ᠬᠠᠯᠢᠮᠠᠭ ᠵᠢᠩᠭᠠᠷ ᠤ . ᠪᠠᠰᠠᠩᠭᠤᠸ᠎ᠠ 1940 ᠣᠨ （ᠬᠠᠯᠢᠮᠠᠭ ᠺᠢᠷᠢᠯ ᠢᠶᠠᠷ）

A-qoi ft » I ft I II II I I I \i I» \ft }l I ► ►» i I• i ЛКАДБМИЯ НАУК CCCP ЙНСТИТУТ ВОСТОКОВЕДЕН ИЯ ДЖАНГАР ГЕРО И 4ЕСКИ Й ЭПОС КАЛМЫЦКОГО НАРОДА ОБ PA БОТКА Б. Б A C A H T O BA ПОА Р Е Д А К Ц И Е й ЧЛ.-КОР. А КА ДЕМ И И НАУК CCCP H.H. ПОППЕ t︕ ИЗДАТЕЛЬСТВО АКАДЕМИИ НАУК CGCP ︵МОСКВА 1940 ДЕНИНГРАД ︵«1 лдж авлгьна кбдлмшиг Казанск университетин профессормуд, лнд темдгта монголоведмуд Ковалевский, Бобровников болн 1опов тор кедж кодлдж йовсмн. Ковалевский „Джанъгьр“ 5ичдж авлгъиг әклсмн, ИджЛ кбван нутгудин Хошуд болн Вагь-цоохр хальмгудин джанъгьрчнрас цуглулдж авсн „Джанъгъ- рин“ нег цббкн бблгудиг редактировать кесн чигн болад баахмн. Бобровников болхла, Орс Географическ обществин даалгъврар эбществин 1854-гч джилин Занъгст Хонъгърин болн Кунд гарта Саврин туск, дакад талдан чигн бблгудин вариантмудтаг, памятникин туск историко-литературн медврин ик биш әклц статьятаг орсагъар барлсмн. Бийиннь гарт деер заагдсн муугъар бичгдсн болгта ︵Багь цоохр версий︶ болн Баатр Хар Джилгъна баар барлдгсн болгиг зармта бийнь ︵Хошуд версий︶ Бобровников тер болгудин сюжед- мудин нег-негнасн онц бварцмудтнь чигн болн бийаснь урд Бергманна бичдж авсн хойр бблгт чигн цур оньган огсн юмн yta9 тер бблгудин зуг әпическ нег иджл газрмудинь, тууна угар болхла, „нег зусн угмудинь“ темдглад, тегад тиим куцц биш батта йовдлмудар дала хол одм аш кехар седдж, тернь тегад цур әнду болдж гарчана. Улгурнь келхд, Бобровнико- вин цага монголистмуд „Джанъгъриг“ „хальмгин литературт ик узлта орм әзлх збвта гидж тоолджасн болхла“, Бобровни- ков ән цур поэм биш, зуг „йирин туулъм# чинрнь болн объемнь ︵ик багьнь︶ келджах кууна хав-бргмджас ишта болдг нам хамцдж бурдгдад уга литературн зокъял︔ тууна халадж шинджлджах болгуд нег бблгин зуг онц онц анъгснь, „Хальмгуд при- ключений бурдахдан угтан йирин олмгъа биш болсн учрар“ 9U „туульд* икнъкнь лирическ халхнь диилнъгъу болсар „Джанъгър“ туунд медгддг бблгудас ол^ бблгта „болх гидж сандж болшго“ гидж тер бичсмн. ьДжанъгър“ тогтдж гарсн цагин тускар болхла, хар тамин әзнас „Джанъгър“ дасхин тблад Иджл кбван нег хальмг хар тамин йоралд оч гисн легендиг йир икар итксн Бергманна дару, „Джанъгърин тогтдж гарсн цагиг хальмгуд Российас зулсн кемд ︵әс гихла 1771-гч джилд︶ гарсмн гидж хальм- рин преданий келджана, болв „Джанъгъриг“ тууна хббн VII гархднь чигн юн чигн юмн саалтг болшго“ гидж тун дееран немджана. Болв туунлагьан хамдан, Бобровников — зокъялин гол чинрнь „цань уга тааста нуугьач әзиг“ узулджана, „Джанъгър“ Дуулдгудт „нуулгъна алдр хамцнъгъу идей урмд огна“, поәмд тааста хан болн тууна нокднр ︵тоогъарн зармдан 12, зарм- дан 6000 болн 12︶ героймуд узулгдна, зармдан стихнь прозар семргдв чигн поэм стихар бурдагдсн юмн, уг суулднь тууль мет келгдхш, тууг шишлнъ дууч-джанъгърчнр дуулна гидж мел чикар олдж келсмн. Джанъгърин нериг персидск джехан-гир „делкан әзна гидг нернла Бобровников оордхсмн. Тууна санагъар болхла, ән нерн хальмгудт манъгъдудар әс гихла хасгудар дамдждж ордж ирсн болх гиджана. 