ᠬᠤᠯᠠᠴᠢ ᠬᠠᠷᠪᠣᠭᠠᠨ ᠤ ᠠᠪᠣᠷᠭᠤ ᠠᠮᠵᠢᠯᠲᠠ ᠶᠢᠨ ᠲᠣᠬᠠᠢ ᠳᠣᠷᠠᠰᠬᠠᠯ ᠤᠳ

ХОЛЧ ХАРВАНЫ АВАРГА АМЖИЛТЫН ТУХАЙ ТҮХЭН ДУРСГАЛ ХОЛЧ ХАРВАНЫ АВАРГА АМЖИЛТЫН ТУХАЙ ТҮХЭН ДУРСГАЛ Хурангуй “Чингисийн чулуны бичиг” гэж судлачдын нэрлэдэг гэрэлт хөшө нь монгол бичгэрх эртний дурсгалд хамардаг. Гэхдэ үнэс өмнө монгол бичиг байгагүй гэсэн хэрэг харахан биш бөгөд өнө үед бидэнд үлдэж хоцорсон ганц дурсгал учрас монгол бичгийн хамгийн эртний дурсгалд тоцогдог. Энэ удагийн илтгэлэр бид уг дурсгалын талар дэлгэрэнгүй авч үзэхгүй бөгөд зөвхөн Үндэсний сурын харваны хөгжилд холбогдох талас нь тодрулвал Холч харваны таларх гайхамшигт дурсгал гэдэг талас нь зарим зүйлийг нягтлан өрсдийн сана, оног дэвшүлэх оролдлого хийсэн болно. Бичиг соёлын болон бусад дурсгал талас нь олон эрдэмтэд судлан тодорхойлсон байдаг тул энэ уда хөндсөнгүй. Чингисийн чулуны бичгийн тухай судлаганы тойм Чингисийн чулуны бичиг хэмэх энэхү түхэн дурсгалт гэрэлт хөшөний тухай анхны мэдэг Оросын Сибир судлач Г.И.Спаский анх уда 1818 онд “Сибирьский вестник” (Сибирийн элч) сэтгүлд[1] мэдэлснэр олны анхаралд өртсөн байна. Уг бичиг нь Чингис хантай төдийлөн шуд хаматай биш ч гэлэ уг бичэс дэрэс анх Чингис гэдэг үгийг тайлан уншсан тул “Чингисийн чулуны бичиг” хэмэн алдаршсан байна. Уг олдвор нь Их монгол улсын үед хамарах ба судлачдын тодорхойлснор 124-1225 орчим бичигдсэн, боржин чулун гэрэлт хөшө бөгөд сурийн хамт 210.5 х 66 х 21.5 см хэмжэтэй[2] монгол бичгэр 21 үгийг таван мөрөр сийлж[3] бүтэсэн бичэстэй. Орос улсын Өвөрбайгалийн Приаргунский дахь Хирхиринское городоще хүрэнэс олдсон. Энэхү газар нь тухайн үед Есүнхэ мэргэний мэдлийн газрас олдсон болохыг С.В.Киселев тогтосон байна.[4] Хирхиринское гэдэг нь монголор Хархира гол юм. Судлачид 1840-өд онос эхлэн судлах оролдлого хийж байсан ба Я.Шмидт, Я.Бичурин, Дорж Банзаров, И.Клюкин, Х.Габеленц, Е.Радлов, Ш.Мураяа, Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ринчен, Х.Пэрлэ, Л.Амбис, Л.Легити, И.Рахевилз зэрэг гадад дотодын нэрт эрдэмтэд ихэхэн хүчин зүтгэл гаргажэ.[5] Судлачдас анхлан Я.Шмидт анхлан судалж тайлах оролдлого хийсэн бөгөд Оросын эрдэмтэн Я.Бичурин ч гэсэн унших оролдлого хийж байв. Мөн энэ үед нь буриадын залу эрдэмтэн Банзарын Дорж (Дорж Банзаров) Петрбургт очиж, уг марганд идэвхийлэн оролцож, анх уда уг бичгийг бараг зөв тайлж, “Чингис ханы ач хү Есүнхэ ноёнд зориулсан хөшөний монгол бичэсийн тайлбар” (1851) гэдэг өгүлийг бичиж, уг бичгийг бараг зөв тайлбарласан боловч сүлийн хоёр үгийг буру ухарснас нарийн утгыг гүйцэд гаргаж чадсангүй. Д.