ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠤᠨ ᠨᠢᠭᠤᠴᠠ ᠲᠣᠪᠴᠢᠶᠠᠨ ᠤ ᠲᠠᠢᠯᠪᠤᠷᠢ （ᠺᠢᠷᠢᠯ）

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬ Монгол Судлалын Твв МХСС. Эх бичиг-Алтай судлалын тэнхим монголын НУУЦ товчоо Монголын Нууц Товчооны эхийг шинээр хервуулж буулгаж, тайлбар хийсэн Ш.Чоймаа Эрхлэн хэвлуулсэн доктор ︵Ph.D︶ , проф. А.Цанжид Хянан тохиолдуулсан доктор ︵Sc.D︶ , проф. Ш.Чоймаа -{Ь В 0 9 U 2 УЛААНБААТАР 2006 он 800 жилийн ойд энэхуу Монгол туухэн сурвалжийн дээжсийг зориулав. “Монгол туухэн сурвалжийн дээжис“ хэмээх цуврал 30 ботийг туурвин бутээхэд ивээн тэтгэлцсэн Зам Тээвэр, Аялал Жуулчлалын Яаманд гун талархлаа илэрхийлье. Мшолын Нууц Тввчпо Эрхлэн нийтлуулэгчийн уг Туух гэдэг бол агуу их ухаан юм. Аливаа гун ухаан, таамаглал, онол туухийн емне юу ч биш билээ. Туух еерийнхеерее эхэлж, еерийнхеерее ернеж, еерийнхеерее тегсдег жамтай. Улс ундэстний туух бол емнех уеийнхний уйл, бутээлээ хойч уеийнхний ухаанаар шуулгэхээр улдээсэн баримт, бас залгамж хойчдоо улдээсэн хатуу захиас юм. Ye уеийнхэн эл баримт-захиасыг евлен ургэлжлуулж, ирээдуйд ертеелен хургэх уурэгтэй. внее уеийн бид евег дээдсийнхээ захиасыг дотроо бат баримтлан улс ундэстнээ гэж ирсэн боловч цагийн хатууд автан, баримт-захиасыг тэр бур ил гаргаж чадсангуй едийг хурчээ. Баримт-захиас хаягласан эзэндээ хурэхгуй удвал уг эзэнд ундсээ хяргуулсан мод аяндаа гундан шарлаж бусад евс ургамлыг тэжээгч ялзмагт хере шороо болон хувирдагтай нэгэн адил хувьтай. Чухам ийм л учраас енее уеийн бидний ариун уурэг бол социализмын гэх жилуудэд Монголын Нууц Товчоо ======== дундарсныг дуургэж, тасарсныг залгах явдал юм. Тэрчлэн хэлэх, туурвих нээгдсэн энэ цагт еерснее мунхаглаж едий болтол тасраагуйг тасалж, сарниагуйг сарниавал юу гай гаслантай болохыг ямагт санаж явах нь зуй. Гавъяат багш, доктор, профессор Ш.Чоймаа шавь нар болон судлаач нехдийнхее хамт эх туухийн сурвалж бичгийн цуврал гаргахаар зориглосныг миний бие дэмжин ажилласны учир нь баримт-захиасыг ядаж л енее уеийнхэндээ, хуухэд залуустаа хургэх гэснийх болой. Туухийн цувралд багтсан номуудыг уншиж судлахын ач холбогдол асар их. Тэдгээрийг хичээнгуйлэн судалсан бухэн хаанаас гарсан хэн гэгч болохоо бурэн мэдэж, евег дээдсийн амьдрал тэмцлийн тухай хуурнэх ариун меруудээс нь жинхэнэ эх оронч узлийн охийг ундарган авч зурхэндээ шингээх нь лавтай. Энее уеийн бид бараг л бугдээрээ тал боловсролтой хумуус. врнийн боловсрол эзэмшсэн нь сайшаалтай боловч дорнын ухаанд суралцалгуй, шувуугаар тесеелбел