантах, которые бытовали в северных районах Малодербетовского улуса. Они записаны Э. К. Лиджиевым от бабушки, матери, односельчан — знатоков фольклора. 4702260205 — 035 Л ------------------------------- 16 — 94 ББК 82.3 ︵2︶ Калм. М 126 ︵03︶ — 95 Литературно-художественное издание ЗОЛОТАЯ ИГЛА. Сказки. На калм. языке Редактор А. Ц. Бартунова Художественный редактор С. А. Бадендаев Технический редактор К. П. Белова ЛР № 010037 ИБ № 1513 Сдано в набор 27.10.94. Подписано в печать 10.03.95. Формат 60 х 84/16. Бумага офсетная № 2. Гарнитура Школьная. Печать офсетная. Усл. печ. л. 6,97. Усл. кр.-отт. 7,2. Уч-изд. л. 8,0. Тираж 1000. Заказ 879. ”С” 035. Калмыцкое книжное издательство, 358000, г. Элиста, ул. Ленина, 243. АПП ’’Джангар” Республики Калмыкия, 358000, г. Элиста, ул. Ленина, 245. ISBN 5-7539-0292-8 © Э. К. Лиджиев, 1995 © Б. Э. Лиджиева, оформление, 1995 ДЕГТР ҺАРҺАЧИН HYP ҮГ Эн туульмудыг хураҗ, бичҗ ҿгснь — Лиҗин Кҿклдҽнҽ Эрнҗҽн, урднь Сталинградск областин Ворошиловск района Зҿҿд гидг селҽнд 1930-гч җилд тҿрҗ һарсмн. Хҿҿннь ҽн һазрин нерн сольгдад, Волгоградск областин Светлоярск района Северный селҽн гиҗ нерҽдгдв. Энд Лиҗин Эрнҗҽнҽ эцк эк хойрнь бас тҿрҗ һарсмн. Һазр болһн ҽврҽ улсарн туурдг. Тиим һатлу нертҽ күн энд бас бҽҽсмн — эннь Советск Союзин Герой Хечеев В. М. Лиҗин Эрнҗҽс бийнь болхла — хальмг амн үгин зҿҿрд ухан-седклҽн ҿгчксн күн, тегҽд 1992 җил мана Хальмг дегтр һарһачд бичг илгҽсмн билҽ. Тер бичгтҽн иигҗ бичҗ: ”.бичсн туульмуд болн Геср-богдин тууҗин тасрхас би экҽсн даслав. Мини экм болхла, ”Җаңһрин” 13-11 бҿлгүд чееҗҽр келдг билҽ, дҽкҽд то уга, дала олн туульмуд келдг билҽ. ” Экнь — эгл хальмг күүкд күн — Лидҗиева Дулаш Коротаевна, альдас тиим билг-эрдм дассмб гихлҽ — Эрнҗҽн Кекельдеевич бийнь келҗ ҿгв. Энүнҽ келсиг бидн юм хасч хайлго барлҗ тҽвҗҽнҽвидн, юңгад гихлҽ, — эннь мана аавнр-ээҗнрин кезҽңк, дҽҽнҽ ҿмнк бҽҽдлин нег соньн зург болҗ медгдв. ”Мини эк дала туульмуд болн Геср-богдин тууҗин тасрхас, ”Җаңһрин” бҿлгүд ахасн дассн бҽҽҗ. Тер цагт эн цагла ҽдл радио, телевизор, клуб, кино гидг юмн уга бҽҽҗ. Экинм ахнь асхн болһн хотндан нег-негндҽн одад, нҽр-наад кеһҽд, тууль, ”Җаңһр” келлдҽд, соңсад, дасад