Банзаровын тайлбарласнар Чингис хан Сартагул иргэнтэй байлдан хийсний дара Буха Сочихай гэдэг газар их найр хурим хийсэн түхтэй юм. Тэр хурим дэр ач хү Есүнхэ Хонгодорт 335 өрх айл хуваж өгсөн тухай дурсгал юм гэж үзжэ. И.А.Клюкин “Хархирагийн хадан дахь (Чингисийн) эртний монгол бичиг” (1927) гэдэг өгүлэлдэ уг бичгийн утга санаг зөв тодорхойлж Буха Сочихай гэдэг газар хийсэн найр хурим дэр их сур харвалт болж, Чингисийн ач (зэ хү Д.Ц) хү Есүнхэ 335 алд газар харвасны дурсгалд босгосон хөшө” гэж оновчтой тайлбарлажэ.[6] Энэ тайлбар гартал судлачид Дорж Банзаровын тайлбарыг хамгийн зөв үнэн үзэж байсан юм. Хөшөг 1829 онд Нерчинскэс Санкт Петербург хотод шилжүлэн, Сангийн яаманд хадгалах болж, улмар 1839 онд Шинжлэх уханы академийн Азийн музейд байрлулжэ. 1936 онд Эрмитажад очсон байна.[7] Чингисийн чулуны бичгийн утгын тайлал Уг бичиг нь монгол бичгийн анхны дурсгал гэдгэрэ дэлхийн монгол судлачдын сонирхолыг хамгийн ихэр татдаг бөгөд одо ч гэсэн тал бүрэс нь нарийвчлан судлах ажил хийгдсэр байна. Монгол бичгийн дурсгал гэдэг талас нь олон жил судалж байна. Гэхдэ сурын харваны дурсгал гэдэг талас нь судлах ажил хийгдсэн ч гэлэ бүрэн зөв тайлж, тайлбарласан нь алга байна. Бичэсийг галиглавал: Čingis qan-i / sartaγul irge [d]aγuliju qamuγ mongγol ulus-un / noyad-i buqa [s]očiγai quriγsan-dur/yisǘngge ontudur-un γurban jaγud γučin tabun aldas-/tur ontudulaγ-a Үүнийг хөрвүлбэл “Чингис ханыг /эсСартул иргэн (-ийг) [д]агулижу Хамаг Монгол улсын / ноёдыг Буха-сочигай (- д) хурсанд, /Есүнгэ[8] онтудрун гурван зуд (= зун) гучин таван алдаст (алдад) / онтудла” гэжэ. Монголчуд лалын шашинтныг сартул хэмэн нэрлэж байсан ба 335 алд гэдэг нь 530 орчим метр юм.[9] Судлачдын дотрос доктор, дэд професор Д.Заяабатар “Хүмүн бичиг” сонины 202 оны №31-32-т нийтлүлсэн “Монгол бичгийн дурсгалуд” цуврал нийтлэлдэ “Чингисийн чулуны бичиг”-ийн талар тайлбар өгүлэл нийтлүлжэ. Уг тайлбар өгүлэлд бичэсийг бүх үгийг тайлбарласан байна. Тайлбарыг үзвэл: “1. Чингис хан – ыг – үнийг Чингис хан гэж унших ёстой. Монгол хэлэнд үйлийн эзэнийг тодотгон өгүлэхдэ тухайн өгүлбэрийн өгүлэгдэхүн гишүнийг нь захын тийн ялгалар хурмаг хэлбэржүлдэг онцлог буй. Нөгө талар уг чулуны бичэсийн жинхэнэ эхэд “-ийг” нөхцөл буй эсэхийг сайтар нягтлавал зохино. 2. Сартул – Дундад Азийн Хорезм орныг хэлж буй. 3. Иргэ – “иргэн-ийг” хэмэн уншина. Монгол хэлэнд захын тийн ялгалын нөхцөл тэг хэлбэрэр илрэх нь буй. 4. “д” – хожим зөх үед чулу хагарсанас “даулижу - сочигай” хэмэх хоёр үгийн толгой үсэг хугаржэ. Тэрхү үсгүдийг [ ] халтанд хийсэн болно. 5. Олижу – “байлдан дагулж” гэсэн утгатай. 6. Улсын – “Хамаг монгол улс” хэмэх нэр нь XII зуны үед Онон, Хэрлэн голын эхэр нутаглаж байсан олон монгол аймгийг нийтэд нэрлэсэн албан ёсны нэр болно. 7. Очигай – уг газрын нэрийг Рашид-Ад-Диний “Судрын чулган”-д тэмдэглэсэн байдаг. Х.Пэрэнлэй “буха хүзүгү, буха холой” гэсэн утгатай хэмэн тайлбарлажэ. “Буха Сочигайд” гэж уншвал зохино. Оршихуйн утга бүхий “д” нөхцөл тэг хэлбэрэр илэрхийлсэн бөгөд ийм онцлог бичгийн дурсгалудад олонта тохиолдоно. Жишэлбэл, Хамаг монгол Тайчуд Ононы Хорхоног Жибур хурж, Хотолаг хан болгов. (Монголын нуц товчо) 8. Хурсанд – Хурах, хурал, хурим, хуримтлах, хуриах гэсэн үгтнй гарал нэг. “Хуран чулсанд” гэсэн утгар тохиолдож буй. 9. Есүнхэ – Монголын эзэнт гүрний нөлө бүхий ноёдын нэг. Чингис ханы дү Хасарын хү. 10. Онтудрун – Монголчудын үндэсний спорт болох сур харвалтын холботой үг хэлэгийн зүйлд онтусах, онтудух гэсэн нэр томьёо буй. “Он” нь “зөв тусах, зөв онох” гэсэн утгыг илтгэж байна. 11. Гурван зуд гучин таван алдаст – хэмэн бичсэн нь дундад үеийн монгол хэлэнд нийтлэг байсан тогор зохицох ёсыг шуд тусгасан хэлбэр юм. Орчин цагийн монгол хэлнэ “Гурван зун гучин таван алд” болно. 12. Онтудла – Есдүгэр тайлбарыг үзнэ ү”[10] гэж тайлсан байна. Чингис ханы дү Хасарын хү Есүнхэ мэргэн гэж үнэхэрийн алдартай мэргэн харвач байж, тухайн цагта гайхагдан, бишрэгдсэн тул түний гаргасан гайхам агу амжилтыг чулун хөшөнд сийлэн үлдэсэн байж тарч байна. Түнэс бус энгийн нэгэн зүйл байсан бол ингэж хөшө чулунд мөнхлөхгүй нь лав. Үнэхэр агу амжилтын гэрч болж, монголын бичиг соёлын анхдагч дурсгал болсон түхийн хосгүй үнэтэй дурсгал юм. Гэвч уг дурсгалын доторх 335 алд газар харвасан гэсэн үгэн дэр маш олон тайлбар, хүмүсийн сана оно бий. Монгол цэргийн нум, сумны тухайд Монгол цэргийн зэвсгийн таларх нарийн судалгаг хийсэн професор Ж.Базарсүрэн нум сумны талар дэлгэрэнгүй бичсэн байдаг бөгөд судлачдын тогтоснор 20 орчим төрөл[11] байдаг аж. Байлдах зай, онцлог, надам цэнгэнд зориулалт нь өр өр олон нум хийдэг байсан нь түхэн баримтар нотлогдож байна. Энэ олон төрөл дунд Есүнхэ мэргэний холын харванд аварга амжилт тогтосон Хаймур нум байсан байж тара. Гэвч судлачид үнийг тэмдэглэгүй байна. Професор Ж.Базарсүрэн тэмдэглэхдэ “.