нэг жигуур дутуу. Магадгуй ардчилал, зах зээлийн внге тврхийг олохгуй, вер зуураа марган мэтгэлцэж байгаагийн маань нэг шалтгаан энэ ч байж мэднэ. Дутуу байгаа тэр жигуурийг гуйцээхэд нэн хэрэгтэй зуйлс уншигч тумэндээ бидний вргвн барьж буй монголын туухэн сурвалж бичгийн цуврал номд их бий. Энэ мэтчилэнгээр евег дээдсийнхээ “чемгее дундартал сууж бичсэн“ бутээлуудийг судлахын ач туе нэн их билээ. Цувралыг гаргахад нойр, хоолыг умартан бутэн жил гаруй зутгэсэн эрдэмтэн багш нарын гавъяаг онцлон тэмдэглэж байна. Аль ч номыг гаргахдаа зугээр л монгол Монголы* Нууц Тввчоо бичгээр байсныг нь Кирилл бичигт буулган хэвлуулж байгаа хэрэг биш юм. Нэгд, емне нь энд тэнд гарч байсан хэвлэлуудийг монгол эрдэмтний ухаанаар шуун, уг эхээсээ зерсен алдаа мадгийг залруулсан︔ Хоёрт, туухэн уйл явдал, хуний нэр, он цаг гэх мэт олон зуйлийг янз бурийн сурвалжид вер вврввр бичсэнийг харшуулан узэж тайлбар хийсэн︔ Гуравт, енее уед ойлгохоо нэгзнт больсон монгол, тевд, манж, хятадхэлний угхэллэгийгтайлбарласан зэрэг олон талаараа энэхуу цуврал дээр ажилласан эрдэмтэд эрдэм шинжилгээний томоохон ажлыг хийж, унэ цэнэтэй бутээл туурвисан болно. Монгол боловсролын номын сан хэмээн нэрийдэж болох монголын туухийн сурвалж бичгийн цуврал энэхуу гучин ботийг бид Их Монгол улсаас эхтэй орчин уеийн Монгол улсын найман зуун жилийн их ойд ерген барьж байгаа билээ. Санасан хэрэг сэтгэлчлэн бутэж, ухаант дээдсийн маань бутээлийн хэт хойч уеийнхэний маань оюун санаанд мэргэн ухааны оч цахиж бадраах болтугай. Доктор, профессор А.Цанжид Монголын flgyq Товчоо емнех Yr Миний бие МУИС-ийг твгсч, эрдэм номын ариун дагшин, егввж буянт их ергее-Монгол Улсын Их Сургуулийн багш хэмээх эрхин алдрыг зууснээс хойш даруй 30 жил енгерчээ. Энэ хугацаанд монгол бичиг, монгол хэлний туухэн хэлзуй, “Монголын Нууц Товчоон“, монгол туухэн сурвалжийн эхийн судалгаа, тевд хэл зэрэг хичээлийг оюутан, магистрант, докторант нарт заахын сацуу он цагийн уртад элж шарласан судар номын хуудас эргуулж, тархиа гашилгаж суудаг нэгэн. 1990 онд МУИС-ийн Монгол Судлалын Хурээлэнгийн бурэлдэхуунд Эх бичиг судлалын тэнхимийг шинээр байгуулж, монголчуудын хэрэглэж ирсэн хэдэн зуйлийн усэг бичгээр уламжилсан судар шастир, тевд, манж хэлээрх эх сурвалжийг судлах мэргэжилтнийг бэлтгэж эхэлсэн билээ. Уг санаачлагыг миний бие гаргаж, тэр уеийн Монгол Судлалын Хурээлэнгийн захирал асан, профессор Ц.