йовдг бҽҽҗ. Экинм эк-эцкнь тууль, ”Җаңһр” келдго бҽҽҗ. Мини эцк сурһуль уга хар кҿдлмшч күн билҽ. 1930-гч җилмүдт колхозд кҿдлмш кедг билҽ, мини эцкин үр-дүң улс эцкҽсм сурад, хая-хая цуглрад, неҗҽд шилҽн хавтхлсн ирцхҽдг билҽ. Мини эк тҽмк татдго билҽ, зуг амндан авад җаҗлдг, ҽрк уудго билҽ. Мини экд тууль, ”Җаңһр” соңсхар ирсн гиичнр тҽмк-папирос, зать белгтҽ ирцхҽдг бҽҽсмн. Туульмуд, ”Җаңһр” соңсад, ханад-байрлад хҽрцхҽдг билҽ. Эк — сурһуль уга, зуг ”Букварь ” умшдг”. Тегҽд Лиҗин Эрнҗҽнҽ экнь ҽмтнд келҗ ҿгдг амн үгин зҿҿриг эврҽннь ахасн — Хоҗуров Тҿлҗҽ Коротаевичҽс дасч авсн юмн чигн. Дҽҽнҽ ҿмн, 30-гч җилмүдин ҿрҽлҽр, Дулаш Коротаевнҽс ”Җаңһр” болн туульмуд бичҗ авар Зҿҿдин колхозин ахлач, Хальмг Таңһчдан ик кергтҽ гиҗ, күүкд кү авч ирҗ, хотнд бҽҽлһҽд, цугинь цааснд 3 буулһҗ авх саната бҽҽсмн. Болв эн керг күцҽгдсн уга, юңгад гихлҽ удсн уга Зҿҿд, ҿҿр бҽҽсн селҽдтҽ, Сталинградын медлд орҗ одв. Хҿҿннь дҽн орҗ ирҽд, дҽкҽд хальмгуд Сивр тал туугдад, амн үгин зокъялмуд бичҗ авх санан билрҽд хуурв. Эврҽ бийиннь тускар, яһад ”Җаңһрин” бҿлгүд чееҗҽр келдгиг эс дассая Лиҗин Эрнҗҽн бас бичҗ. 1910 җилд ”Җаңһрин” дегтр орс болн хальмг келҽр лавк болһнд дүүрч ҿдв. Лавкас дегтр хулдҗ авад, селҽнҽ ҽмтн умшдг болв. Зуг 1970-гч җилҽс авн сүл цаг күртл орс болн хальмг келҽр барлгдҗ һарсн туульмудын хураңһу авч умшад, экҽсн соңсч дассн туульмуд болн Геср-богд хаана туск тасрхас тер хураңһуст угаһинь эн оньһҗ медв. Тегҽд тер герҽслҗ авсн зҿҿр мартгдад хуурх гиһҽд, санаһан уудлад, хҽрү босхад, бичкн девтрт бичлһнд даслт уга һарарн буулһҗ бичҗ. Терүгҽн ҽмтнд кергтҽ болх чигн биз гиһҽд, 1950 җилҽс авн 1990 җил күртл механизатор болҗ кҿдлсн эгл күн, мана Хальмгин сойлын, келнҽ, олна билг-эрдмин иргчнг ухалҗ, ҿдгҽ маднд болну, иргн үй-улст болну, эднҽ ухан- серлд, билг-эрдмднь түшг болвза гиһҽд, ээҗҽсн герҽслҗ авсн зҿҿрҽрн хувацҗ, Хальмг дегтр һарһачин хайгар ҿгүлҗ. Тер девтрт бичгдсн туульмудынь бидн умшад, йилһҽд, олна оньг бийдҽн тусхах чинртҽһинь авад, эн хураңһуд тҽввидн. Барт белдхлҽрн, бидн иим сана зүүввидн: эн туульмуд — кезҽн-кезҽнҽс нааран олн хальмг дунд амн үгҽр тархагдсн кезҽңк зокъялмуд. Мана эгл хальмгуд урн үгд ямр дуран