Монгол цэрэг дайн байлданд явахда хүн бүр над зах нь хату, зөлөн хоёр, гурван төрлийн нумтай, дүрэн зэв, сумтай гурван садагтай /60-90 ширхэг сумтай/ явдаг байжэ. Дундад эртний үеийн монгол цэргийн хамгийн зөлөн нум нь 30 орчим килограмын таталтай байсан бөгөд тийм нумар хорь, гучин алхамын дотор хир баргийн хуягийг нэвт харвадаг байж. Харин хамгийн хүчит, хату нум нь “Төмөр буюу болд ширхэгт нум” бөгөд тийм нумын татал 70-80 килограмас багагүй байв. Монгол цэргийн нум сумны ашигтай тусгал 20-300 метр, хаймсах алсын тусгал 60-700 метр, түнэс ч их байсан нь монгол цэрэг тулалданыг 20-300 метрийн алсас эхлэх боломж олгож байв. Энэ нь охор зэвсэгт сурин улсын ихэнх цэргийн хувьд амжилтай тулалдах боломжгүй холын зай байла.”[12] гэж дурджэ. Энэ нь нум, сум хийх арга технологийн хувьд нүдэлчид сурин иргэдэс хол илү байсан бөгөд байлданы тактикийн хувьд хамгийн даву тал нь болж байв. Надам цэнгэн хийж “Суран бай” харвах, “Бөмбөг намнах”, “Зэв нүлгэх” зэргэр мэргэ цэцэ сориход “Дүгрэг байн годил”, “Арц манлайт годил”, “Ёр”, “Зороху”, “Хэйбүри буюу Хаймур” зэрэг эвэр, яс, мод, төмөрлөгөр үйлдсэн олон нум сум хэрэглэдэг[13] байсан тухай судлач бас дурдсан байна. Холч харваны хосгүй нэгэн дурсгал болох нь Уг бичэсийг энэ талас нь анхлан тайлбарласан эрдэмтэн бол доктор, професор Б.Сумьяабатар юм. Тэрбэр 205 онд хэвлүлсэн “Гучин зургат тайлбар толь” бүтэлдэ зөв зүйтэй бодит дүгнэлт хийж, үнэмшилтэй тамаг дэвшүлсэн байна. Өмнөх судлачдын үзэж байснар алсад тавьсан бай оносон гэсэн дүгнэлт, сана давамгайлж байга билэ. Цэргийн түхч, тэр дунда монголын эртний түхийн цэргийн зэвсэг судлач професор Ж.Базарсүрэн дүгнэхдэ “Монгол нумар цэц мэргийн дэд амжилтыг Чингис ханы ач Есүнхэ мэргэн тогтосон бөгөд тэрэр 125 онд 335 алд /ойролцогор 569-580 метр/ газарт бай харван оносныг одо ОХУ-ын Санкт-Петербург хотын Эрмитажид хадгалагдаж буй “Чингисийн чулу” хэмэн нэрийдэгдсэн гэрэлт хөшөнд цолборлон үлдэсэн байна.” гэж дэрх өгүлэлдэ дүгнэсэн байна. Гэвч энэ нь алдатай дүгнэлт юм. Энэхү аварга амжилт нь холд тавьсан бай оносон бус тусгайлан Холч харваны тэмцэний дэд амжилт байсан болохыг бид батлахыг оролдсон болно. Ингэж үзэх шалтган нь уг бичэст буй “он тудрун, онтудла” гэсэн хоёр үг юм. Энэ үгийн утгыг хөн тайлснар бид Холч харваны аварга амжилтыг тэмдэглэсэн гэрэлт хөшө байжэ гэж зоригтой хэлэх боломж бидэнд бүрдсэн юм. Професор Б.Сумьяабатар “.Чингисийн чулуны бичигт, Йэсүнхэй мэргэн 335 алдаст он тудав гэснийг үнэмшил мутай, тэр үед тийм зэвсэг байгагүй, хүний хүч мөхөстнө гэж зарим хүн үздэг. Хосгүй, шагшин магтам учрас л болсон явдлыг хойч үедэ хад чулуна сийлж үлдэсэн байх шү дэ. Түнийг хэт өдгөчлөн, өвөг дэдсийнхэ хоцрол дурсгалыг худал хурамч хэмэх нь, бидний билгийн нүдэн тэгшрэгүйн харгай (харга) гэлтэй. Тэр бол бай онох бус, зөвхөн холын харваны тэмцэн байсан