1857-гч джилд Бобровниковин кодлмшиг немш келнд Эрд- манн орчулсмн, тер учрар „Джанъгър“ делкан әпосин корнъд орулгдсмн, тегад тууна дарунь мана ик нерта литературо- вед болн искусствовед В. В. Стасовин оньг огулсмн. Стасов орс былинс восточн унъгта болдг гидг әвраннь теорий тог- талгъндан1 „Джанъгариадин“ әлементмудиг олзлсмн. 1864-гч джилд профессор Голстунский литографск кевар „Джанъгърин“ бас хойр — „Догшн Шар Гургугьин болг“ болн „Догшн Хар Кинасин болг“ барлсмн. Эдн тууна тола торгъуд джанъгьрчнрас бичгддж авгдсмн, тедниг Голстунский шишлнъ бийнь редактировать кесмн. Энугарнь авад халахла, әдниг хальмг литературн кел болн бичг саанар меддг, баарн келна культурн уулдврчнр-дотрас негнь бичсн болх бааддта. Годстунский барлдж гаргъсн болгуднь дакад халагдад, 1892-гч джилд гарсн „Хальмг хрестомати^п гидг дегтртан профессор А . М. Позднеев тер кевтнь opyAÜ^_J Дакад дегтран 1911-гч джилд хойрдад гаргъхларн А . М. Позднеев тер бол- гудиг гурвдад барлсн дееран бас негиг, йир саанар бичгдж авгдад ясгдсн „Шар Манъгъсла баар барлдгсн болгиг“ немдж гаргъсмн. Позднеевиг онъгрсна xööh , тууна ард улдсн доку- ментмудар авад халахла, суулдк болгинь Аадрхна хальмг училищин хуучн багш Санджирхаев бичдж авсн сандж. 1 В. В. Стасов, Орс былинсин унъгин тускар, 1868. VIII Профессор А . М. Позднеев бийиннь хоон „Джанъгърин“ орчуллгь әс улдасн болдг болв чигн, поәмин лексическ болн фразеологическ материалмуд икар олзлгдсн тууна хальмг — орс словарь ән номт памятникин тускар икар болн нарнар кодлджасна тускар алмацулх юм улдаджахш. Цугтагъаснь икар „Джанъгърин“ халхар Петербургск универ- ситетин проф. В. Л . Котвич икар кодлсмн. Студентнр мон- голмудт болн калмыковедмудт сургъуль заагъад „Джанъгър“ дасджагьад, тер бийнь студент баах цагтан „Джанъгьриг“ дора газртнь дасхар Иджл кован тег ордж баасмн. 1910- гч джилд теегар В. Л . Котвичин бурдасн шишлнъ әкскурсин нилчар хальмгин Багъ-Дорвда нутгас джанъгьрч Элан Овлагъас урднь медгдад уга „Джанъ ърин“ арвн болг бичгддж авгдсмн. Эн болгуд тер джилдан Петербургт лито- графск кевар гаргъгдсмн. В. Л . Котвич талдан керг куца- джасн учрар ән кодлмшиг гарддг цол болсмн уга, багъ дасмджта студентнр саанар халагддж чиклгдад уга гар бичгар ︵орс акаде- мическ транскрипций︶ кеснднь дегтр йир тааста биш болдж гарв. Орс бичгас ︵узгас︶ хуучн хальмг Зая-пандитск нерта бичгт буулгъх торт студентнрин кучн курсмн уга* 1911- гч джилд В. Л . Котвич әвран бийнь тег орад, нерта джанъгърч Элан Овлаг олдж авад, дуулдж огсн тер арвн дуудин бичвриг дакнас сонъсдж чиклх биш, деернь бас негиг арвн негдгч болгиг болн Джанъгърт нерадсн сул ду бичдж авсмн. Дарунь удлхн уга болад баасн илшериалистическ дан, шин, чиклгдся болн немгдсн „Джанъгър“ гаргъхднь харшл болв. Болв хувар В. Л . Котвичин материалмудиг ода бийнь ясад, гаргъдж болхмн. „Джанъгърин“ болгуд цугтан мел нег зокъялин болгуд биш. Тедн тал-талдан тогсгдсн болн онц утхта, бодв хоорндан залгълдата нег цикл эпическ поәмс. Онц болгуд болгъна