ᠬᠤᠢᠲᠤ ᠨᠠᠰᠤᠨ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠤᠴᠠᠷᠠᠨ᠎ᠠ

С.Эрдэнэ Хойт насандаа учирна УСАН МӨ РТ ХЭМЭЭХ ТЭРГҮҮН БҮЛЭГ Тэнгэлиг го р х ины мө нгө н х ар у с бэлэвсэн эх нэр ийн ну лимс мэт мэлтэгнэн у р сана. Хавр ын у р ь у наад нэлээд у дсанавч тэр х ү ү мэлтэгнэсэн у снаас нь ө влийн жавар бас ч бү р эн салаагү й. Хү йтэн ду лаан х о ёр зө р чилджээ. Тийнх ү ү Тэнгэлиг го р х ины мө нгө н х ар у с бяцх ан гу нигтай мэлтэгнэнэ. Ус го лын у р сгалд х ү р тэл гу ниг гу них р ал шингэсэнбайх нь юу билээ︖ Энэ бо л х авар эр тийн ө нгө юм. Го р х ины у с гү л-гү л х ийн ү тлэнэ. Бэлэвср элийн ө нгө аяс х авар эр тийн ө нгө аяс ч биз ээ. Сэвэлзэх тө дий ч салх и ү гү й байлаа. Байгаль дэлх ий дү лий дү мбэ о р гижээ. Гагцх ү үго р х ины гү л гү лх ийн ду у гар ах л со нсо гдо но . Тэгтэл тэр тээ дээр ээс ү л мэдэг у р х ир ах ду у н гар ав. Энэ ду у г го р х ины х ө вө ө нд нар лан х эвтэж бу й нэг му у даах ьтай шар гө лө г со нсчээ. Тэр у р д х о ёр х ө л дээр ээ но йто н х о шу у гаа тавиаднү дээ х агас анин зү ү р мэглэж х эвтсэнээ энэ чинь юу ду у гар ав гээд нү дээ нээж, чих ээ со р то йлго н шо р но гно в. Хамр аа сар талзу у лан ү нэр лэв. Ур х ир ах ду у ны тэндээс у сны ү нэр тэй х амт бас нэг ер бу сын нялу у втар ү нэр ү нэр тэх шиг.Гө лө г амаа до ло о го о д го дх ийн бо со ж го р х ины у с р у у то нго йн х ар ав. Усанд ө ө р ийнх нь х ө ө р х ийлэлтэй ө р ө вгө р дү р с то льдо но . Гэдэс айх тар ө лссө нө ө сая мэдэв. Нэг х эсэг у с до ло о го о д у нтаж байсан юмсанж. Хо до о до нд нь о до о у с чү гү й. Зо льбин амьтанд х ар у снаас ө ө р юм о лдо х нь х о во р билээ. Гө лө г чих тавин чагнаар х ав. Ур х ир ах ду у н о йр то н о йр тсо о р . Хэн нэгэн бээр у сыг цү л цал х ийтэл алгадах мэт. Тэгтэл го р х ины гү ех эн у сыг х ага зү сээд нэг гу лилзсану р т амьтан айсу й. Гө лө г цо чих до о гав х ийн х у цаад х о йш ү ср эв. Тэгтэл у лаан сэр вээт мө нө ө х ту л загас го р х ины бо р гио нд ту лж ир ээд асар то м бү лтгэр нү дээ ил гар гаж амаа ангалзу у лснаа х ү чир х эг биеэ нэгэнтээ му шгир у у лаадсу ү лээ гялсх ийлгэн шар ваад у сны гү н р ү ү о р о в. Тэгснээ дар аагийн агшинд цах илгаан мэт зу р сх ийгээд нэгэн алд х эр тэй х айр гат бо р гио н дээгү ү р х ар айн гар ав. Ингээд го р х ины у сыг мяр алзтал зү сэн о дло о . Гэтэл тэр х ү ү х ү чир х эгамьтны х о йно о с язганасан о ло н загас даган х о шу у р ч ир эх нь тэр . Тэд мө н бо р гио н дээгү ү р х ар айлдан - Ну саа тат︕ Наадах нү ү р гар аа у гаа︕ Эгч дү ү х о ёр ийн яр илцсаар гэр тээ ир эв. Бу д х о тын айлчны го ё тэр гийг шо х о о р х о гчидто й нийлэх ээс яах вэ.