Шагдарсурэнгийн хамт зутгэсээр 0 хэрэгжуулэн анхны элсэлтээ авч байсан юм. Тэр цагаас 1 хойш 16 жил енгерч, эх бичиг судлалаар мэргэшин 1 6 1^. Мтьф*, ==^^^^=^=^=^ Монголын Нуущ Тоочоо тегсвгчдевс маань хэлшинжлэл, туух, уран зохиол, буддын гун ухааны чиглэлээр хэд хэдэн хун докторын зэрэг хамгаалж, олон твгсегч МУИС, МУБИС зэрэг их дээд сургууль, ШУА-ийн Хэл Зохиолын Хурээлэн, Туухийн хурээлэн, Археологийн хурээлэн, Ундэсний Твв Архив, Улсын Ундэсний Номын сан зэрэг эрдэм шинжилгээний байгууллагад ажиллаж байна. Монголын туухэн сурвалж бичгийн цуврал 30 боть бутээлийг гаргахаар шавь нартайгаа нойроо хугаслан суух уед тэднийхээ махран хичээж буйг хараад еерийн эрхгуй баярлаж, биеийн ядралаа сэтгэлийн еегеер дарж, нэгэн цагт зев юмны телее “улайран“ зутгэж байжээ гэж бодсон билээ. Аливаа улс ундэстэн бур вер еерийн туухтэй. Тэр туухээ зввхен баримтад л тулгуурлаж тодруулдаг. Баримт нь янз бур байвч тэдгээрийн дотроос туухэн цаг уед ойрхон зохиогдсон эх сурвалж хамгийн чухал хэрэглэгдэхуун болдог билээ. Бидний евег дээдэс агт сундалж, илд агссан дайчин баатраас илуутээ бэх зуурч бийр янтай нийлуулсэн бичгийн их соёлтон байсны ур буянаар эх туухийн чамлахааргуй сурвалж хэрэглэгдэхуун уламжлан иржээ. Харин бид тэдгээр эх сурвалжийг ямар хэмжээнд ашиглаж, улс ундэстнийхээ уг туухийг туурвиж ирэв гэдэг нь эргэцуулж бодууштай зуйлийн нэг яах аргагуй мен. Энэ тухайд эерэг дугнэлт хэлэх боломж тун ховор гэдгийг туух судлаач, сонирхогч хэн боловч хулээн зевшеерех болов уу. Ганц жишээ дурдахад, манай зарим судлаач монголын туухийн тулгар сурвалж бичиг “Монголын Нууц Товчоон“-оос эш татахдаа академич Ц.Дамдинсурэнгийн шинэ усгийн хервуулгийг гол хэрэглэгдэхуун болгодог. Туе Монголын Нууц ТОВЧОО хервуулэг нь нийтэд ойлгомжтой болгох ууднээс эртний уг хэллэгийг эдугээчлэн найруулах, хожуу уеийн туухэн сурвалж дахь домгийг шигтгэн оруулах зэргээр ундсэн эхэд баригдалгуй челеетэй найруулсан хервуулэг билээ. Уунээс уудэж, “Монголын Нууц Товчоон“-ы уг эхэд ереес байхгуй мэдээ зангийг егуулсэн мэтээр эш татсан ташаарал судалгааны бутээлуудэд цеенгуй таардаг юм. Харин академичийн “Монголын НууцТовчоон“-ы хервуулэг бол монгол хэл, туух, уран зохиолын гайхамшигт дурсгалыг ерген олон уншигчдад таниулахад унэлж баршгуй гавъяатай, утга зохиолын хэлний яруу тансаг найруулгаар буулгасан бутээл гэдгийг онцлон хэлмээр байна. Ямар боловч, эртний сурвалжийн ундсэн эхийг эдугээчлэн еерчилж, олон нийтэд зориулсан хэвлэл, харь орны зарим туухчийн зориуд мушгин гуйвуулж, монгол угсаатныг зэрлэг балмадын дур, будуулэг харанхуйн хулээсэнд баглан бичсэн ном зохиолын зуйлээс