ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ ᠵᠣᠨ ᠤ ᠤᠷᠢᠳᠤ ᠶᠢᠨ ᠰᠠᠭᠤᠳᠠᠯ ᠪᠠᠶᠢᠳᠠᠯ ᠤᠨ ᠲᠠᠶᠢᠯᠪᠤᠷᠢ ᠲᠣᠯᠢ （ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ ᠺᠢᠷᠢᠯ） — ᠰ᠊ ᠳ᠋᠊ ᠪᠠᠪᠤᠶ᠋ᠸᠧ᠂ ᠴ᠊ ᠴ᠊ ᠪᠠᠯᠵᠢᠨᠢᠮᠠᠶ᠋ᠸᠧᠠ / Буряад зоной урданай нуудал байдалай тайлбари толи

С.Д. Бабуев, Ц.Ц. Бальжинимаева БУРЯАД ЗОНОЙ УРДАНАЙ КУУДАЛ БАЙДАЛАЙ ТАЙЛ БАРИ ТОЛИБУРЯАД РЕСПУБЛИКЫН КУРАЛСАЛАЙ БОЛОН ЭРДЭМ УХААНАЙ МИНИСТЕРСТВО РОССИИН ЭРДЭМЭЙ АКАДЕМИИН СИБИРИИН ТАЬАГАЙ МОНГОЛ АРАДУУД, БУДДЫН ШАЗ Л.Б. Бадмаева, Монгол арадууд, буддын шажан болон Тубэдые шэнжэлэлгын институдай хэлэ бэшэгэй таЬагай эрдэмтэ худэлмэ­︔ рилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Редакционно коллеги: С.Д. Намсараев, Буряад Республикын Ьуралсалай болон эрдэм ухаанай министр, педагогикын эрдэмэй доктор, профессор︔ Б.В. Базаров, Монгол арадууд, буддын шажан болон Тубэдые шэнжэлэлгын институдай директор, РАН-ай гэшуун-корреспондент, профессор︔ И.Д. Бураев, Монгол арадууд, буддын шажан болон Тубэдые шэнжэлэлгын институдай ахамад эрдэмтэ худэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор︔ Л Д . Шагдаров, Монгол арадууд, буддын шажан болон Тубэдые шэнжэлэлгын институдай ахамад эрдэмтэ худэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор︔ Л.Д. Бадмаева, Монгол арадууд, буддын шажан болон Тубэдые шэнжэлэлгын институдай хэлэ бэшэгэй таЬагые даагша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Бабуев С.Д., Бальжинимаева Ц.Ц. Б 129 Буряад зоной урданай Ьуудал байдалай тайлбари толи. — Улаан-Удэ: «︔ Бэлиг»︔ хэблэл, 2004. — 352 х.: зурагууд. ISBN 5-85693-169-6 ^ 4602030000 — 27 - * „ ОВ6 ︵03︶ -04 3 объявл- ББК 63 5 ︵2БУ︶ ©︔ Бабуев С.Д., Бальжинимаева Ц.Ц., 2004 ©︔ Зыдрабын Б-М.С., уран зурааша, 2004 ©︔ Фотозурагууд, 2004 ©︔ Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таЬагай Монгол арадууд, буддын шажан болон Тубэдые _______ _________ _____ шэнжэлэлгын институт, 2004 ISBN 5-85693-169-6 ©︔ «︔ Бэлиг»︔ хэблэл, 2004ГА Р Ш А Г УРИД ХЭЛЭГДЭХЭ УГЭ 5 ТОЛИИН БАЙГУУЛГА ТУХАЙ . 11 УГ УДАМ, ТУРЭЛ САДАН РОД, СЕМЬЯ. 14 ХУРИМ ТУРЭ СВАДЬБА. 16 ЭХЭНЭРНУУДЭЙ НАРАЙЛАЛГА РОЖДЕНИЕ ДЕТЕЙ 25 ШАЖАН МУРГЭЛ РЕЛИГИЯ, ВЕРА 48 х у н и и е х у д о о л э л г ы н ё ь о г у р и м у у д ПОХОРОННЫЕ ОБРЯДЫ . 