Цэвэлмаа х у винтай загасаа тэр эг дээр тавиад гэр тээ о р о х о д х о тын айлчин Со нр о в дар га, тү ү ний жо ло о ч х ижээл х ар х ү н, аав. Цэвэг ах тай нь дө р вү ү л найр лан х ү ү р нэж су у на. Цагаан сар аар задалсан ү ү цнээс зо р иу д нө ө ж ү лдээсэнү х р ийн тар ган х авир га, х о шно го тэр гү ү тэн чанаж х у сан тэвшинд о во о лсно о с бага зэр эг х у шинг аятайх ан ү нэр гэр дү ү р эн тар х жээ. Явган шир ээн дээр айлчны х ишиг ер бу сын го ё ло нх то й ар х и, еэвэн мааюу р тэр гү ү тэн бо о в, атганмө нгө н цаастай чих эр о во о лжээ. Улсын у дир дах х ү мү ү сийн зиндаанд х ү р сэн гэх эд о р ь залу у х наар аа Со нр о в дар га шанаа у р у у нь байн байн у нах зө ө лө н х ар х алимагаа у р т х у р у у ну у даар аа самнан илбэж, х ө х ө лбө р бо р цар айгаа у лаабу тр у у лан, сө р ө вгө р х ар нү дээр ээ энэ гэр ийнх нийг ээлж ээлжээр таалан х ар ах нь ар гагү й л эр х жар галант х ү ний янзтай. Цэвэлмаа тү ү ний х ар цнаас ө ө р ийн эр х гү й бишү ү р х эн до о ш х ар ж, - Ээжээ, би дах иад у санд явах минь гэх эд эр гэнэг зу у х ны ду нд х айч х албага, данх саваа у р алду у лан байгаа ээж нь, - Бо ло о юм биш ү ү︖ Айлчиндаа цай у нд бар илцаач гээд до то о д х о р мо йго о р о о х ө лсө ө ар чив. - Тэнгэлигээр загас ө гсө ж байна. Би х у виндаа у с биш загас дү ү р гээд ир лээ гэж Цэвэлмааг х элэнгү ү т Цэвэг ах ньө р вө сх ийн, - Юу гэнэв чи︖ Загас ө гсө х цаг бо ло о гү й байх ад гэж гайх ан ө гү ү лэв. Гэр ийн эзэн жар эр гэм насны Дамдин баавайто сто й амаа гар ынх аа ар аар ар чаад, эр ү ү нийх ээ го дго р сах лыг нэг шу втар ч, - Мө нө ө жил их эр т цө н тү р сэн, загас эр т ө гсө х нь гайх алгү й гэв. - Айлчиндаа загас шар ж ө гье л гэж гэр ийн эзэгтэй ду у гар ах ад Цэвэг - Со нр о в дар га у сны х о р х о й идэх гү й гэх биз дээ гээд инээв. Цэвэг Со нр о вто й насаар тэр сх эн бө гө ө д у лбар шар галцар айтай но го о вто р шү дтэй, цо во о цо лгин янзтай нэгэн аж. Хар ваас Цэвэлмаа эцгийн тө стэй, Цэвэг эх ийн тө стэй нь илт. Эцэг ясар х аг янх игар биетэй, дээх гэр х ө х х ү н, ээж нь эр ийн чадал эр т му у дсан х ү ний дэр гэд насны танагийгбар сан биз гэмээр то лио то й бү дү ү н шар авгай аж. Өвгө н баавай х ату у х ар ар х и жаал шу нан у у сандаа эр ү ү ам нь далжийгаад нэлээд со гтчих со н янзтай. - Би чинь го вийн х ү н. Загасыг нээр ээ л у сны х о р х о й гэнэ шү ү дээ гээд Со нр о в Цэвэлмааг илэр х ий таашаан х ар жинээв. Инээ гэж тэгш цагаан шү дтэй аж. - Го вийн мо нго лчу у д та нар тар ган х о нины мах андаа цадсан у лс даа. Манай бу р иад сая бо лто л у сны х о р х о й идэжявснаа о до о л х алх ын бу янд цадаж байнавди гэж баавайтан бавр ах ад гэр ийн эзэгтэй гэр эл нь бу у р аагү й шар нү дээр ээ х яламх ийгээд, - Өвгө н х амаагү й юм бү ү х эл л дээ гэх эд Со нр о в инээж, - Дамдин гу айн зө в. Бу р иад ах дү ү с х алх ын бу янд цадаж байгаа бо л сайн л х эр эг гэв. Өвгө н ч маадайчих лаа. Тэгээдийн х элэв, - Бу р х ан ү зэг о р о йдо о︕ Манайх чинь х о р ин гу р ван о нд х о йно о с ир эх дээ мо до о ту лсан гу йр анчин явсан. Одо о тэгэх эдмах аар дү ү р эн амбаар тай, цалин цагаан гэр тэй. х о р шо о дар га х ү вү ү нтэй, у лсын у дир дагч танилтай. - Ээ бу р х ан︕ Ар ай наму у х наар ду у гар ч бо лдо ггү й юм у у︖ гэж х ө гшин нь сандр ав. Со нр о в инээд алдан, - Зү йтэй, зү йтэй︕ Хар ин та миний зиндааг л ар ай х этр ү ү лчих лээ. Би х ү н бо лсо о р загас нү ү х ийг ү зээгү й юм байна.Го л дээр о чиж х ар вал яана︖ Машинаар явцгаая гэх эд х ө гжилдө н гар цгаав. Со нр о в энгэр т нь о до н тэмдгийн о р гар сан х у у чивтар но го о н то р го н дээлээ ө мсө ж бү сээ о р о о со о р гар ах зу у р ү ү дэндзо гсо о Цэвэлмаагийн гар т х ү р ч, - Тэр гэнд су у ж тэр о ло н загасаа заагаад ө г гэх эд Цэвэлмаа гар аа цо чин татаж до о р х но о цар ай нь у лайгаад, - Загасну у д ө гсө ө д явчих сан байх аа. Би ээждээ. Тэнд загас шар аад. х эмээн сандр ах ад айлчин бү р гар аас нь татажгар гаад ар ай л ө р гө х нь х о лгү й машиндаа су у лгаж о р х ив. Ингээд мө нө ө х ну сгай жаалу у дыг багтах ын чинээгээр нь чих эж аваад Тэнгэлиг го р х ины у р у у давх ив. Нэгэн сү р эг загас ү нэх ээр ө гсө ж о дсо н байлаа. Ор о й бо лго о д Цэвэг Со нр о в х о ёр су мын тө вө ө с до о шх о но Эр ээн то лго йн ө вө р т су у даг Жамц баавайнд о чиж ангө р ө ө нийх ө ө ажлыг х элэлцэх ээр явав. Цэвэлмаа, айлчны зо р иг их эд чангар ан бу йгаас шир вэгдэн эмээсээр х ө л х ө гжө ө ний сиймх ий гар гаад дэлгү ү р тээгү йн о чиж бар аа ту р у у гаа янзлан о р о й бо лго жээ. Тэр су мын дэлгү ү р ийн х у далдагч бо лсо о р гу р ван жил илү ү бо лж байна. Хо р шо о дар га Цэвэг о х ин дү ү гээ х у далдагч бо лго в х эмээн ну тгийнх ан анх андаа жаал х о в х элцэвч нэг ихгавьсангү й. Су р гу у льд яваагү й гэвч гэр ээр мо нго л бичиг, дө р вө н ар гын то о заалгаж су р сан у гийн сэр гэлэн о х ин аймагт х у далдагчийн тү р су р гу у ль х ийж ир ээд ер у даж тө дө лгү й наад зах нь сампинд сайнаа мэдү