аж. Харвадаг нум, сум, харвах арга нь өр байв. Тухайлбал, харвадаг нумыг нь “хаймар” (хаймур) гэж нэрлэж, монголор qayimur (03578) гэж бичнэ. Харвадаг сумыг нь “хаймур” гэж нэрлэж, монголор qayimaγur (0399) гэж бичнэ. Хаймурын төмөр бяцхан, иш нарийн байв. Харвадаг арга нь, суга өргөж хол харвадаг. Үүнтэй холботой нэртомьёо нь монгол хэлнэ буй. Жишэлбэл, “хаймсмуй” qayimusumui – хаймар (qayimur)ар суга өргөн хол харвахуй (03578); “хаймсан харвахуй” qayimusun qarbuqui; Ингэхэд “он тудах” (тусах) гэдэг нь ямар нэгэн байг онох биш, “хаймсах” гэсэн үг. Үүнд “он тусмуй” on tusumui - гэдгийг “хаймсмуй” гэж тайлсан байдаг (03578). Бас “он тусам” on tusum – a гэсэн хэлэг байх бөгөд “дэш өргөн харвасан зэвсгийн хүрсэн газрыг нэг он тусам” гэдэг байжэ (0357). Тэгэхэр 335 алд гэдэг нь байж болох зүйл, магадгүй газар дэрх шулун зам биш, сумын агарт нисэх таяг тойругийн хэмжэг хэлсэн байж болзошгүй. Түнийг бодож гаргах арга байсан байж тара. Хол харвах гэдэг бол биеийн тэнхэнэс гадна, таяг тойруг тарулах чухал (жишэлбэл, чанх өд нь тавьсан сум хол явахгүй)[14] гэж Гучин зургат тайлбар тольд тайлсан болохыг судлач тайлбарласан байна. Монголын “Гучин зургатын тайлбар толь”-ийн “Харвах зүйл. Тэргүн”-д “.0357. Он тусам – Дэш өргөн харвасан зэвсгийн хүрсэн газар 1 Он тусам (on tusum-a) хэмэмүй. Он тусхуйд илү му их л ялгагджухуй (G-8-33b; T-947). 03578. Хаймсмуй (qayimur)-ар суга өргөн хол харвахуйг Хаймсмуй хэмэмүй (G-8-33b; T948). 03579. Он тусмуй – Хаймсмуй хэмэхүйг Он тусмуй хэмэмүй (G-8-33b; T-948)”[15] гэж хоёргүй нэг утгар тайлбарласнас үзвэл Чингисийн чулуны бичиг”-т байга “.онтудрун гурван зуд (= зун) гучин таван алдаст (алдад)/онтудла.” Онтудрун – Онтудла гэдэг үг нь алс хол зайд харвасныг илтгэж байна. Судлач Д.Заяабатарын тайлсан шиг “зөв тусах, зөв онох” гэдэгтэй утга дүйх боловч тэрбэр судлачдын олонх нь алсад байсан байг оносон гэж ухарсан нь алдас юм. Харин професор Б.Сумьяабатарын дэвшүлсэн Хаймур нумар хол харваж сум тусаныг хэлдэг байж гэсэн саналыг дэмжиж байна. Тус “Гучин зургатын тайлбар толь”-д буй сур харвах, намнах[16] эрдэмтэй холботой бусад үг хэлэгийн тайлбарудас харахад бай онох, тусгай харвах зүйл тавьж онож харвах зэрэгт тусгайлсан нэр томьёо хэрэглэдэг боловч “Он тудрун” гэсэн нэрийг хэрэглэхгүй байна. Энэ нь Есүнхэ мэргэний харваны амжилт нь бай онох харва буюу Бай, бөлөн харвах тэмцэн биш болохыг бидэнд давхар нотолж байна. Тиймэс “он тудрун” гэдэг нь дэрх “Он тусмуй буюу Хаймсмуй” мөн болох бөгөд Холч харваны тэмцэн байжэ гэдгийг бидэнд харулж байна. “Хаймсмуй” гэдэг үгийг бусад монгол хэлний тайлбар толиудас харахад алсыг харах үйлд хаматай нэр болох нь харагдана. Тухайлбал, Г.