ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠤᠯᠤᠰ ᠤᠨ ᠬᠥᠬᠦᠲᠡᠨ ᠠᠮᠢᠲᠠᠨ ᠤ ᠤᠯᠠᠭᠠᠨ ᠳᠠᠩᠰᠠ （ᠺᠢᠷᠢᠯ ᠢᠶᠠᠷ）

Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ Ýìõýòãýñýí: Emma L. Clark, Æàâçàíñ¿ðýíãèéí ̺íõáàò Ðåäàêòîð: Ñ. Äóëàìöýðýí, J. E. M. Baillie, Í. Áàòñàéõàí, Ð. Ñàìúÿà, M. Stubbe ªìíºõ ¿ã: È.Ýðäýíýáààòàð Ïðîô. Ð. Ñàìúÿà Óäèðòãàë: Ïðîô. Ñ. Äóëàìöýðýí Ýíý íîìûã õýâëýõ àæëûã Äýëõèéí Áàíê, Íèäåðëàíä-Ìîíãîëûí Èòãýëèéí ñàíãèéí Áàéãàëü îð÷íû øèíý÷ëýë òºñ뺺ð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýâ. Ýíý íîìîíä äóðüäñàí ¿ð ä¿í, òàéëáàð, ä¿ãíýëò çýðãèéã çºâõºí çîõèîã÷èä äýâø¿¿ëñýí òóë Îëîí Óëñûí Ñýðãýýí Áîñãîëò, Õºãæëèéí Áàíê, Äýëõèéí Áàíêíû ã¿éöýòãýõ çàõèðàë, çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èéí ¿çýë áîäëûí èëýðõèéëýë áàéõ àëáàã¿é þì. Ýíý íîìîíä îðñîí ìýäýý áàðèìòûí íàðèéâ÷ëàëûã Äýëõèéí Áàíê õàðèóöàõã¿é. Óã íîìîíä ä¿ðñýëñýí ãàçðûí çóðãóóäûí óëñ òºðèéí õèë, ºí㺠áóäàã, íýðøèë, áóñàä ìýäýýëýë àëèâàà íóòàã äýâñãýðèéí õóóëü ýðõ ç¿é, ýñâýë óëñ òºðèéí õèë, õÿçãààðûí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, ò¿¿íèéã áàòàëãààæóóëñàí áàðèìò áè÷èã íü Äýëõèéí Áàíêàíä õàìààðàëã¿é þì. Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë íîìûã ãàðãàõàä Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (ÄÁÕÕ) íü ººðñäèéí ìýðãýæèëòýí, øààðäëàãàòàé ìýäýý áàðèìò áîëîí áóñàä òåõíèê àæèëëàãààíû òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí áîëíî. ÄÁÕÕ-íû äýìæëýã òóñëàëöààãààð õýâëýãäýæ áóé ýíý íîìíû ìýäýý áàðèìò íü ÄÁÕÕ-íû ¿çýë áîäëûã òºëººëººã¿é áîëíî. Íèéòë¿¿ëñýí: Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ðåãåíòñ Ïàðê, Ëîíäîí, NW1 4RY Çîõèîã÷èéí ýðõ: © Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã áîëîí íîìûã ãàðãàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áàéãóóëëàãóóä áîëîí õ¿ì¿¿ñ 2006. Á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí. Óã íîìíû òîäîðõîé íýã õýñãèéã õóäàëäààíû áóñ çîðèóëàëòòàé àøèãëàñàí òîõèîëäîëä ýõ ñóðâàëæèéã íü äóðäàæ òàëàðõàë èëýðõèéëñýí áàéõ ¸ñòîé. ISBN: 978-99929-0-234-5. Èøëýë: Clark, E. L., ̺íõáàò, Æ., Äóëàìöýðýí, Ñ., Baillie, J. E. M., Áàòñàéõàí, Í., Ñàìúÿà, Ð., Stubbe, M. (ýìõòãýã÷èä áà ðåäàêòîðóóä). (2006). Mîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ. Á¿ñ íóòãèéí óëààí äàíñíû öóâðàë. Áîòü 1. Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ëîíäîí õîò (Ìîíãîë, Àíãëè õýëýýð). Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Óëààí äàíñ, óñòàõ ýðñäýë, õºõòºí àìüòàí, Ìîíãîë óëñ, õàìãààëëûí òºëºâ, õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí. Õýâëýëèéí ãàçàð: ADMON õýâëýëèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð õîò. Í¿¿ð õàâòàñíû çóðàã: Áàäàíãà õ¿äýð (Moschus moschiferus) ãýðýë çóðãèéã R. Reading; Øàð ¿íýã (Vulpes vulpes) ãýðýë çóðãèéã R. Reading; Õàâòãàé òýìýý (Camelus bactrianus ferus) ãýðýë çóðãèéã R. Reading; Ñîîòîí àëàãäààõàé (Euchoreutes naso) ãýðýë çóðãèéã M. Stubbe; Àðãàëü õîíü (Ovis ammon) ãýðýë çóðãèéã R. Reading; Ìîíãîë õóëàí (Equus hemionus) ãýðýë çóðãèéã M. Stubbe. Çóðàà÷: À. Õ¿ðýë-Ýðäýíý, Á. Ãàíòóëãà Ýíý íîìîíä îðñîí õºõòºí àìüòíû ç¿éëèéí òóõàé íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëýë íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíä îðñîí áîëíî. Ýíý ìýäýýëýë îëîí íèéòýä íýýëòòýé òóë äàðààõ õàÿãààð õàíäàíà óó: Óëààíáààòàð õîò, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü Áèîëîãèéí Ôàêóëüòåò, Àìüòàí Ñóäëàëûí òýíõèì Í. Áàòñàéõàí Óòàñ: +976 99181899 Ýëåêòðîí øóóäàí: batsaikhan@biology.num.edu.mn ýñâýë microtusb@yahoo.com Ýíý íîì íü öººí òîîãîîð õýâëýãäýõ áºãººä ýëåêòðîí õóâèëáàðûã ËÀÑÍ-èéí íîìûí ñàíãèéí èíòåðíýò õóóäàñ (http://library.zsl.org) ýñâýë www.regionalredlist.com õàÿãààð äàìæóóëàí àâàõ áîëîìæòîé òóë äýýðõ õàÿãèéã îíöãîéëîí äóðäàâ. 1 ÃÀÐ×Èà ªÌÍªÕ ¯Ã 3 ªÌÍªÕ ¯Ã 5 ÓÄÈÐÒÃÀË 7 ÒÀËÀÐÕÀË 9 ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ 13 ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÕÎËÁÎÎÍÛ ÓËÀÀÍ ÄÀÍÑÍÛ ÀÍÃÈËÀË ÁÀ ØÀËÃÓÓÐÛà ÀØÈÃËÀÍ Á¯Ñ ÍÓÒÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍÄ ¯ÍÝËÝÕ ÇÀÀÂÀÐ×ÈËÃÀÀ 15 ÀÐÃÀ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝÃÝÝ Íýð òîìú¸î, àíãèëáàð 17 Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö 18 Ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàã 18 Ãàð çóðàã 19 ǯÉËÈÉÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ 21 ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÍÛ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË 23 ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÍÛ ÒÀÐÕÀÖ 27 ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÀÍÄ Ó×ÈÐ× ÁÓÉ ÀÞÓË ÇÀÍÀË 29 ǯÉËÈÉÍ Á¯ÐÒÃÝË Ìýðýã÷òýí 31 Òóóëàéòàí 74 Çàðààòàí 79 Øàâüæ èäýøòýí 81 Ãàð äàëàâ÷òàí 88 Ìàõ÷òàí 98 Òóóðàéòàí 119 Òóðóóòàí 122 ÍÎÌ Ç¯É 139 ÕÀÂÑÐÀËÒ I. ÄÁÕÕ-íû Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ç¿éëèéí õîâîðäëûí çýðýãëýëèéã ¿íýëýõýä àøèãëàäàã À-Å õ¿ðòëýõ øàëãóóðûí òîâ÷ òàéëáàð (IUCN, 2001-ûí òîâ÷ òàéëáàð) 154 II. Æàãñààëò 1: Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðûí ¿åýð ¿íýëýãäñýí Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû ç¿éë¿¿ä Æàãñààëò 2: Ìîíãîëä òîõèîëäîõ áîëîìæèò ç¿éë¿¿ä 155 2 3 ªÌÍªÕ ¯Ã Ìîíãîë îðíû áàéãàëü öàã óóðûí ýðñ òýñ íºõöºë, ýêîñèñòåìèéí îíöëîã áàéäàë íü ìàíàé îðíû àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí ç¿éëèéí ýëäýâ õýëáýðèéí ºâºðìºö áàéäëûã èëýðõèéëäýã. Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºë áîëîí õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí ýëäýâ íºëººãººð Ìîíãîë îðíû ýêîñèñòåìèéí òºëºâ áàéäàëä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàð÷ áóé ººð÷ëºë íü öºëæèë, õºðñíèé äîðîéòîë, óñíû íººöèéí õîìñäîë, áèîëîãèéí ýëäýâ õýëáýðèéí õîâîðäîë, áàéãàëèéí ãàìøãèéí äàâòàìæèéí ºñºëò çýðãýýð èëýð÷ áàéíà. Ýíý íü òà áèäíýýñ óóë óñ, óðãàìàë, àìüòíàà ø¿òýí õàìãààëæ, àãóóëàí àðâèæóóëæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàë õèéãýýä ºíºº öàãèéí øèíæëýõ óõààíû îëîëò, ¿íäýñëýëèéã ñàéòàð óÿëäóóëàí àæèëëàõûã ç¿é ¸ñîîð øààðäàæ áàéíà. Ìîíãîë îðíû õîâîðäñîí áà õîâîðäîæ óñòàæ áîëçîøã¿é óðãàìàë, àìüòíû òºðºë ç¿éë¿¿äèéã á¿ðòãýí áàãòààñàí Óëààí íîìûã 1987, 1997 îíóóäàä õýâëýí ãàðãàñàí áèëýý. Äýëõèéí Áàíê, Íèäåðëàíäûí Âàíò óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýãýýð ‘Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí’ òºñëèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû ñýýðòýí àìüòäûí Óëààí äàíñ öóâðàëûí ò¿ð¿¿÷ áîëîõ õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñûã áýëòãýí ãàðãàëàà. ¯íäýñíèé ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, ãàäààäûí çàðèì ýðäýìòäèéí îðîëöîîòîé á¿òýýñýí ýíýõ¿¿ Óëààí äàíñ íü ìàíàé îðíû õºõòºí àìüòíû òàðõàö, õîâîðäîëòûí çýðýã, ò¿¿íä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë, õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã îëîí óëñûí æèøãýýð áîëîâñðóóëæ òóñãàñàí á¿òýýë áîëæýý. Óã á¿òýýë íü ñàëáàðûí õýìæýýíä áàðèìòëàõ øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí çºâëºìæèéí øèíæòýé ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã áºãººä áàéãàëü õàìãààëëûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, øèéäâýð ãàðãàã÷, ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä, îþóòàí, ñóðàã÷, áàéãàëüä ýëýãòýé èðãýí á¿ðèéí ñýòãýëä íèéöíý ãýäýãò ã¿íýý èòãýæ áàéíà. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÑÀÉÄ È. ÝÐÄÝÍÝÁÀÀÒÀÐ 4 5 ªÌÍªÕ ¯Ã Ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä àìüòàí, óðãàìëûí àéìàã, õºðñ èë¿¿òýé ºðòäºãèéã ìýäýðñýí õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà÷èëãààð XIX çóóíû ýõýýð áàéãàëü õàìãààëëûí õºäºëãººí ¿éëäâýðæñýí îðíóóäààñ àíõ ¿¿ñýæ ýõýëæýý. Ýõ îðíûõîî óðãàìàë, àìüòíû àéìàã, áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õàéðëàí õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíóóä XXI çóóíä àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèë ýð÷èìæèõèéí õýðýýð ò¿¿íèéã äàãàí èäýâõæèæ áàéíà. E. Î. Wilson ‘Áèîëîãèéí Îëîí ßíç Áàéäàë’ (1988) á¿òýýë äýëõèé íèéòèéí àíõààðàë òàòàæ õàìãèéí ñàéí áîðëîãäñîí á¿òýýë áîëñíîîñ õîéø áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë õýìýýõ íýð òîìú¸îã ºðãºíººð õýðýãëýõ áîëæýý. Ýíý íýð òîìü¸î íü òóõàéí íóòãèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã èëýðõèéëýýä çîãñîõã¿é äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò äýëõèéí õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã íýãòãýí ñàéæðóóëàõàä õàìòðàí àæèëëàæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íèé íýã æèøýý áîë 1992 îíä Áðàçèëûí Ðèî äå Æàíåðî õîòîä áàòëàãäñàí Áèîëîãèéí Îëîí ßíç Áàéäëûí Êîíâåíöè þì. Ýíý êîíâåíöèéí ¿ð ä¿íä õ¿íèé íèéãìèéí õºãæèë íü áàéãàëü õàìãààëàë, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ àñóóäàëòàé íÿãò óÿëäààòàé ãýäãèéã íèéãýì, óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, ýäèéí çàñãèéí õºãæ뺺𺺠ÿëãààòàé óëñ îðíóóäàä õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéíà. Àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèë àëãóóð ÿâàãäàæ áóé Ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòãèéí èõýýõýí õýñýã íü áàðàã õºíäºã人ã¿é óíàãàí òºðõòýé áàéãàà íü ýðòíèé óëàìæëàëò í¿¿äëèéí àõóé íü áàéñààð áàéãààòàé õîëáîîòîé þì. ªíãºðñºí çóóíû òóðø Ìîíãîë îðíû ìàëûí òîî òîëãîé áàéíãà ºñºæ, XX çóóíû ýõýýð 10 îð÷èì ñàÿ áàéñàí áîë õóâü÷èëñíààñ õîéø ìàëûí òîî ýð÷èìòýé ºñºæ 1990-ýýä îíû ýöýñò 33.6 ñàÿä õ¿ðñýí áàéíà. Ýíý áàéäàë íü íýëýýä íóòãèéí áýë÷ýýðèéã òàëõëàãäàëä îðóóëæ, 2001-2002 îíä 58.2 ñàÿ ãà áýë÷ýýðèéí ãàçàð áàéãàà ãýæ ¿íýëñíèé 44,7 õóâü íü äîðîéòîæ (Öýðýíäàø, 2005), 1.2 ñàÿ ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàéí 46,5 õóâü íü àòàðøèæ îðõèãäñîí áàéíà (Àâààäîðæ, 2005). Ìîíãîëä í¿¿ðëýæ áóé áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë íü óðãàìëûí á¿ðõýöèéã áàãàñãàæ, õºðñíèé á¿òýö, ÷àíàðûã ìóóòãàí óëìààð ãàçàð íóòãèéã öºëæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà äýëõèéí äóëààðàë, öàã óóðûí ººð÷ëºë, ¿ëèéí öàãààí îãîòíî (öàéâàð ¿ëèé÷) áîëîí öàðöààíû õýò îëøðîëîîñ ¿¿äýí áýë÷ýýðèéí óðãàìàë ñ¿éòãýãäýæ áàéãàà çýðýã íºëºº ñºðºã ººð÷ëºëòèéã àâ÷èð÷ áàéíà ãýæ èõýíõ õ¿ì¿¿ñ ¿çäýã. Ãýâ÷ ãàçàð òàðèàëàí áîëîí õàäëàí àâàõàä õýðýãëýãäýæ áóé òîõèðîìæã¿é àðãà òåõíèê, áàðàã ìåíåæìåíòã¿éãýýð ìàë àæ àõóéã ýðõëýõ, áàéãàëèéí íººöèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò, àøèãò ìàëòìàëûí îëçâîðëîëò çýðýã õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí áîëîí ýêîñèñòåì¿¿äýä ñýðãýýãäýõýýðã¿é õîõèðîë áèé áîëãîõ ãîë øàëòãààí áîëæ áàéãààã òºäèéëºí àíõààðàõã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ¿éëäâýðæèëò, õèìèéí áîäèñûí çîõèñã¿é àøèãëàëò íü õýäýí ìÿíãàí ãà îéä íºëººëæ èõýýõýí õýìæýýíèé ãàçàð íóòãèéã äîðîéòóóëæýý. Ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòãèéí èõýíõ íü õóóðàé á¿ñ íóòàãò õàìààðäàã áà ýõ ãàçðûí óóð àìüñãàëòàé ó÷ðààñ óñíû íººö õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëûí íýã áîëäîã. Óñ áîë àìüäðàëûí ýõ áóëàã ó÷ðààñ õ¿í ìàë õÿçãààðëàãäìàë óñíû íººöèéã äàãàæ òºâëºðºí, ãîëûí ãóëüäðèë äàãóóõ õºðñíèé ýëýãäýë, óðãàìàë á¿ðõýâ÷èéí äîðîéòîë, õºðñíèé íÿãòàðøëûã ¿¿ñãýæ áàéíà. Ýäãýýð íºëººëºë íü õóóðàéøëûã óëàì èõýñãýæ, õºðñíèé óñ øèíãýýõ ÷àäâàðûã áóóðóóëæ, óëìààð õºðñíèé ÷èéãèéí àãóóëàìæèéã áàãàñàæ òàë õýýðèéí ãîë, ãîðõè, áóëàã, øàíä øèðãýæ õàòàõàä õ¿ðãýæ áàéíà. 6 Ç¿éë¿¿ä óñòàõ áîëñîí ¿íäñýí øàëòãààíû íýã áîë áàéãàëèéí íººöèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò þì. Õ¿í ÿìàð íýãýí õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òóëä óðãàìëûã àøèãëàõ, àìüòíûã àãíàæ áóé øóóä íºëººëºë áîëîí àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòñîíîîð òóõàéí àìüòàíä õýðýãöýýòýé áàéãàëèéí íººöèéã õîìñäóóëàõ, àìüä áèåñèéí õîîðîíäûí õîëáîîã ººð÷ëºõ ãýõ ìýò äàì íºëººëëèéã àãóóëäàã. Äàì íºëººëëèéí óëìààñ á¿ëãýìäýë á¿õýëäýý óñòàõ àþóëä õ¿ð÷ áîëäîã. Àìüä áèåñèéí ñòàòóñûã áîëîí õîâîðäóóëàõ øàëòãààíóóäûí íºëººëëèéã óäààí õóãàöààíä òàíäàí ñóäëàõ íü áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Ìîíãîë îðíû ãóóðñò äýýä óðãàìàë áîëîí ñýýð íóðóóòàí àìüòäûí ç¿éë¿¿äèéí òàðõàö, ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý, àìüäðàëûí ýðãýëòèéí òàëààð íýëýýä ìýäýýëýë õóðèìòëàãäæýý. Ãýñýí õýäèé ÷ áè÷èë áèåñ, äîîä óðãàìàë, ñýýð íóðóóã¿é àìüòàíä ñóäàëãàà áàãà õèéãäñýí áºãººä õàðààõàí ñóäëàãäààã¿é ç¿éë¿¿ä ÷ áàéíà. Õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàäàã ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óðãàìàë, àìüòíû ç¿éë¿¿ä íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ÷èã õàíäëàãûã õàðóóëàõ íýã èëòãýã÷ áîëæ ÷àäàõûí çýðýãöýý áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, áîäèò ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõºä òóñ áîëäîã. Ç¿éë ¿¿ñýõ ýâîëþöèéí ïðîöåññ ñàÿ ñàÿ æèë ¿ðãýëæèëäýã áîëîâ÷ ¿¿ññýí ç¿éë àñàð áîãèíî õóãàöààíä óñòäàã ãýäãèéã áèä ìýääýã. ¯¿íèé íýã æèøýý íü Ìîíãîëûí çýðëýã àäóó òàõü þì. Ìîíãîëä àìüäàðäàã áàéñàí ýíý ç¿éëèéã XIX çóóíû ñ¿¿ëýýð øèíæëýõ óõààíä øèíýýð íýýñýí ÷ XX çóóíû äóíä ¿åä áàéãàëüä óñòñàí þì. Òàõü àäóóã äýëõèéí îëîí îðíû çàñãèéí ãàçàð, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, áàéãàëüä ýëýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí îëîí æèëèéí íºð èõ ç¿òãýëèéí à÷ààð óóãóóë íóòàãò íü ñýðãýýí íóòàãøóóëæ ÷àäëàà. Ýíý àæèë äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëëûí ò¿¿õýíä ¿íýõýýð ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà. Äýëõèéí íýëýýä îëîí îðîí ººðèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ ìºðèéí õºòºëáºðèéã øèíæëýõ óõààí÷ õàíäëàãààð áîëîâñðóóëñàí áàéäàã. Òýðõ¿¿ õºòºëáºð íü Ìîíãîëä õèéãäýæ áàéãààã¿é áºãººä ‘Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû Óëààí äàíñíû àíãèëàë, øàëãóóð’ (IUCN, 2001)-ààð àìüòàí, óðãàìëûí àíãèëàë ç¿éí òîìîîõîí á¿ëãèéí õàìãààëëûí ñòàòóñûã òîãòîîõ, õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äèéí õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëèéã áîëîâñóóëàõ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéñàí. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéã Äýëõèéí Áàíêíààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ äýýðõ àæëóóä õèéãäñýí þì. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû á¿õ ç¿éëèéí óñòàõ ýðñäýëèéí ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿í ýíä áàéãàà áºãººä á¿õ õºõòºí àìüòíû õàìãààëëûí àðãà õýìæýýã ñàéæðóóëàõàä äýýðõè ¿ð ä¿íã àøèãëàõàä õÿëáàð áàéõ áîëíî. Ïðîôåññîð Ð.Ñàìúÿà Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü 7 ÓÄÈÐÒÃÀË Ìîíãîë óëñàä 128 ç¿éë õºõòºí àìüòàí á¿ðòãýãäýýä áàéíà. Òýäíèé äîòîð ìîíãîëûí áîëîí Òºâ àçèéí ýíäåìèê ýðòíèé ¿ëäýñ ç¿éë, Ìîíãîëä òºäèéã¿é äýëõèéä õîâîðäñîí ìàõ÷òàí, òóóðòàí, ãàð äàëàâ÷òàí, ìýðýã÷äèéí ç¿éë îëîí. Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ íààø í¿¿äëèéí áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí çýðýãöýýãýýð àí àâûí àæèë ýðõýëñýýð èðæýý. Ìîíãîë îðíû àìüòíû 45 õóâü íü óëàìæëàëò àãíóóðûí ºðãºí à÷ õîëáîãäîëòîé àìüòàä þì. ¯¿íèé òîä æèøýý íü óóë óñ, óðãàìàë, àí àìüòíûã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ òóõàé 1206 îíä ãàðñàí ×èíãèñ õààíû Èõ çàñàã õóóëü þì. Ìîíãîëä XIII çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð àíõíû ñ¿ëä òàõèëãàò äàðõàí ãàçðóóä áèé áîëæ, òºðººñ ¸ñ÷ëîí òîãòîîæ áàéæýý. Óëààíáààòàð õîòûí äýðãýäýõ Áîãäõàí óóë áîë 1778 îíû çàðëèãààð àëáàí ¸ñîîð äàðõàëñàí äýëõèéí óóãàí äàðõàí ãàçðóóäûí íýã áîëíî. Îäîî ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí á¿õ á¿ñë¿¿ðýýñ îðîëöñîí, óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí 13,5 õóâèéã ýçëýõ Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé 56 ãàçàð àæèëëàæ áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû òºð, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî, ñ¿ëæýý á¿ðýëäëýý. Áàéãàëü, îð÷èí, àí àìüòàí õàìãààëàõ àñóóäëààð Ìîíãîë óëñ îëîí óëñûí õýìæýýíä ÷ çàð÷èì÷ èäýâõòýé áîäëîãî áàðèìòàëäàã. ͯÁ-èéí Åðºíõèé àññàìáëåé 1962 îíä Ìîíãîë òýðã¿¿òýé õýäýí óëñûí ñàíàà÷ëàí îðóóëñàí ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, áàéãàëü îð÷èí òîãòîîëûí òºñëèéã áàòàëñàíû äîòîð àí àìüòíû áàÿëãèéã õàìãààëàõ àñóóäàë ÷óõàë áàéð ýçýëäýã. ͯÁ-èéí ‘Áàéãàëü îð÷èí, õºãæèë’ îëîí óëñûí áàãà õóðàëä 1993 