ү лэв. Шижиралтан бө гжит го о лиг цагаан х у р у у гаа гялалзу у лан сампингийн то вч тачигну у лах ыг х эн нэгэн бээр бах дал бо лго н яр ьснаар сү р х ий л басган гэгдэх бо ло в. Цэвэлмаа х у далдагч бо лж лангу у ны ар д зо гсо х жилээ ар ван наймтай байсансан. Дамдин баавай бө х гэгчийн у нтаад х ар анх у й бо лсо н х о йно сая сэр ж нэг тагш нэр мэл х алаалгаж у у гаад, до то р жаах ано нго йж айлчны зо чло лыг даалгү й х эт их со гтсо но о гайх ан, ө ө р ийгө ө х ар аан шо гшир ч су у в. Хө гшин нь ч х ө р ө ө дө ж гар ах гү й яана. Цэвэлмаа гийчний о р о йн зо о г х эдэн бу у з чимх эж жигнээд х ү лээлээ. Өдө р жин то гло ж гү йсэн Бу дх ү вү ү н ээжийнх ээ о р ны х ө лд гө лгө н но х о й мэт цагир аглан у нтав. Хо тын то м дар га эднийх ийг зо р ьж ир ээд ө ө р айлд х о но х гү й нь лавтай ту л х ү лээх ээс яах вэ. Тийн гу р ву у л машины ду у чагнаар х ан энэ тэр ийг х ү ү р нэж су у в. Со нр о вдар га гэгч энэ чу х ал х ү нтэй х ү ү Цэвэг нь ингэтэл до тно танил бо лсо нд юу ндаа ч эс о лзу у р х ах билээ. Но днин намар аймгийн х о р шо о нд ангийн ү с ту шаах аар о чо о д Со нр о в дар гыг дагу у лж ир сэн юм. Тэгээд Жамцын х ө вгү ү дтэйх эдү ү лээ х эд х о но г х ө вчид гө р ө ө лсө н. Ингээд л эднийх засгийн газр ын о р ло гч дар га танилтай бо ло х нь тэр . Сайх ан л х эр эг байлаа. Айлу у д у нтах цаг бо лсо н гэвч гийчний машины ду у со нсо гдо х гү й л байна. Цэвэлмаа гэр ийн бар у у н у р д х атавчиндбайдаг налчгар х ан о р ных о о дэр гэд бо до л бо ло н су у в. Их таван х анат гэр ийн х о ймо р дах ь тах илын шир ээнээ мө нгө н го лт цө гцө нд асаасан зу л, зү ү н у р д х атавчны эр гэнэг дээр тавьсан ө ө х ө н дэнгийн гэр эл тү ү нийг бү дэгх энгэр элтү ү лжээ. Үдэш бү р ийнх ү ү ээж аавын х у р ц х ар аанаас х ө ндийх о н элдвийг бо до ж су у х аятай. Өдө р Со нр о вын гар х ү р сэн х у р у у , машинд су у лгах гэж базаад авсаи ташаа нь о до о х ү р тэл х ату у о р гио д байх шиг. Цэвэлмаа ийн бо дно :“Хо лын х ү н, х о тын х ү н. Дэндү ү то м дар га. Тэгсэн мө р тө ө бас х ачин со нин ч гэмээр юм у у , юу гэмээр юм. Сайх ан ч эр юм даа. Намайг гээд ир сэн байвал яанаа︖ Намайг л гэж ир снээс зайлах гү й. Но днин х о р го до ж х о р го до ж явсан.