ҿгсн, ямр болһамҗта кевҽр соңсдгинь, ямр кевҽр келндҽн билгтҽ улсиг ачлҗ, ҿҿдҽн күндлдгинь, у, сарул, һольшг седклтҽһинь илдкҽнҽ. Дҽкҽд деернь келхд, олна билг-эрдм, сойлын кҿрң йорал угаһинь медүлҗҽнҽ. Маднд эс соңсгдсн, маднд эс медгдсн, бичгдҗ эс авгдсн кедү амн үгин зокъялмуд олн дунд бҽҽх, кедүнь мартгдад хуурсн︕ Тер дҽҽнҽ ҿмн җилмүдт Лиҗин Эрнҗҽнҽ экҽс кесгнь эс бичгдснь — ик һундлта. Болв кҿвүнь терүгинь хадһлҗ бҽҽһҽд, дарук үй-үлст бҽрүлҗ ҿгчҽхнь ик чинртҽ йовдл. Аав- ээҗнриннь зҿҿриг күүкднь мартлго, ачнр-җичнртҽн үлдҽх кергтҽ. Күн болһн энүг санад йовхла — мана сойл, мана хальмг келн, урн үг бҿкҗ унтршго мҿн. 4 МАНҖ Манҗ хҿҿт эктҽ бҽҽҗ. Хҿҿт экнь һурвн мҿңг ҿгҽд, цахрас одад, давс хулдад авад ир гиһҽд илгҽчкв. Манҗ цахр орад гүүһҽд һарв. Цахрт ирхлҽ, нег күн мис алхар авч йовснла харһна. ”Не, эн миисҽн бичҽ ал, нанд хулдчк”, — гив. Һурвн мҿңгҽрн миисинь хулдад авад күрч ирхлҽ, хҿҿт экнь миистҽһинь хойраһинь кҿҿчкв. Манҗ миисҽн дахулад һарад йовна. Йова йовҗ, нег худгин ҿҿр ирҽд, ус ууһад, амрад сууна. Мииснь келҗ бҽҽнҽ: ”Манҗ, эн худгин ҿҿр удлго аю моһа хойр ирҗ ноолдх, моһа аюг диилн гиһҽд ирх, аю чамас сурх: ”Кҿвүн, бос, нанд нҿкд бол”. Нҿкд бичҽ бол, тагчг су. Дҽкҽд аюһин чидл икдҽд, моһаг диилҽд ирх, моһа чамас сурх: ”Кҿвүн, нанд нҿкд бол, ю ас гисичн ҿгнҽв”. Тер цагт чи босад, моһад нҿкд болад, аюг цокад алчк. Моһа чамаг гиич кеҗ-кеҗ оркчкад, ю авнач гихлҽ, арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгинь сур, нань юм бичҽ ав”, — гив. Иигҗ-тиигҗ бҽҽтл, аю моһа хойр күрҽд ирв, ирн, таш-баш бҽрлдҽд ноолдв. Моһа аюг диилн алдад ирв, аю сурҗ бҽҽнҽ: ”Кҿвүн, бос, нанд нҿкд бол”. Кҿвүн тагчг кевтнҽ. Тиигҽ бҽҽтл, моһаг аюнь диилҽд ирв. Моһа арһан бархларн, кҿвүнҽс сурв: ”Кҿвүн, босч, нанд нҿкд бол, би чамд ас гисичн ҿгнҽв”. Кҿвүн босад, аюг цокад алад хайчкв. Моһа келв: ”Кҿвүн, манад оч гиич бол”. Кҿвүн мис хойр моһанд одад, долан-долан дҿчн йисн хонг гиич болв. ”Не, ач-тус кесн кҿвүн, нанас авнав гисҽн ав”, — гихлҽ, кҿвүн сурв: ”Арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгҽн ас”. Моһа хармнад ҿгч бҽҽхмн уга. Кҿвүн нань юм авлго миисҽн дахулад йовҗ одв. Моһа арднь: ”Аю намаг алчксн болхла, хамг