героймуд уг суулдан Джанъгърин олмад орна, әвраннь герои- ческ уулдврмудан, итклта куцагъачнр болсн толадан, тууна закагъар куцзцхана. Поәмин кирцнъгъу салунь, нег-негнасн онцнь тедн гол утхиннь халхар буклдан тогсгдсн болсн дееран, тернь болгудин янзин халхд чигн баана. „Джанъгьрин“ болг болгьн нег иджл әклцта, туунднь Джанъгърин баашнъ, тууна орн-нутт, тууна багъ цагткнь болн тууна куцасн гол ик IX уулдврмуднь дарадулдж келгдна. Гол чинрарн болн янзарн „Джанъгърин“ болгуд буклдан тогсгдсн салу-салу болдг болв чигн, тедн уг суулдан тал дунднь ах герой Джанъгър зогсджах нег циклин зуг звенонь ︵уйнь︶ . Онц-онц болгудин йовдлсин описаний нег-негндан соруд биш. Тиим болсн учрар „Джанъгърин“ гол утхнь буклдан онц газрмударн алмацулх юм гаргъхш. Болгудин икнъкнь уг суул- дан нег зокъялин болгуд гилта болад, болн дунъга ни-негн болдж гарна. Бидн болгуд гилта болна гидж келджанавдн, юнъгад гихла нег сочинена болг нег-негнлагъан залгълдан уга болх зов уга, тун дееран нег-негнаннь дару шишлнъ джислнъта. Иим йовдл „Джанъгърин“ цуг болгудт уга. Академик Б. Я. Владимирцовин турун болдж йилгъдж тог- тасар, „Джанъгър“ кесг циклизацин стадий ︵девснъ︶ кесн болн хамцнъгъу нег әпопейин хаалгъд орн гидж баах героическ әпос. Героическ поәмин цикл гидж „Джанъгърин“ тускар кел- хларн, ән цикл орс былинмудас йир икар йилгърна гидж темдглх кергта. Улгурнь Владимиров циклла дунъцулад халай. Владимиров цикл залгълдана тускар нег-негнасн ик хол, „Джаньгърин“ зарм болгуднь болхла, хоор-хоорндан зовар ик бат залгьлдата, зармнь болхла нам турункиннь цаарандк мет. „Джанъгърин“ болгудин иим ончта циклизаций бийнь „ Джанъ- гъриг“ әвраннь ослтарн омаран йир ик холд одад, оодан девснъд курсн героическ әпосин улгур болдж чадх темдгнь. „Джанъгърин“ туск иим халац тууна бийиннь гол чинрарн донъ авна. „Джанъгьрин“ болгудин циклизаций кесг стадий кесмн. „Джанъгърин“ болгудиг ик оодан стадий болн циклизаций кесн цагтнь бидн баанавдн. Эвраннь ослтин ик обдан девснъд „Джанъгър“ генткн курад одсн уга. „Джанъгърин“ иим оодан ослтин кемджаг юн тетксмб︖ Эн сурврт хару огхд амр юмн биш. Энуна нег эркн гол учрнь, „Джанъгър“ кун оврм йир тодрхагъар амтна сана, седкл, уха болн цань уга саахн узмджтагъар теегин у әлвг баадл, баатрму- диг алдр уулдв муд, талданар келхд әвраннь туудждан багъ биш алдр уулдврмуд куцасн хальмг амтна ик байн героическ давсн цагиг узулна. Хальмг олн амтн эвраннь героймудтан, X торскн орн-нутгтан цань уга дурта, итклта урдудтан зальтргсн кевар дурта болдгиг „Джанъгър“ тодрха кевар узулджана* Тегад чигн ән йовдл манд „Джанъгьрин“ йир ик кундтагьинь, таастагьинь цаалгъджана. „Джанъгър“ келдг улс-джанъгърчнр, хармнл уга колсинь огдг баячудин дуудлгъар нег нутгас бас нег нутгур йовад, „Джанъгър“ тууна цагт келдг била1 гидж Бобровников бичджана. Джанъгърчнрин сонъсачснь ганцхн баячуд биш, хальмг олн амтна делгу куч-кблсчнр чигн баасмн. Джанъгърч шишлнъ бийнь йир ик чинрта болна. Поәмин гол утхнь бодн кемджань джанъгърчин хав-урмдар болна1 2 гидж Бобровников чикар темдглсмн. Джанъгьрчин музыкальн болн импровизаторск билгнь сан болхла, „Джанъгъриг“ дууллгъна болн келлгьна чинрнь чигн сан болна. Шуд гол утхинь тодлад авчкад, дууч повествованиг тодрха описаньсар, персонажмудиг олмгьа угмудар келад, зарм әпизодмудиг шинас орулад чигн, сольад чигн оркдж чадна. Поәмин урн угин чинрнь джанъгърчин дууллгънас, келлгьнас ишта болдгинь келад керг уга. Джанъгър хальмг олн амтна йилгьан сан урн угин мастерму- дин, йилгъан сан дуучнрин олн дундин хамдан гаргъсн твор- честв. Эднар дамдждж эн кесг уйд келгдад, ода мана баах кемд ән кеварн иртлан улм-улм сан янз авад йовсн болдг. Билгта джанъгьрч салу бблгудин гол утхиг байджах, туунд улм сан янз бгх биш, тер нам онц поэмсиг агъу ик цикл кедж хамцулхднь турун нуурт йовгч чинрта болна. Поэмд шин описаний немлгън, персонажмудин характеристикд кесг шин олмгъа угм^д немлгън әркн биш джанъгърчас гардг. Зармдан тер әс гихла эн әпизодин утхинь сольл уга джанъгърч туунд әвраннь цаалгьвр болн әмоциональн кееруллгъ бгна. Поэмиг келджагъад бийиннь седклд тбрсн переживаниг сонъсачнрар хувацулхин тблад персонажин характеристикд эс гихла йовдлин описанийд талдан газрт мактджасан немад оркна. Джанъгърч баатрин тускар куцц дуурнъгар келад, тууна цуг уулдврмудинь хоор-хоорнднь батлна. Энунас ишта онц-онц поэмс хоор-хоорндан батар залгълдад, ноәмин циклизаций бас нег девснъд ббдан гарна. Тегад кесг уйин джанъгърчнрин 1 Цит. соч., стр. 100. 2 Цит. соч., стр. 101. XI уулдврин ашд зарм героическ дуд ода баах хальмг олн амтна героическ эпосин цикл болдж бурддж. Эн әпос эвраннь ослтин оодм девснъд курснь гол утхинь болн зарм поәмсин янзин халхар биш, нам циклин букл бийиннь структурар ︵тогталар︶ мана нуднд батлгддж баахар медулгдджана-талданар келхла цикл нег ормдан батрджана. „Джанъгьрин“ болгудиг улм цаарандан ясрулхин тускар творческ кодлн баадж, мана цагт джанъгърчнр келсн цагтан урднь тогтад баасн традиций ︵авъяс︶ дурана, зарм болгудин дара барна. Талданар келхд „Джанъгър“ нег ормдан батрджана. Болв ән уг, цаарандан gcih уга, ослтиннь захд курад зогсдж гидж келджах уг биш. Нам адг ядхдан стихотворн янзинь улм саанар ясхин тускар джанъгърчнрин болн дуучнрин омн кбдлмш дала. Болв тер бийнь „Джанъгъ- риг“ ода бийнь нег ормдан батрлгьнаннь әклц девснъд орджана гидж келдж болхмн. „Джанъгьрин“ чинрин тускар келн баадж тедн юн улсинь нег цон угар келх кергта. Баарн газрин баячуд дуудулсна︶ гчрар джанъгърчнр „Джанъгър“ келдг баадж, бас нег халхарнь тедна келлгъиг сонъсхар хальмгин делгу куч-колсчнр хурдг баадж гидж деер заагдна. Тегад тер джанъгърч бийнь юн кун баасмб︖ Ямаран общественн классин кун тер баасмб︖ Эн сурврт дуучнр-джанъгърчнр „икнъкнь гер уга медата улс“ гидж заадж Бобровников хару огсмн. Талданар келхд олн амтна әк дуучнр әвраннь әдл-аху уга угатнр баадж. Эн йовдл „Джанъгъриг“ олн амтна ухан-седклд оорхнинь тетксмн, әнуна героймуд хальмг олн амтна героическ халхинь хадгълачнр джанъгьрч болгън болгудиг келх болгъндан шишлнъ әвраннь творчествин хуван немад йовсн учрар „Джанъгърин“ болгудин соавтор болад йовсмн. Тер учрар деер, келгдсн мет, „Джанъгър“ олн улсин, кесг уйин олн амтна дуучнрин коллективн творчеств болдж гарчана. „Монъгъл-оордин героическ әпоса — гидг әвраннь темдгта кодлмшан ︵дегтран︶ барлхар белдхларн ︵Петербург — Москва, 1923 дж.