îíä Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä îðîëöîæ ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí 30 õóâèéã òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð áîëãîæ, Ìîíãîë óëñûã îëîí óëñûí îíöãîé õàìãààëàëòàé äýëõèéí øèì ìàíäëûí òóñãàé á¿ñ ãàçàð áîëãîõîîð ñàíàë îðóóëñàí áèëýý. Ìîíãîë óëñ Îëîí óëñûí õýìæýýíä õîâîð óðãàìàë, àìüòíûã õèë äàìíóóëàí õóäàëäààëàõ êîíâåíöè (ÕÇÎÕÊ), Í¿¿äýëäýã ç¿éëèéí êîíâåíöè (ÍÇÊ), Áèîëîãèéí ýëäýâ õýëáýðèéí êîíâåíöè (CBD) áîëîí áóñàä êîíâåíöèä ãèø¿¿íýýð ýëñëýý. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæñýí 1990 îíîîñ õîéø Ìîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí á¿òýö ººð÷ëºãäñºíòýé óÿëäàí àí àìüòíû áàÿëàã, ýëäýâ õýëáýðèéã õàìãààëàõàä èõýýõýí áýðõøýýë òîõèîëäîõ áîëîâ. Îëîí õºõòºí àìüòíû íººö ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëèéí äîòîð õóóëü áóñ àãíóóðûí íºëººãººð ýðñ áàãàñëàà. Ìîíãîëûí õºõòºí àìüòíû ýëäýâ õýëáýð, íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ àñóóäàë ýðñ õóðö òàâèãäàõ áîëëîî. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðààð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿ä, èõ ñóðãóóëèóä, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýõ àãåíòëàãóóä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä îðîëöîæ, Ìîíãîë îðíû á¿õ õºõòºí àìüòäûí ìýäýýëýë õóðèìòëàãäñàí ¿ð ä¿íãýýñ Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ áîëîí õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äýä õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëèéã ãàðãàõàä õ¿ðãýñýí þì. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòàíä í¿¿ðëýæ áàéãàà äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýë, õîâîðäëûí øàëòãààíûã ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé àâ÷ ¿çñýí. Ìîíãîë óëñûí ºìíºõ óëààí íîìíîîñ íýëýýä ººð áºãººä îëîí óëñàä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’-ààð (IUCN, 2001) Ìîíãîëûí õºõòºí àìüòíû õàìãààëëûí ñòàòóñûã ¿íýëýí áóñàä á¿ñ íóòàãòàé ýõíèé óäàà õàðüöóóëæ áàéíà. ̺í Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõààð õèéãäñýí àæèë îëîí áàéäàã áºãººä ýíý àæèë íü Ìîíãîëûí õºõòºí àìüòíû ñòàòóñûã ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõàä ñóóðü áîëæ, öààøèä Ìîíãîë îðíû á¿õ ñýýð íóðóóòàí àìüòäûã õàìðóóëíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà. Ïðîôåññîð Ñ. Äóëàìöýðýí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè 8 9 ÒÀËÀÐÕÀË Ýíý íîìûã Ìîíãîëûí õºõòºí ñóäëàà÷äûí áèåò îðîëöîî òóñëàëöàà, äýìæëýãã¿éãýýð á¿òýýõ áîëîìæã¿é áàéñàí. Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ íîì íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí õóðàëä îðîëöñîí ñóäëàà÷äûí õàìòûí á¿òýýë þì. Ýíý àæèëä