юмн тоотм хуһар үрх билҽ”, — гиҗ санад, арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгҽн авад, кҿвүг кҿҿһҽд күцҗ ирҽд, арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгҽн ҿгв. Кҿвүн арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгинь хавтхлҗ авад, миисҽн дахулад, кесг йовад оркв. Геснь ҿлсҽд, ундасад, амрад суув. Арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгҽн авад, хҽлҽҗ бҽҽһҽд келв: ’’Энүгҽр ю кехҽр авлав, хот-хол юңгад эс авлав”, — гиһҽд, уурнь күрҽд, хамхлҗ хайхар арвн хойр эрҽсинь эргүлҽд, хаяд оркв. Арвн хойр кҿвүн һарч ирҽд: 5 — Манҗ, танд юн кергтҽ︖ — гиҗ сурв. — Усн-унд, идх-уух юмн бҽҽхлҽ, ас, — гив. Ҿмннь овалад хайҗ оркв. Ус-ундан, хот-хоолан миистҽһҽн хоюрн идҽд-ууһад, геснь цадад, унднь хҽрҽд, амрад одцхав. Цааран кесг йовад орксн цагт нег хаана нутг харһв. Нег һолын кҿвҽд ирҽд, арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгҽн авад, арвн хойр эрҽсинь эргүлҽд оркв. Арвн хойр кҿвүн һарч ирҽд: — Манҗ, юн кергтҽ︖ — гинҽ. — Нанд эн һолын кҿвҽд нег сҽн гер бҽрҗ ҿгтн, хаана күүк авч ирҗ ҿгтн, — гив. Арвн хойр кҿвүн нег сҽн гер бҽрҽд ҿгчкв. Хаана күүк авч ирҽд залчкв. Хаана церг мордад аашна. Манҗ арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгҽн авад, арвн хойр эрҽсинь эргүлҽд оркв. Арвн хойр кҿвүн һарч ирҽд: — Манҗ, юн кергтҽ︖ — гиҗ сурв. — Тер аашсн хаана цергиг тарачктн, — гив. Арвн хойр кҿвүн хаана цергиг тараһад кҿҿһҽд ҽрлһчкв. Дҽкҽд хан терүндҽн орхнь дала церг дахулад аашна. Манҗ арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгҽн авад, арвн хойр эрҽсинь эргүлҽд оркв. Арвн хойр кҿвүн һарч ирҽд: — Манҗ, юн кергтҽ︖ — гиҗ сурцхав. — Тер аашсн хаана цергиг тараһад хайчктн, — гив. Арвн хойр кҿвүн хаана цергиг тараһад күүчҽд хайчкна. Хан хҽрҽд йовҗ одв. Дҽкҽд хан һурвдад шораһас олн, шорһлҗнас нигт цергҽн дахулад аашна. Манҗ арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгҽн авад, арвн хойр эрҽсинь эргүлҽд оркв. Арвн хойр кҿвүн һарч ирҽд: — Манҗ, юн кергтҽ︖ — гицхҽв. — Тер аашсн хаана цергиг тарачктн, — гив. Арвн хойр кҿвүн хаана цергиг тараһад күүчҽд хайчкв, хан тагчг хҽрҗ одв. Хан зеерү шилвтҽ, зес хоңшарта эмг одад медҽд ир гиһҽд, тҽвҗ оркв. Эмгн Манҗ уга цагт гертнь күрҽд ирв. Хаана күүкн эмгиг гиич кев. Эмгн хаана күүкнҽс сурҗ бҽҽнҽ: — Тала баатрмуд, цергтн хама бҽҽхмб︖ Юмн-күмн үзгддм бишв︖ — Манд иим чирҽ хҽлҽдг юмн бҽҽнҽ. Арвн хойр эрҽсинь эргүлхлҽ, арвн хойр кҿвүн һарч ирнҽ, тедн ю сурсинь күцҽнҽ, — гиһҽд авад үзүлв. Эмгн арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгиг авад, арвн хойр эрҽсинь эргүлҽд оркв. Арвн хойр кҿвүн һарч ирҽд: — Эмгн, юн кергтҽ︖ — гиҗ сурцхав. Эмгн келҗ бҽҽнҽ: — Эн гериг гедргҽн цокчкад, күүкн ман хойриг хаанад күргҽд хайчктн, — гив. Арвн хойр кҿвүн Манҗин гериг гедргҽн цокчкад, күүкн эмгн хойриг хаанад күргҽд хайчкв. Манҗ гертҽн ирхлҽ, гернь гедргҽн туссн, гергнь уга болв. 6 Хаана тал бултад, җивҽд ирҗ йовна. Хан үзҽд, Манҗиг бҽрҽд авад, хулһнта там-нүкнүр хайҗ оркв. Манҗиг хулһнс зууһад, хазлдад бҽҽнҽ. Хан ирҽд: ”Эн кишва күн ямаран кевҽр бҽҽхинь”, — гиһҽд хҽлҽҗ, зог кеҗ бҽҽнҽ. Манҗ келҗҽнҽ: ”Хан, тана зергҽс, ҿҿртн гүүҗ бҽҽсн мини миисиг бас хайтн, хамдан үкнҽвидн”. Хан миисинь бас авад хаяд оркчкад, инҽҗ-инҽҗ, хҽрҽд йовҗ одв. Манҗин мииснь хулһнсиг бҽрҽд, каачад идҽд бҽҽв. Манҗ келҗ бҽҽнҽ: ’’Хаанад мини арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдг бҽҽнҽ, олад авч ирхлҽтн, мини мис тадниг идхн уга, таднд арвн уут зарм ҿгнҽв”. Зҿв гилдҽд, ик байрта, сҿ хаана тал хҿрн — һучн хулһн һарад йовҗ одв. Хаана цахрар гүүлдҽд, гер болһнар орад хҽҽлдҗ-хҽҽлдҗ, олҗ чадад ирцхҽв. Дҽкҽд маңһдур сҿнь дҿчн — тҽвн хулһн һарад йовҗ одв. Хҽҽлдҗ-хҽҽлдҗ, олҗ чадлго ирцхҽв. Дҽкҽд маңһдур сҿнь далн — найн хулһн һарад йовҗ одцхав. Хаана бҽҽшңд орад, хувц-хунриннь даһмар орад хҽҽлдҽд, зеерү шилвтҽ эмгнҽ герт ирҽд, хувц-хунран хҽҽлдҽд, эмгнҽ толһан үсн заагт үзҽд, эмгиг унтхла, толһаннь үсинь хазад хайчкад, арвн хойр эрҽстҽ чирҽ хҽлҽдгиг чирҽд авад күрч ирв. Манҗ арвн хойр эрҽсинь эргүлҽд оркв. Арвн хойр кҿвүн һарч ирҽд: — Манҗ, юн кергтҽ︖ — гив. — Намаг миистҽһим эн тамас тач һарһтн, эн хулһнст арвн уут зарм ҿгтн, — гив. Манҗ мис хойраг татад һарһҗ оркад, арвн уут зарм асхад ҿгчкв. Манҗ дҽкҽд арвн хойр эрҽсҽн эргүлҽд оркв. Арвн хойр кҿвүн һарч ирв. — Манҗ, юн кергтҽ︖ — гиҗ сурв. — Нанд хаана ҿмн бийд хаана бҽҽшңгҽс сҽн-сҽҽхн