Цэвэг ах намайг ү зү ү лэх гэж зо р иу д дагу у лж ир сэн юм шиг байсан. Хо тын то м дар гатай у р аг бар илдах гэсэн х о лын санаа ч ар ай байх гү й дээ. Эр у лс элдэвтэй х о йно танилцаа л биз. Ан гө р ө ө нд ду р тай х ү н х ө вч х ангайг минь зо р ио дир ээ л биз. Гэх дээ л намайг бас гө р ө ө лө х гээд байсан шү ү . Зү гээр нэг шалиг х ү н ү ү гэтэл тиймгү й шиг. Ам х аламцаагү й цагтаа бо л сайх ан сайх ан х ар аад л су у х аас цаашгү й. Но днин дэлгү ү р т ах тай о р ж ир снээ намайг х ар аадх ачин бо лчих со н. Би ч гэсэн ялгаагү й. Тэгээд бид х о ёр нү дээр ээ яр илцаад л х эн х эндээ сэтгэл у начих шиг бо лсо н. Олигто й сайн танилцаагү й байж гө р ө ө нд явсан гу р ав х о но гт нь у у л х ө в р ү ү шир тээд л. Явах ынх нь у р д о р о й яалаа.Яаж х ү ний нү днээс далд у у лзъя даа гэж ядаж дө х ө ө д байх ыг нь мэдээд би х о р шо о ны х ашаанд о чиж бар ааны бү тээлэг ү зье, цас х айлж байна гээд гар сан. Тэр о р о йн наму у х ныг х элэх ү ү . Цас х айлж. ду саал ду саад. Тэр минийх о йно о с бар аг гү йх ээр ээ х ү р ээд ир сэн. Хү ү х эд шиг амьсгаа нь дээр гар чих аад. Шу у дайтай но о сну у дын цаана ну у гдаж шө нө бо лто л су у сан. Юу ч яр иагү й. Ер дө ө ч яр их юм о лдо о гү й. Жигтэйх энх ү н байлаа л х ө ө р х ий минь. Санаа алдаж алдаж, х о ёр х ацр ыг минь но р то л ү нссэн. Өвө р т минь гар аа х ийснээ х алу у н тө мө р т х ү р сэн юм шиг татаж авах аас цаашгү й. Би тэсэх ээ бо лих до о у у р х ү р ч аав ээж х аачив гээд бэдэр ч магадгү йгээд гү йчих сэн. Жаах ан юм балгах гү й бо л даанч эр л дээ. Бү р ө р ө вдмө ө р . Хо тын бо ло всо н х ү н тийм ч байдаг биз дээ. Манай х ө дө ө ний эр чү ү д даанч тү р эмгий. Яндагийг яаж х о лду у лнаа︖ Гу р ван жил наалдаж зо во о ло о .Эх нэр ийнх ээ их гэдэстэй бо лсно о с х о йш бү р галзу у р лаа гээч. Сү р сар гээд л о р о о д ир нэ. Хашаа х о р о о ны бу ланд о то о д зо гсо ж байна. До то о дыг х амгаалах ын тө лө ө лө гч х ү н эх нэр х ү ү х эн х эн ду р тайгаа эдэлж, юу ду р тайгаа х ийжбайх ёсто й юм шиг. Надаас сайх ан эр энэ го л у санд байх гү й гэнэ гээч. Сайх ан нь ч сайх ан юм гэлээ. Тэгэх дээ нэг л х ачин х ү н. Зар имдаа нү д нь цагир аглаж гялтагнаад у лай ү зсэн элээ шиг. Гэр ийн ү ү д сэвх ийтэл татаад Яндаг тө лө ө лө гч о р ж ир эв. Цэвэлмаа цо чсо ндо о ар ай л ду у алдсангү й. - Дамдин баавай мэнд амар︕ - Мэндээ, мэнд - Танайх шилэн по р т гаднаа х антайр аад го ё л байх шив дээ. Айлчин тань х аачсан бэ︖ - Айлчин маань айлд айлчланх ай гэж гэр ийн эзэн таагү йх эн ду у гар ав. Яндаг Цэвэлмаагийн о р о н дээр су у н ту ссанаагар т нь ямар нэг цаас атгу у лчих аад ө вгө ний х ажу у д о чиж су у лаа. Цэвэлмаа атгу у лсан бичгийг нь бу шу у х ан дэвсгэр до о гу у р аа шу р гу у лаад цай х ийх ээр бо со в. Яндаг цай у у ж, мах идэх зу у р , - Со нр о в дар га зу гаалах аар ир ж гэнэ ү ү︖ гэх эд Дамдин баавай мө нө ө х го ё ло нх то й ар х инаас х ийж ө гө ө д, - Агнах ыг зу гаалах гэдэг юм у у︖ гэж агдгасх ийх эд - Засгийн то м тү шмэд зу гаалж наадах нь ямар то о цо о байх вэ. Дамдин баавай минь. Танайх ч дээгү ү р танилтайбо лж. Би ч гэсэн танилцах юмсан. Дээгү ү р танилтай байх ад илү ү дэх гү й. Тийм биз дээ Цэвэлмаа︖ гээд ёжто йх о н инээх эд Цэвэлмаа ду р гу таж, - Надад ямар х амаатай юм︕ гэж шир эв татав. Яндаг ар х и у у ж х эсэг тамшаалав. - Амттай л р ашаан байна. Ур д газр ын р ашаан у у , х о йд газр ынх у у︖ гэж ло нх ыг эр гү ү лж то йр у у лан ү зээд, - Хятад юм у у , япо н бичигтэй эд байна. Со нр о в дар га х эр у дах гэнэ︖ - Амр алтын чө лө ө гө ө р яваа юм байх аа. - Тэгвэл ан гө р ө ө нд х амт явж, ту х тай танилцъя байз. - Танилцагту н, танилцагту н. - Дамдин баавай та яагаад нэг л тавгү й янзтай байнаа︖ - Айлчных аа х ү ндийг дааж ядна биш ү ү︖ гэж х ө гшин тэндээс ду у гар ав. Тэгтэл машин ду у гар ах со нсо гдо в. Яндагжижигх эн ү ндсэн тагшинд дү ү р гэсэн ар х и х ө нтө р ч о р х ио д, - За би явъя. Танайх ч ү ү р цайтал найр лах юм байгаа биз дээ︖ гээд ташаандаа зү ү сэн нагаан бу у гаа санжигну у ланх о л х о л алх алсаар гар ч о до в. Хар ин Со нр о в ер эр ү ү л сар у у лаар аа. Яндаг ийнх ү ү айлын гэр ийн гаднаас чагнан тагнах нэгэн ёсны дасгалсу р гу у льтай у чир тэдний ганц х о ёр ү гнээс байдлыг амар х наа тааж байлаа. Ер х ү н ү нэндээ ганц х о ёр ү гнээс л танигдана. Гагцх ү ү тэр х ү ү ганц х о ёр ү гний цаадах санааг тааж су р ах л чу х ал Жинх энэ чекист бо л тийм л эр дэмтэйбайх ёсто й. Яндаг ө ө р ийгө ө чу х ам тийм эр дэм су р сан гэж санана. Айлчин их л яар алгү й яваа нь илт. Үнэх ээр ан гө р ө ө х ийх гэсэн бо л намар эс гэх эд ө влө ө р ир эх байсан биз. Гэтэл х авар бо лго ж амр алтаар аа ир сэн гэх . Амр алтынх эд х о но го о Цэвэлмаагийн дэр гэд ө нгө р ө ө х гэсэн нь лавтай. Ингэх ээр чу х ам юу гө р ө ө лж ир снийг тааж ядах юм алга. Шилү ү с агнах аар явна гэдэг энү ү х эн х авиас х о лдо х гү йн шинж. Яндаг ингэж мэдээд гэр тээ ир ж бө х у нтсан билээ. Цэвэлмааг х ар амлан х о р со х сэтгэл цу х ас цу х асх ан зү р х ийгмааживч тү ү нийг нэг их дэвэр гэсэнгү й. Ер юу г ч ө ө р ийн санаснаар бо лго ж чадах х ү н юу ндаа ч нэг их бу х имдах билээ. Яах ыг сайн бо до ж л чадвал бү х юм гар т о р о о д ир нэ. Сандр ах юмгү й байлаа. Яндаг сэр ээд тайван у нтажбайгаа эх нэр ийн х алу у н биенээс х о лдо н ну р у у гаа тэнийтэл су ниаж авлаа. Эх нэр нь амаа х агас ангайгаад х амр аа шу у х итну