дам эшлэн, “тухайн тухай“-гаар эш баримт хийж, уух туухээ туурвидаг явуургуй аргыг баримталж болохгуй гэдэгт эрхэм уншигч та санал нийлэх буй за. вереер хэлбэл, нехцел боломж нэгэнт бурдсэн энэ цаг уед монголын туух, хэл, уран з'охиол судлалд эх сурвалжийг ерген хурээнд ашиглах шаардлагатай байна. Чухам ийм бодлын узуурт хетлегдеж, эх бичиг судлаач шавь нар, туухч нехдийнхее хамт “Монголын Нууц Товчоон“-оос А.Амарын “Монголын товч туух“ хуртэл монгол туухэн сурвалжийн цуврал 30 ботийн хервуулэг, тайлбарыг нийтлуулэхээр зориг шулуудсан билээ. Энэ санаачлагыг маань Улсын Их Хурлын 5 гишуун, доктор ︵Ph.D︶ , профессор А.Цанжид чинхуу | сэтгэлээр дэмжиж, нехцел боломжоор бурэн хангахын I сацуу ажлын явцтай байнга танилцаж, хэвлэн нийтлуулэх︔ ====^=====^=︔ ^ Монгвлын Нуц Товчов зэрэг ажлыг хеецелден, ундэснийхээ туух, соёлыг дээдлэх нэгэн узуурт сэтгэлээр хандсаныг онцлон тэмдэглэе. Аливаа ажил хэлэхэд амар, хийхэд хэцуу байдаг. Хврвуулэг бол нэг бичгээс негеед буулгахын тедий зуйл биш гэдгийг эртний ном судрыг байцаан шууж, уг хэллэгийн утга учир, унэн менийг эргэцуулэн бодох, эрэн олохын зовлон зудуурийг амссан хэн боловч гадарлах биз ээ. Монголын туухэн сурвалж бичгийн цуврал 30 боть бутээлийн хврвуулэг, тайлбарыг МУИС-ийн Эх бичиг-Алтай судлалын тэнхимд тевлврен хийж, гуйцэтгэх багийн бурэлдэхуунд МУИС-ийн Монгол Судлалын Тввийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, Монгол улсын терийн шагналт, шинжлэх ухааны доктор, профессор Ц.Шагдарсурэн, Эх бичиг-Алтай судлалын тэнхимийн эрхлэгч, доктор, дэд профессор Д.Бурнээ, ахлах багш, докторант М.Баярсайхан, доктор Д.Заяабаатар, докторант Т.Жамъянсурэн, О.Дэмчигмаа, НШУС-ийн Туухийн тэнхимийн багш доктор, дэд профессор З.Лонжид, доктор С.Чулуун, ХЗДС-ийн багш, доктор Б.Баярсайхан, ШУА-ийн Туухийн хурээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан доктор, дэд профессор С.Цолмон, доктор А.Пунсаг, Ундэсний туухийн музейн захирал, доктор, профессор А.Очир, МУБИС-ийн Туухийн тэнхимийн багш, доктор Ж.Гэрэлбадрах, Ц.Тербат, МУИС-ийн докторант С.Дашдэжид, Э.Менх-Учрал, Д.Нямаа, Р.Тердалай, Ч.Нэргуй, магистр С.Амарбаяр, Д.Будсурэн, магистрант Б.Баяртуяа, Л.Халиун, Ц.Батдорж, Б.Пурэвдэлгэр, Эх бичиг судлалын 3-р ангийн оюутан П.