бҽҽшң бҽрҗ ҿгтн, хаана күүкиг авч иртн, хааг бҽрҽд, күлҽд авч ирҽд, хулһнта тамд хайчктн, — гив. Арвн хойр кҿвүн хаана ҿмн бийд хаана бҽҽшңгҽс сҽҽхн бҽҽшң бҽрҽд оркв. Хаана күүкиг авад күрч ирв, хааг бҽрҽд, күлҽд, хулһнта тамд хайҗ оркв. Ҿрүнднь Манҗ хулһнта тамур ирҽд хҽлҽнҽ. Хан сурҗ бҽҽнҽ: ’’Кҿвүн, намаг эн тамас тач ав, би чамд нутгиннь ҿрҽл медүлнҽв, күүкҽн ҿгнҽв”, — гив. Хааг хулһнта тамас татад һарһв. Хан күүкҽн ҿгв, алвтиннь ҿрҽлинь медүлв. Манҗ амрад-җирһҽд бҽҽҗ. ӨНЧН КӨВҮН Кҽзҽнҽ бҽҽҗ. Нег ҿнчн кҿвүн нойна цахрт ю зарснднь йовад бҽҽсиг нойн үзҽд, кҿвүг таасад, үүдч-түлкүрч кеҗ, зардг болв. Нег дҽкҗ нойн холд юмнд йовҗ бҽҽһҽд, кҿвүнд багла түлкүр ҿгҽд: ”Эн гер бичҽ тҽҽл, наадксинь цугтаһинь тҽҽлҽд, дотрнь юм-күминь дигл”, — гиҗ келҽд, йовҗ одв. Кҿвүн кесг герин үүд тҽҽлҽд, дотрнь юм-күминь 7 диглҽд йовҗ йовад: ”Нойн эн герин үүд бичҽ тҽҽл гилҽ, дотрнь юн бҽҽдв гилч︖ ” — гиһҽд, үүд тҽҽлҽд оркна. Дотрнь баатр цергнь арз-хорзин сүүр болҗ бҽҽҗ. Үкс гиһҽд, үүдҽн хааһад оньслчкна. Нойн ирҽд медҽд, кҿвүг уурлад, бичҽ тҽҽл гисн үүд тҽҽлдг гиһҽд, кҿвүг кҿҿчкв. Кҿвүн кесг йовчксн цагт нойн неквр тҽвҽд, кҿвүг хҽрү хҽрүлҽд авч ирнҽ. Нойн кҿвүнд нег мҿңгнҽ кетч ҿгв. ”Ода би чамд юн гихүв: иигҗ һарад, кетчҽн саҗад орк”, — гив. Кҿвүн һарад, кетчҽн авад, саҗад оркв: даладл алтн-мҿңгн асхрҗ одв. Кҿвүн хураһад авчкад, ик байрта зҿвҽр холд һарад одв. Нойн дҽкҽд кҿвүг некүлҽд авхулад, нег үлд ҿгв. ”Не, ода чамд юн гихүв: иигҗ һарад, нег баг моднур дайлад орк”, — гив. Кҿвүн кесг йовчкад, нег багар урһсн ивх-чивх моднур дайлад оркв: модн цуһар тҽҽргдҽд унҗ одв. Дҽкҽд кесг йовчксн цагт кҿвүг некүлҽд авхулад, нег мҿр ҿгв. Кҿвүн мҿрҽн унҗ авад, кесг ҿдр гүүлгҽд оркв. Модн заагт нег гер бҽҽнҽ. Герт орҗ ирхлҽ, эмгн ҿвгн хойр, нег сҽҽхнчн күүкн бҽҽнҽ. Эмгн ҿвгн хойр кҿвүнд хот-хоолынь ҿгҽд, кҿвүг амраһад, гертҽн бҽҽлһҽд бҽҽв. Кҿвүн күүктҽ таньлдад, күүкиг авад, хүрмҽн кеһҽд бҽҽв. Кҿвүн нег ик һолын кҿвҽд нег сҽҽхн гер бҽрҗ авад, амрад-җирһҽд бҽҽцхҽнҽ. Нег дҽкҗ хан аңһучлҗ йовад, кҿвүнҽ гергинь үзчкҽд, тавн ухань тарад, церг мордад, кҿвүнҽс гергинь булаҗ авхар аашна. Кҿвүн үзчкҽд, үлдҽн авад, тосад һарч ирҽд, хойр-һурв үлдҽр дайлад хүрүлҽд