Гантогтохын “Буриад аялгуны толь”- д “. Хаймадха/xāĕmadxa (Khori., Aga) Хаймсаж харах, алсыг харах.”[17] гэж тайлбарласан байна. Мөн Я.Цэвэлийн “Монгол хэлний товч тайлбар толь”-д “.Хаймсах – Хаймурар хол харвах, сум хаймсах /qayimsuqu/, Хаймур – төмрөр хийсэн хол харвах нарийн сум, хаймур сум /qayimuγur/” (64-р талд) гэж тайлбарласан байна. Уг тайлбарыг “Гучин зургат тайлбар толь”-иос авсан байхыг үгүйсгэхгүй. Тийм бус байсан ч утга нь дүйж байна. Өөр бусад толь бичигт “хайм” гэдэг язгуртай уг үгийн утга нь алсыг харах, алс хол харвахтай холботой болох нь бүрэн батлагдаж байна. Тэгэхэр Оросын судлач И.А.Клюкины анхлан тайлбарласан 335 алд газар харвасны дурсгалд зориулсан дурсгал болох нь професор Б.Сумьяабатарын “Гучин зургат тайлбар толь”-иос магадлан тайлсантай санал нэгдэж байгага энд тэмдэглэсү. Харин 335 алд гэдгийг бид юу гэж ойлгох вэ. Одо бидний хэмжэгэр яг хэдий хэр хол болохыг тоцолон олж болох юм. Судлачдын тоцсонор идэр насны эрэгтэй хүний 1 алд гэсэн хэмжэ нь 1 метр 60 см гэж тоцод ойролцогор 530 метр гэсэн дүгнэлт хийсэн байдаг. Энэ нь шуд газрынх нь уртыг хэмжсэн хэмжэ болно. Харин професор Б.Сумьяабатарын дэвшүлсэн “. Тэгэхэр 335 алд гэдэг нь байж болох зүйл, магадгүй газар дэрх шулун зам биш, сумын агарт нисэх таяг тойругийн хэмжэг хэлсэн байж болзошгүй. Түнийг бодож гаргах арга байсан байж тара.” гэснийг магадлаж үзүштэй. Таяг тойру буюу агарар сумны нисэх тойруг тоцолж үзвэл сонирхолтой дүгнэлт хийх боломж олгож болох юм. Мөн тэрбэр “ Хол харвах гэдэг бол биеийн тэнхэнэс гадна, таяг тойруг тарулах чухал (жишэлбэл, чанх өд нь тавьсан сум хол явахгүй)[18] гэснийг ч тоцолох ёстой. Ингэж үзвэл математикийн аргар тоцолж үзэхэд 520 градусын өнцөг нь хамгийн хол зай тулах таяг тойругийн өнцөг болно. Хэрвэ 520 градусын хазайлтас өр өнцөгөр харвах тохиолдолд хол тусах зай нь багасах нь тоцогор гарч байна. Тэгэхэр 520 градусын өнцөгөр харвасан гэж үзэд агарт нисэх таяг тойругийн уртыг 335 алд буюу ойролцогор 550 метр гэж үзэд алсад тусах уртын хэмжэг тоцолж үзэх хэрэгтэй байна. Ингэж үзвэл магадгүй газрын шулун хэмжэнэс ч хол зай гарах магадлалтай байна. Нэгэн зүйл хэлэхэд, харвачид одогийн эвэр нумар 50 градусын налугар хөнгөн сумар, нума чинэнд нь тултал татан харвахад 250 орчим метр харваж болж байна. Үүнэс үдэн бодсон ч гэсэн тусгай хийсэн хол харвадаг Хаймур нумар, годил иш нарийн, төмөр бяцхан хийгдсэн хаймур сумар харвахад Есүнхэ мэ