Бямбахорол нар оролцсон болно. Монголын figgn Товчоо — Миний бие уг ажлыг гардан удирдаж, хувийн номын сангийнхаа ном судрыг тулгуур хэрэглэгдэхуун болгон ашиглаж, бух ботийг хянан нягтлахын сацуу ажлын явцад хун бурд байнга зевлеж, еерийн мэдэх чадахын чинээгээр хамтарсан билээ. Гэсэн хэдий ч уг нусэр ажлын явцад анзааралгуй енгерсен, алдаж эндсэн тохиолдол байхыг угуйсгэхгуй бегеед тэр бухнийг эрхэм уншигч та мэргэн оюундаа шуун тунгааж, санал бодлоо хуваалцана буй за. Уг цуврал бутээлийг уншигчдын хуртээл болгоход хичээл гарган тусалсан шавь нартаа чин сэтгэлээсээ талархал илэрхийлье. Энэ цуврал номыг бутээн туурвихад ивээн тэтгэлцсэн Зам тээвэр, Аялал жуулчлалын яам болон узэмж чанартай хэвлэсэн Д.Лувсандорж захиралтай “Соёмбо принтинг“ хэвлэлийн компанийн хамт олонд бас нэгэн адил талархлаа илэрхийлье. Энэхуу цуврал бутээл монголын судлалын дутуу дурганыг нехеж, ерген олон уншигчийн мэдлэгийн далайд дусал нэмэр болоосой хэмээсэн емнех уг уунийг номын мер хиргуй цагаан, хумууний сэтгэл буртаггуй ариун байхын бэлгэт ереелеер ендерлесугэй. Хэлшинжлэлийн шинжлэх ухааны доктор, профессор, гавъяат багш Шаравын ЧОЙМАА Улаанбаатар хот Монгол Улсын Их Сургууль Эх бичиг-Алтай судлалын тэнхим 2006 оны 7 сарын 30 L 10 Т. Монгонм Кущ Товчи Монголын нууц товчоон Нэгдугээр бвлвг 1. Чингис хааны узуур. Дээр тэнгэрээс заяат тврсен Бвртэ чоно ажгуу. Гэргий ину Хоо марал ажээ. Тэнгис гэтэлж ирэв. Онон мерний тэргуунээ, Бурхан халдунаа нутаглаж терсен Батачихан ажгуу. 2. Батачиханы хевуун Тамача, Тамачийн хевуун Хоричар мэргэн, Хоричар мэргэний хевуун Уужим Борохул, Уужим Борохулын хевуун Сали Хачагу, Сали Хачагугийн хевуун Их Нудэн, Их Нудэний хевуун Сэм Сочи, Сэм Сочийн хевуун Харчу. 3. Харчугийн хевуун Боржигидай мэргэн, Монголжин гоо гэргийт ажгуу. Боржигидай мэргэний хевуун Торголжин баян, Борогчин гоо гэргийт, Боролдай Суялби аалуутЛ дайр, бор хоёр хулэг агтаст* булгээ. Торголжины хевуун Дува сохор Добун мэргэн хоёр булгээ. * залуут - эалуу зарцтай 'Хоёр хулэг агтаст - хоёр хулэг агттай 4. Дува сохор магнай думд гагц нудэт, сураан нуурдийкхазраа* харах булгээ. * Гурван нуурдийн газраа - гурван нуудпийн газарт 5. Нэгэн едер Дува сохор, Добун мэргэн дуулугээ бээн* Бурхан халдун дээр гарав. Дува сохор Бурхан халдун дээрээс харж, Тунхэлиг горхи уруу нэгэн белег ирхэн* нууж орж айсахыг харж узэж, Монголын Нууц Тошно - * дуу лугээ бээн - дуутэйгээ * иргэн - “МНТ“-д “иргэн“ хэмээх уг хумуус, албат опон, улс аймаг зэргийн ерген утгаар тохиолдоно. ' айсахыг - наашлахыг, ирж явахыг 6. егуулруун: “Тэд нууж айсах иргэний дотор нэгэн харуутай* тэрэгний апжигт* нэгэн охин сайн буюу хумууиээ аа_аг1С„ен* бегевс Добун мэргэн дуудээн, чамд гуйя“ хэмээж, Добун мэргэн дуу юухээлузэхазр* илгээв. 