︶ , академик Б. Я. Владимирцов Кобдосск оордас бийиннь бичдж авсн зургъан поәмс ︵Бум-Эрднь, Даани-Курл, Кигин- Китн-Кбк-Томр-Зәв, Эгл-Мергн, Эргл-Тургл болн Шар-Бод гидг︶ халадж дасх болн литературоведческ анализла харгъулсн дееран „Джанъгъриг“ бас тигдж харгъулла. XII Эвраннь дегтрин, „Джанъгьрт“ нерадсн, дунъцулхд баахн*, хувднь академик Б. Я. Владимирцов памятникд йир сан хара- ктеристик бгч болн тунъгиг цааранднь дасхин гол хаалгъинь темдглдж чадв. Академик Владимирцовин илтгдж гаргъсй, хальмг болн Кобдосск — оордин әпосин олн дундинь болн онцргч баадлмуднь ән туск ик туста кодлмшиг гиигрулдж огна. Б. Я. Владимирцов Западно-монгольск тууджлгч поэтикин халхар кесг олн тормуд тавдж болн негинь йилгъад, „Джанъгър“ дасхиг турун әклдж научн хаалгъд тавв. Владимирцовин научн- исследовательск кодлмшин планд „Джанъгър“ орчуллгън әс баасн баадлта. „Джанъгърин“ нег болг деер келсн орчуллгъна хоон, поәмин зарм тасрхасинь орс келнд орчулдж Прагд ︵1920 дж.︶ барлдж гаргъсиг әс тоолхла, „Джанъгър“ орчул дсн уга била. Цуг „Джанъгъриг“ куццднь орчуллгън ︵Баснъгъа Б. болн Липкина С. стихар куцасн︶ , дакад Науксин Академин Востоковедин Инсти- тутд куцагдсн торгъуда циклин орчуллгън, ода уг суулднь поәмиг бас чигн куццар дасхд хаалгь гаргъдж огх. „Джанъгърин“ тархагддж делгрсн газрмуднь Иджл кован теегмуд болх деер, тунла адл бас Тянь-Шаня ööräp баах Торгъудин нуудл-буурс болн туунас багъар оордин ︵Дорвд болн Баит︶ , Кобдосск район мон гидж В. Л . Котвич, Б. Я. Влади- мирцов болн А . В. Бурдуков1 батлцхала. Энуаас, 1770-гч джил мудла торгъудмуд „бийлагъан әвраннь ]рин нутгдан ︵Синьцзян︶ „Джанъгьр“ авч ирла гидж, Владимирцов товчлур уг келла. Тигв чигн, Владимирцов иигдж оордин зовин ик багмуд нууснла хамдан, хальмг әпос нег газрас нег газрар ирсиг зуг темдглхас биш, поәмин турун әклдж гарсн баарна болн цагин туск тор торун тавсн уга. 1630-гч джилас авн 1771-джилин әргц дунд ән багмуд Джун- гарас ︵Синьцзян︶ Иджл кова куртл болн xäpy хаалгъ кедж нуула, тиикла поәмин тархагдсн газрмудар иш авч унуна чиг, цагин туск чиг куундвр гаргъдж болшго, тер юнъгад гихла, Торгъудмуд Иджл ковагъас Зунгарар Джанъгър авч ирлгън, Зунгарас Иджл ковагъур ииган XVIII зун джилин турун оралднь, 1 Владимирцов, „Монголо-ойратский героический эпос“. Петроград — Москва, 1923 дж. стр. 17, болн В. Л. Котвичин болн Б. Я. Владимирцовин Бурдуковда бичлдджасн зарлгдад уга бнчгуд︶ . XIII хальмгуд ирхларн поэмиг тендас авч ирсна тускар боддж келдж болшго гиджахш. „Джанъгариадин“ турун әклдж ниицулдж гаргъсн баарна болн цагин туск тор куундхд, поәмин оргджлгьна стадиймудин туск торар келсн академик Владимирцовин угмуд цугъарагъ- аснь чинрта болна. Эн зокъялин келн болн композицнь, одга цагт унгиг йилгъдж медулдг