78 САГААЛГАН НОВЫЙ ГОД ПО ВОСТОЧНОМУ ЛЕТОИСЧИСЛЕНИЮ 80 БУРЯАД ЗОНОЙ НААДАНУУД БУРЯТСКИЕ НАРОДНЫЕ ИГРЫ 82 ЗАЛУУШУУЛАЙ КУНИИН НААДАНУУД ВЕЧЕРА МОЛОДЕЖИ . 90 АЙЛШАНИИЕ УГТАЛГА, ХУНДЭЛЭЛГЭ, ШИИДХЭЛГЭ ВСТРЕЧА, УГОЩЕНИЕ И ПРОВОДЫ ГОСТЯ 93 ТОГОО НЭРЭЛГЭ ПЕРЕГОНКА МОЛОЧНОЙ ВОДКИ 95 ЬУН БОЛОН УРГАМАЛААР БУЙЛУУЛАГДАКАН ЭДЕЭН ПРОДУКТЫ ПИТАНИЯ МОЛОЧНОГО И РАСТИТЕЛЬНОГО ПРОИСХОЖДЕНИЯ 97 МЯХАН, МЯХААР БЭЛДЭГДЭНЭН ХООЛ МЯСО, МЯСНЫЕ БЛЮДА. 109 БУУСА ЗИМНИЕ И ЛЕТНИЕ СТОЙБИЩА .127 ГЭР БАЙРА ЖИЛИЩ Е. 129 БУРЯАД ЗОНОЙ ХУБСАНАН, ТЭРЭНЭЙ ЯНЗАНУУД БОЛОН ХУБИНУУД БУРЯТСКАЯ НАЦИОНАЛЬНАЯ ОДЕЖДА, ЕЕ РАЗНОВИДНОСТИ И НАЗВАНИЯ ЧАСТЕЙ .172 ЭХЭНЭРЭЙ ЗУУДХЭЛНУУД ЖЕНСКИЕ УКРАШЕНИЯ.198 3ОЁДОЛДО ХАБААТАЙ УГЭНУУД, ОЁДОЛОЙ ХЭРЭГСЭЛНУУД СЛОВА, ОТНОСЯЩИЕСЯ К ШИТЬЮ, ШВЕЙНЫЕ ПРИНАДЛЕЖНОСТИ . 207 АРКА ЭЛДЭЛГЭ, АРКА ЭЛДЭХЭДЭЭ ХЭРЭГЛЭДЭГ ЗЭМСЭГУУД ВЫДЕЛКА КОЖИ, ПРИСПОСОБЛЕНИЯ ДЛЯ ВЫДЕЛКИ КОЖИ. 213 НООЬО ХАЙШАЛАЛГА, СОХИЛГО, ЬЭЕЫ ДАРАЛГА СТРИЖКА, ОБРАБОТКА ШЕРСТИ И КАТАНИЕ ВОЙЛОКА219 ТАБАН ХУШУУ МАЛ, МАЛАЙ НАКАНЬАА ДУЛДЫДАКАН НЭРЭНУУД ПЯТЬ ВИДОВ СКОТА, НАЗВАНИЯ ЖИВОТНЫХ В ЗАВИСИМОСТИ ОТ ВОЗРАСТА И ПОЛА 221 МАЛАЙ ОНДО ОРОЛГО ЗИМОВКА СКОТА.251 МАЛ ЭДЕЭЛУУЛГЭ КОРМЛЕНИЕ СКОТА252 МАЛ ЭМНЭЛГЭ ЛЕЧЕНИЕ СКОТА.253 ЭМЭЭЛ, ТЭРЭНЭЙ ХУБИНУУД БА ГОЁОЛТОНУУД СЕДЛО, НАЗВАНИЯ ЧАСТЕЙ И УКРАШЕНИЙ СЕДЛА 257 УНАА, ТЭРГЭ, ШАРГА БА ТЭДЭНЭЙ ХУБИНУУД СРЕДСТВА ПЕРЕДВИЖЕНИЯ, ТЕЛЕГА И САНИ, НАЗВАНИЯ ИХ ЧАСТЕЙ264 БЭЛШЭЭРИИН ГАЗАР ПАСТБИЩНЫЕ УГОДЬЯ270 УБКЭ САБШАЛГА, САБШАЛАНГАЙ ГАЗАР, УБЬЭ САБШАХАДА ХЭРЭГЛЭГДЭДЭГ ЗЭМСЭГУУД СЕНОКОШЕНИЕ, СЕНОКОСНЫЕ УГОДЬЯ, ИНСТРУМЕНТЫ, ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ ПРИ СЕНОКОШЕНИИ 271 БАЙГААЛИИН БАЙДАЛ АЖАГЛАЛГА НАБЛЮДЕНИЯ ЗА ПОГОДОЙ .276 СЛОВАРЬ СОО ТАЙЛБАРИЛАГДАНАН УГЭНУУД. 285 ХАБСАРГАЛТА. 313 СЛОВАРЬТА ЖЭШЭЭ БОЛГОН АБТАКАН УГЭНУУДЭЙ ︵ХЭЬЭГУУДЭЙ︶ ЭХЭ ЗОХЁОЛНУУД .346 СЛОВАРЬ ЗОХЁОХОДО ХЭРЭГЛЭГДЭЬЭН ЛИТЕРАТУРА349 МЭДЭЭСЭГШЭД ︵ИНФОРМАНТЫ︶ . 351 4УРИД ХЭЛЭГДЭХЭ УГЭ Россиин Эрдэмэй академиин Сибириин таЬагай Монгол арадууд, буддын шажан болон Тубэдые шэнжэлэлгын институдай хэлэ бэшэгэй таЬагай эрдэмтэд хэдэн жэлэй туршада нарин нягта ажал ябуулжа, «︔ Буряад зоной урданай Ьуудал байдалай тайлбари тол и»︔ профессор Л.