оркхла, хаана церг цуһар чавчгдад чилҗ одна. Хан һанцарн хҽрҗ одв. Хан иигҗ-тиигҗ бҽҽҗҽһҽд, дҽкҽд дала олн церг дахулад аашна. Кҿвүн үлдҽн авад, тосч һарч ирҽд, хойр-һурв дайлад хүрүлҽд оркна: хаана церг нүүрсн болад, кҿлврҗ одна. Хан тагчг хҽрҗ одв. Дҽкҽд иигҗ-тиигҗ бҽҽһҽд, кҿвүн гертҽн уга цагт хан җивҽд күрч ирнҽ. Кҿвүнҽ гергнд келнҽ: ”Чи юн гүүҗ йовсн, нүцкн, ҿнчн кҿвүтҽ бҽҽһҽд бҽҽнҽч, нанд ир, ор эзлдг хаана хатн болхч”, — гинҽ. Кҿвүнҽ гергн зҿв гиҗ бҽҽнҽ. ”Эн үлдҽр тана цергиг чавчад тараһад бҽҽнҽ”, — гиһҽд кҿвүнҽ үлд үзүлв. Хан хҽрҽд, кҿвүнҽ үлдлҽ ҽдл үлд авч ирҽд, соляд оркв. Кҿвүн гертҽн бҽҽсн цагт хан церг мордад аашна. Кҿвүн ҿмнк кевтҽн санамрар үлдҽн авад, һарад, хойр-һурв хүрүлҽд дайлна: хаана церг чавчгдҗ-тҽҽргдҗ бҽҽхмн уга. Кҿвүн үлдҽн шивчкҽд, бултад, бурһсн модн заагур зулҗ одв. Кҿвүнҽ гергинь хан авад хҽрҗ одад, хат залад авчкв. Кҿвүн тер кевтҽн гүүһҽд йовҗ, үлд, мҿңгнҽ кетч ҿгсн нойндан күрч ирв. Нойн келв: ”Ода би чамд юн гихүв︖ ” — гиһҽд кҿвүнд һурвн хамтхас ҿгв. ”Негинь иигҗ һарад ид, негинь һазрин ҿрҽлд күрҽд ид, негинь эмгн ҿвгн хойрин ҿҿр одад ид”, — гив. Кҿвүн хҽрү гүүһҽд һарв. Нег хамтхасан иигҗ һарад идв, нег хамтхасан һазрин ҿрҽлд күрҽд идв, нег хамтхасан эмгн ҿвгн хойрт 8 күрҽд идв. Сҽҽхнчн мҿрн болад, ҿвгнд келнҽ: ”Намаг хаанд авч одад хулдчктн”. Ҿвгн кҿтлҽд авч одад, хаанд хулдчкв. Хан сҽҽхн мҿрн гиһҽд, танцглад бҽҽнҽ. Генткн хаана хатн нҿг-сҿг уга гем ирҽд киисв. Хан хатнасн сурҗ бҽҽнҽ: — Юн болҗ одв︖ Хатн келҗ бҽҽнҽ: — Эн мҿрн нанд тотхр болҗ бҽҽнҽ, эн мҿр алҗ, махинь хурлд бҽртн, тегҽд би эдгхүв. Хан тер кевтҽн мҿрчдҽн: — Эн мҿриг алад, махарнь заманчин хҽҽс дүүргтн, — гиҗ зҽрлг болв. Мҿрч мҿриг кҿтлҽд авад һарв. ’Эн мана хан яһҗ бҽҽхмб, иим сҽҽхн мҿрҽн алулад︖ ” — гиһҽд, мҿрнҽ дал илҽд, зогсч бҽҽнҽ. Мҿрн келҗ бҽҽнҽ: ”Не, намаг ал, би кҿндрхшив, мини нег соя кҿлинчн ҿҿр оч тусх, тер сояг хаана ҿргҽн ҿмн һазр малтад тҽрчк”. Мҿрч мҿриг алад оркна: мҿрчин кҿлин ҿҿр мҿрнҽ соя ҿсрҽд тусна, авад хавтхлчкад, мҿрнҽ махиг заманчд авч одад ҿгчкв, сояһинь хаана ҿмн бийд тҽрчкв. Сҽҽхн модн болад урһад, шавшад бҽҽнҽ. Хаана хатн дҽкҽд нҿг-сҿг уга, ухан-сегҽн уга киисв. Хан хатнасн сурҗ бҽҽнҽ: — Ямара