'харуутай - хараа саравч бухий бурхуултэй тэрэг * елжиг - мухлаг тэргэний емнех, ил суудал ' хумуунээ эс егтсен - хунд эс эгвгдсвн “ дуу юугээн узэхээр- дуугээ, тэр охиныг узэхээр [явуулав.] 7. Добун мэргэн тэд иргэнд хурвээс, унэнхуу гоо сайн, алдар нэр ихтэй, Алан гоо нэртэй, хумуунээ бээр впаагуй* охин ажгуу. * хумуунээ бээр еггеегуй - хунд ч егегдеегуй, ураглаагуй 8. Тэд белег ирхэь.£ээр* Хел Баргужин техемийн эзэн Баргудай мэргэний охин Баргужин-гоо нэртэй охиныг, Хорь тумэдийн ноён Хорилардай мзргзнээ егтсен* ажгуу. Хорь тумэдийн газраа, Ариг уснаа Хорилардай мэргэний Баргужин-гоогоос терсен Алан-гоо нэртэй охин тэр. 'иргэн бээр- Иргэн хэмээх егуулэгдэхууний тодлогч нь “бээр“ юм. Эрг, дунд уеийн монгол хэл, ер нь монгол бичгийн хэлэнд тугээмэл тохиолдоно. Одоо ч “тэр бээр“ гэх мэтээр хэрэглэж буй. 'Хорилардай мэргэнээ егтсен-Хорилардай мэргэнд егегдсен 9. Хорилардай мэргэн Хорь тумэдийн газартаа булга, хэрэм гереетэй газраан хориглолдож муулалдаж, 1\ Хорилар овогт болж, Бурхан халдуны гяреес геруул сайт* j jg газар, сайн хэмээн, Бурхан халдуны эзэд бурхан босгосон : |\ ^У_1инчи баян Урианхайд нууж айсун ажгуу. Хорь тумэдийн - Монголын Кууц Токчоо Хорилардай мэргэний охин Ариг уснаа терсен Алан-гоог тэнд гуйж, Добун мэргэний авсан ёсон тийм. * Гврввс гвруул сайг - ан герев сайтай 10. Алан-гоо Добун мэргэнд ирж, хоёр хевуун теруулэв. Бугунудэй, Бэлгунудэй нарзан* булгээ. * нэртэн- Дундад уеийн монгол хэлэнд уйлийн эзэн бие нь эр бол -т ︵-tu, -tb︶︔ эм бол -тай, тэй, той ︵-tai,-tei︶︔ олон тоотой бол -тан, тэн, тон ︵-tan, -ten︶ дагавар залгадаг. Жишээ нь: Бугунудэй нэрт︔ Алан-гоо нэртэй︔ Бугунудэй, Бэлгунудэй нэртэн гэх мэг. 11. Дува сохор ах ину дервен хевуут булгээ. Тедий атал Дува сохор ах ину ухуй болов.* Дува сохор угуй болсны хойно, дервен хевууд ину Добун мэргэн авга юугаан ургаа_уд.бапгон* доромжилж, хагацажлээж* нуув. Дервен овогтон болж, Дервен иргэн тэд болов. * угуй болов - нас негчив. * уртаа ул болгон - ураг тервлд ул тооцон “ хагацаж гээж - салж орхиж 12. Тууний хойно нэгэн едер Добун мэргэн Тогоцог ендвр дээр гереелехеер гарав. Ой дотор Урианхадай хумуун чах бута* ал ж, хавиргас ину, авид ину шарж бухуйг задгаж*, * чох буга - гурван настай ︵гунан︶ буга ' хавиргас ину, авид ину шарж бухуйг золгож - тууний авид, хавиргыг нь шарж байкад учирч 13. Добун мэргэн егуулруун: “Нахар, июрдагд︕ *“ хэмээжухуй. вгсу* хэмээж уушип.аудд*, арьсыг ину авч, чех бугын мах хввчнийг* Добун мэргэнээ егев. * Нвхор, шорлогд︕ - Нехер, ангийн хувь