Д. Шагдаровай бэлдэЬэн инструкци-заабаряар зохёожо, хэблэлдэ бэлдэбэ. Энэ толи байгуулгынгаа, удхынгаа талаар энциклопедидэ дутэрхы болохо юм. Авторнууд толи соогоо буряад зоной урданай байдалда хабаатай угэнуудые согсолон суглуулжа тайлбарилхадаа, тэмдэглэЬэн зуйлнууд тухайнь Ьонирхолтой мэдээнуудые олондо ойлгосотойгоор бэшэнэ. Энэ толи соо буряад арадай хэр yrhaa тааруулан тогтонижоЬон байдал, мал ажал эрхилэлгэ ба тэрээндэ хабаатай терминууд болон шажан мургэл, ундэЬэн ёЬо заншалнуудые харуулЬан угэнууд буряад хэлэн дээрэ тайлбарилагдана. Туе таЬагай эрдэмтэд 1992 ондо хэблэлэй 10 хуудаЬан хэмжээтэй «︔ Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи»︔ хэблуулЬэн байна. Тэрэ ном соо буряад уран зохёолшодой номууд coohoo ехэнхинь хуушарЬан удхатай, усеен хэрэглэгдэдэг, ухибуудтэ ойлгогдосогуй угэнууд тайлбарилагдаЬан байна. Тиихэ уедэ усеен хэрэглэгдэдэг, хуушарЬан, хуушанай байдалда хабаатай угэнууд юрэнхы хэрэглэгдэдэг угэнуудтэй хамта угтэЬэн Ьаань, мунее гаража байЬан толи бухыдее имагтал тиимэ угэнуудтэ зорюулагданхай. Буряад хэлэнэй лексикографи гэхэ гу, али толинуудые зохёохо эрдэм еерын тусхай намтартай юм. 1928 ондо хуушан монгол хэлэнэй хэрэглэгдэдэг байЬан уедэ проф. Б. Барадинай «︔ Ород-монгол нэрэ томьёогой толи»︔ , 1932 ондо лата хэлэн дээрэ Оюунбэлиг Боржоно- вагай зохёоЬон «︔ Ород-буряад хэлэнэй тобшо толи»︔ Б. Барадинай редакци доро хэблэгдэн гараа Ьэн. Ьуулээрнь 30-аад оной уеэр Д. Ирдынеевэй техническэ, В. Егоровой географическа, Б. Барадинай филологическа терминуудэй багахан словарьнууд хэблэгдэЬэн байна. 1941 ондо буряад хэлэнэй ород узэгтэ оруулагдаад байхада, Д.А. Абашеев К.М. Черемисов хоёрой «︔ Ород-буряад-монгол словарь»︔ хэблэгдэжэ, буряад хэлэнэй лексикографиин хугжэлтые гэршэлээ Ьэн. Удаань 1954 ондо Ц.Б. Цыдендамбаевай редакци доро нилээд томо 5«︔ Ород-буряад-монгол словарь»︔ хэблэлдэ гараба. 1951 ондо 25 мянга шахам угэтэйгеер гараЬан, 1973 ондо заЬагдаЬан, хори мянга шахуу угэ нэмэгдэжэ хэблэгдэЬэн К.М. Черемисовэй «︔ Буряад-ород словарь»︔ тэрэ сагта буряад лексикографиин дээдэ зэргын бутээл болоЬон бэлэй. Мунее уедэ эрдэмэй ажалай эршэмтэй ябажа, олон тоото шэн- жэлгэнуудэй хэгдэжэ байхада, номууд, согсолборинууд, толинууд гарана, тэрэ тоодо 60 — 70 мянган угэтэй «︔ Буряад-ород толи»︔ ба «︔ Ород- буряад толи»︔ хэблэлдэ бэлдэгдэжэ байна. Мун «︔ Буряад хэлэнэй тайлбари толи»︔ бутээхэ ажалай бэлэдхэлэй шата дуурэжэ, автор- нуудынь угэнуудэй удхануудые тайлбарилжа эхилэнхэй. Хэблэгдэн гараЬан элдэб тухэлэй толинууд ︵оршуулгын, тайлба- риин, этимологическа болон бусад︶ хэлэнэй хуглсэлтые харуулдаг гэжэ мэдээжэ. Хэблэгдэн гараЬан, хэблэгдэжэ байИан толинууд буряад хэлэнэймнай хугжэлтын эли тодо гэршэ болоно гэжэ хэлэхэдэ алдуу болохогуй. Энциклопедиин тухэлэй тематическа толинуудые зохёохо ажал оршуулгын гу, али юрэнхы тайлбари толи зохёохоЬоо нилээд хушэр, ажал ехэтэй юм. Авторнууд толи соо орохо угэнуудые суглуулан согсолжо, угэ бухэнэй удха, тэрэнэй тэмдэглэЬэн юумэн болон уйлэ хэрэг ︵ажал︶ тухай дуурэн мэдэсэ суглуулхын тула олон тоото эрдэмэй номуудые: толинуудые, справочнигуудые, хэлэ шэнжэлгын эрдэмтэ бутээлнуудые хаража, урданай байдал Ьайн мэдэхэ информантнуудта хандажа, уран зохёолой бутээлнууд соо хэрэглэлгыень хаража, угэеэ тайлбарилЬан байха юм. Энэ толиин байгуулга еерын хэдэн онсо шэнжэнуудтэй. Тэдэнэр дээрэнь тогтожо хэлэхэ болоо haa, гол тулэб иимэнууд юм. Зарим темэнууд соо тайлбарилагдаИан угэнууд алфавидай гуримаар бэшэ, харин миин Ьубарюулан угтэнхэй. Иимэ гуримаар «︔ Бууса»︔ , «︔ Гэр байра»︔ , «︔ Буряад зоной хубсаЬан, тэрэнэй янзанууд болон хубинууд»︔ , «︔ Эхэнэрэй зуудхэлнууд»︔ , «︔ Оёдолдо хабаатай нэрэнууд, оёдолой хэрэгсэлнууд»︔ болон бусад темэнууд соохи угэнууд тайлбарилагданхай. Харин ямар нэгэн угын тайлбари тургоер олохо гэбэл, толиин Ьуулдэ угтэЬэн угэнуудэй алфавитна списогээр оложо болоно. Туе толидо зарим угэнууд юрэнхы удхаараа бэшэ, харин термино- логическа ︵нэрэ томьёогой︶ удхаараа тайлбарилагдана. Жэшээнь, нэмэри гэЬэн угын терминологическа удха «︔ турэ бутээжэ байЬан хубуунэй эхэ эсэгэдэ туЬаламжа болгон угтэдэг алта мунгэнэй, эдеэ хоолой болон ууха унданай зуйлнууд»︔ гэжэ тайлбарилагдана, харин энэ угын юрэнхы удхань нэмэлтэ, туЬаламжа гэхэ мэтэшэлэн юм. Зарим ушарта нэгэ угэ хоёр ондоо темэдэ ороЬон байна гэжэ анхаралтай уншагша обёорхо байха. Энэ юун дээрэЬээ болооб гэхэдэ, 6нэгэ угэ ондо ондоо темэнууд со°︔ opohoH байна. Тиихэдээ тэрэ тухэл маягаараа, хэрэглэмжээрээ илгаатай зуйлнуудые тэмдэглэИэн байна. Тиин хубсаЬанай элдэб янзануудта зорюулагдаИан темэнууд соо заха, хамсы, хормой гэхэ мэтэ угэнууд дабтагдан тайлбарилагдана. Зарим темэнуудтэ угэнуудэй удха сэхэ тайлбарилагдангуй орхиг- дожо, тэрэ угэдэ хабаатай уйлэ хэрэгууд тухай хэлэгдэЬэн байха юм. Жэшээнь, «︔ Мал эмнэлгэ»︔ гэЬэн темэ соо угэнууд иимэ гурим барим- талан тайлбарилагдаЬан байна. Эртэ урда carhaa хойшо бусад монгол туургата арадуудтал нуудэл байдалтай байЬан буряад арадай байра байдал, эдлэжэ ябаЬан хэрэг- сэлнууд, умдэжэ ябаЬан хубсаЬан ба тэрэнэй нэмэлтэ гоёолтонууд, тэдэниие урлан бутээлгэдэ хабаатай угэнууд энэ толидо оруулагдаба. Буряад арадай хэр yrhaa эрхилжэ ябаЬан табан хушуу мал усхэбэ- рилгэ, тэрэнэй ашаар ажабайдалайнгаа эрилтэнуудые хангалга, малЬаа абтадаг туухэй эд болбосоруулга болоод мал харууЬалалгада хабаатай угэнууд туе толи соо онсо Ьуури эзэлнэ. Мун эндэ табан хушуу мал уехэбэрилхэдее, малша зоной байгаалиин байдалЬаа сэхэ дулдыдадаг байЬан хадань байгаалиин байдал ажаглалга, бэлшээриин газар шэлэн Ьуурижалгада болон малай хоол бэлэдхэлгэдэ хабаатай угэнуудэй тайлбари угтэнэ. Буряад зоной ажабайдалда морин эрдэниин удха еэгнэшэгуй ехэ. Морин унаа, тэрэнэй тоног зэмеэгэй гоёолто, мун худэлмэриин cap, тэмээн унаа болон тэдэнэй элдэб тоног зэмеэгуудэй нэрэнуудэй тайл­︔ бари толи соо тусхай Ьуури эзэлнэ. Монгол туургата арад эртэ carhaa хойшо эхэ эсэгэеэ, уг удамаа, турэл саданараа мэдэдэг, хундэлдэг байЬан. Эрэ хунэй талаар дээшэнь уг удамаа нэрээрнь нэрлэжэ, 7 — 12 уе тоолодог гээшэ. Иигэжэ уг гарбалаа мартажа болохогуй гэжэ ухибуудтээ заадаг. Хажуугаарнь ямар угай, отогой, яЬанай байЬанаа мэдэхэнь тон ехэ удха шанартай h9H. Толи соо уг удам, турэл саданар тухай ойлгосонууд тодорхойгоор угтэбэ. Энэ темэЬээ уламжалан, удаань ухибуу турэжэ, тэрэнээ боемэйлэн тэнжээжэ, хумуужуулэн Ьургажа, энэ уе хурэтэр уг залгамжалан ябалгада хабаатай угэнууд толидо харуулагданхай. Жараад жэл соо шажан мургэл хорюултай байЬан гээшэ. Хэды тиимэ болобошье, манай буряад зон сэдьхэлэйнгээ хангалта болохо шажан мургэлее энэ уе хурэтэр сум мартангуй ерэЬэн байна. Ьуулэй арбаад жэлдэ дасан дуганууд арамнайлагдан, шажанай Ьургаал дэлгэржэ байнхай. Залуу уеын зондо хусэд ойлгогдосогуй бурхан шажанда хабаатай угэнууд энэ толидо оруулагдаба. Буряад заншалта хурим турэ олон шатануудЬаа буридэдэг, жэшээлхэдэ, басага бэдэрэлгэ, бэриие эрилгэ, хадаг табилга, басага 7аайлгалга, басаганай наадан, басага хургэлгэ, угтамжа, турэ, теелэй табилга, бэлэг барилга, заИал угэлгэ, худанараа мордохуулга болон бусадшье олон ойлгосонууд толидо тайлбарилагдаба. Урданай буряад зон бухэли жэл соо оройдоол хоёр Ьайндэртэй Ьэн - сагаалган, зунай обоогой найр хоёр. Убэлэй ханхинама хуйтэнэй ун- гэржэ, хабарай дулаахан ольЬоной орохо уедэ, малайнгаа тул абажа, унеэдэй тугаллажа, сагаан эдеэнэй дэлгэржэ байха сагта, манай элинсэг хулинсагууд зуун зугэй литээр хабарай эхин Ьарын шэнын нэгэндэ шэнэ жэлээ угтажа, сагаалдаг Ьэн. Саг унгэрхэ тума сагаалган еерын онсо ё︕ ю гуримуудтай, тахил уншалгатай болоЬон. Толи соо энэ бухы ёЬо гуримууд, заншалнууд тухай хэлэгдэнхэй. Буряадууд адууЬа мал усхэбэрилдэг, ан амитадые агнуурилдаг байЬан зон. ТиимэЬээ буряад зоной наадан табан хушуу малтай ямар нэгэн аргаар заатагуй холбоотой байдаг. Наадан гээшэ ургажа ябаа уетэниие хумуужуулгэдэ айхабтар хэрэгтэй зуйл болоно. Нааданай хусеер зон удаадахи уедее дуй дуршэлео дамжуулан угэдэг байгаа. Тиигэжэ тэдэнэр арад зонойнгоо ажабайдалтай, ёЬо заншалнуудтай танилсадаг Ьэн. Шагай наадан урдань ехэ дэлгэрэнги байгаа. Убгэн залуугуй, эрэ эхэнэргуй шагай наадые Ьайшаадаг, убгэд, хугшэд шагайгаар наадагшадые Ионирхон харадаг, гэртээ наадхуулха дуратай байдаг Иэн. Шагай нааданай арбаад ондо ондоо янзанууд тухай толи соо дэлгэрэнгыгээр угтэбэ. Урдань обоо тахиЬанай Ьуулээр зон обоогой найрта сугларжа, эрын гурбан наада — бухэ барилдаа, hyp харбалга, мори урилдаа гээшые унгэргэдэг Ьэн. Эрын гурбан наадые хайшан гэжэ унгэргэдэг байгааб гэжэ толидо хэлэгдэнэ. Урда сагта буряадуудай мал бухэли убэлдее худее талаар бэлшэжэ, хагдан соо умбажа ябадаг бэлэй. Убэлэй сагта убэлжеендэ буухадаа, шадабал, модотой, хадатай, жабаргуй нэмэри газарта буухые оролдодог Иэн. Шэмэтэй хоолтой, Ьайн хагдатай бэлшээридэ дутэ буудаг байгаа. Эртэ carhaa бэлшэзриингээ хагдые ямар аргаар шэнжэлдэг байЬан тухайнь толи тайлбарилна. Хэр yrhaa мал ажал эрхилдэг буряадууд болбол малайнгаа убшэлхэдэ, элдэб арга хэжэ туршадаг Иэн. Мун тэдэ дуй дуршэлее ухибуудтээ заадаг, дамжуулдаг байгаа. Толи соо мал эмнэлгын элдэб олон аргануудые харуулЬан угэнууд тайлбарилагдаба. Турэл хунэйнгее нугшеед байхада, буряадууд бурхан шажанай ёЬо гуримда хандажа, тэрэниие Ьуулшынь замда мордохуулха, хойтынь ябадалые, буянгыень хэхэ гэхэ мэтэшэлэн олон тоото ёЬо гуримуудые хусэд дуурэнээр дуургэдэг, сахидаг гээшэ. Энээн тухай угэнууд толи соо 6aha угтэбэ. 8Буряад зоной урданай Ьуудал байдалай олон ондоо таланууд хараада абтажа, толи соо оруулагдаЬан угэнууд болон тогтомол хол- буулалнууд 28 булэгтэ хубаагдаба. Авторнуудай нэгэн, С.Д. Бабуев, иимэ булэгуудые тайлбарилан бэшэбэ: 1. Уг удам. 2. Шажан мургэл. 3. Хурим турэ. 4. Сагаалган. 5. Буряад арадай нааданууд. 6. Шагай наадан. 7. Эрын гурбан наадан. 8. Мал эмнэлгэ. 9. Бэлшээриин, сабшалангай газарнууд. 10. Хуниие худвелуулгын ёЬо гуримууд. Хоёрдохи автор, Ц.Ц. Бальжинимаева, доро нэрлэгдэЬэн иимэ булэгуудые тайлбарилба: 1. Айлшаниие угталга. 2. Сагаан эдеэн. 3. Тогоо нэрэлгэ. 4. Мяхан, мяхаар бэлдэгдэЬэн хоол. 5. Бууса. 6. Гэр байра. 7. Буряад зоной хубсаЬан, тэрэнэй янзанууд. 8. Эхэнэрэй зуудхэлнууд. 9. Оёдол, оёдолдо хабаатай угэнууд. 10. Apha элдэлгэ, apha элдэхэдээ хэрэглэдэг зэмсэгууд. 11. Hooho хайшалалга, сохилго, Ьэеы даралга. 12. Табан хушуу мал, малай наЬанЬаа дулдыдаЬан нэрэнууд. 13. Малай ондо оролго. 14. Мал эдеэлуулгэ. 15. Эмээл, тэрэнэй хубинууд ба гоёолтонууд. 16. Унаа, тэргэ, шарга ба тэдэнэй хубинууд. 17. УбЬэ сабшалга, сабшалангай газар, убЬэ сабшахада хэрэглэгдэдэг зэмсэгууд. 18. Байгаалиин байдал ажаглалга. Буряад зоной урданай Ьуудал байдал харуулЬан угэнууд ба тогтомол холбуулалнууд толи соо иимэ Ьубарилаар тайлбарилагдана: гэр︔ элдэб тухэлэй гэрнууд: байшан, зэмьеэ, модон гэр г.м.︔ Ьэеы гэр, Ьэеы гэрэй хубинууд: хана, тооно, уняа, уудэн, бахана. Тэрэнэй хойно Ьэеы гэрэй ханын янзанууд, тоонын хубинууд, уняа, уняада хабаатай угэнуудэй тайлбари угтэнэ. Ьуулээрнь Ьэеы гэрэй Ьэеыгээр бутээгдэЬэн хубинуудай нэрэнууд тайлбарилагдана. Энэ толи зохёохо хэрэгтэ ехэ оролдолго гаргаЬан хэлэ бэшэгэй таЬагай ахамад эрдэмтэ худэлмэрилэгшэ, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Игнатий Дмитриевич Бураевта, ород-буряад, буряад-ород толинуудые зохёолгодо ехэ дуй дуршэлтэй хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Лубсан Доржиевич Шагдаров