ᠤᠪᠢᠳᠠᠰ ᠤᠨ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠬᠤᠷᠢᠶᠠᠩᠭᠤᠢ （ᠺᠢᠷᠢᠯ）

Ерөнхий зүйл НАЙМАН СУУДАЛ Тогтоолго-1 «Урдах нь ли /гал/, баруун нь ду /төмөр/, хойдох нь'хам /ус/, зүүн нь син /мод/. Баруун урдаас дөрвөн завсарт хон /шороо/, хэн /огторгуй/, гин /уул/, сон /хий/ болой». [ 1 . 13а. 4 мөР] Тайлбар-1 «Урдах нь» гэдгээр ертөнцийн зүгийг илэрхийлж байна. Ертөнцийн зүгээр найман суудлын байршил нь урд зүгт гал, баруунтаа төмөр, хойд зүгт ус, зүүнд модон суудал таарна. «Баруун урдаас дөрвөн завсарт» хэмээсэн нь ертөнцийн зүгээр нар зөв эргэн баруун урд талд шороо, баруун хойно огторгуй, зүүн хойно уул, зүүн урд талд хий суудал таарна. «Ли», «Ду» тэргүүтэн нь эртний хятад үг. Эрт дээр үед хятадын төрийг «хун» хэмээх гурав, «ди» хэмээх таван хаан дараалан тэтгэжээ. Гурван «хун»-ы анхдугаар Тай-Хоү-Пү-Шри хэмээгч нь хятад хэлнээ «Ба-гу», эдүгээ түвэд хэлнээ «Бар-ха» хэмээн нэрлэдэг найман суудлын онолыг үүтгэсэн байна. Чухам тэр цагаас эхлэн найман суудал хятад нэрээр нэршин эдүгээд уламжлагджээ. Тогтоолго-1-ийн утгыг «Хүснэгт-1» -ээр үзүүлье. Гадна талын хүрээнд найман зүг, зовхисыг, хоёр дахь хүрээнд найман суудлын нэрийг, дотоод хүрээнд найман суудлын монгол нэрийг тэмдэглэсэн болно. Хүснэгт-1 Зүүн урд Урд Баруун урд СОН ли ХОН ХИЙ ГАЛ ШОРОО I - - со СИН мод 8 суудлын нэр, байршлийг илэрхийлсэн хүснэгт ТӨМӨР Баруун УУЛ УС ОГТОРГҮЙ ГИН ХАМ хэн Зүүн хойно Хойд Баруун хойно УВИДАСЫН УТГЫН ХУРААНГУЙ I ЗҮРХАЙ СҮДЛАЛ III I^рдэмтэн судлаачдын үзсэнээр наиман суудал нь «наиман жил», «НаЙМЭН ХОНОГТОЙ» НЭГЭН ёСНЫ 6ИО Д а В Т аМ Ж ЮМ. [2. 20тал. 25-26 мөр] Аливаа хүний амин хэмнэлийн есөн хоног, есөн сар, есөн жилийн био давтамжийн ажиглалтаас үндэслэн монгол зурхайд есөн мэнгэ, найман суудал, МЭНГЭ ГОЛЛОХ ГЭХ МЭТ ухагдахуун [З. 67тал. 17-19 мөр] гарсан хэмээн оновчтой тодорхойлсон байдаг. «Био давтамж» хэмээсэн нь найман суудал бол таван махбодын эх, хүү, дайсан, нөхөр болох, 12 жилийн байршил, тэдгээрийн амин махбодыг тооцох, есөн мэнгэ үсэргэх, зүг чиг тодорхойлох зэрэгт тулгуурлан хүмүүний нэгэн жилийн болон нэгэн насны зураг төөргийг барагцаалан гаргахад хэрэглэдэг зурхайн томоохон ухагдахуун мөнийг тодруулсан хэрэг юм. НАЙМАН СУУДАЫГ ТООЦОХ ЁСОН Ер нь суудлыг тооцоход гадаад, дотоод, нууц гурван ёс байдаг боловч дотоодыг нь гол болгодог. Тогтоолго-2 «Дотоод суудал нь эрэгтэйд галаас баруун эргуулж, эмэгтэйд уснаас зуун эргүулж насны тоогоор тоол. Хаана таарсан нь тууний тухайн жилд суух суудал мөн» [1 .1 3 6 ,1-2 мөр] Тайлбар-2 Арга тооллынулиралхувьсал ньнарантивийннүүдлээрулиранхувьсаж эргэлдэнэ. Арга тооллын наран тивийн нүүдлийг аргын туйлыг эзэлсэн галын орноос эхлэн нарны эргэлтийг дагаж галаас эхлэн шороо, төмөр, огторгуй, ус уул, мод, хийд хүргээд дахин галаас эхэлнэ. Билиг тооллын улирал хувьсал нь саран тивийн нүүдлээр улиран хувьсаж эргэлдэнэ. Билгийн тооллын саран тивийн нүүдэл нь билгийн туйлыг эзэлсэн усны орноос эхлэн, сарны эргэлтийг дагаж огторгуй, төмөр, шороо, гал, хий, МОД, ууланд хүрээд дахин уснаас ЭХЛЭН нүүнэ. [4. 243 тал, 14 мөрөөс, 244 тал 1-3 мөР ] Эндээс эрэгтэй хүний суудлыг галаас, эмэгтэй хүнийхийг уснаас хөөн тооцохын учрыг ойлгоход хялбар байна. Жишээ нь 2010 оны төмөр бар жилтэй эрэгтэй хүүхэд төрөхдөө гал суудалд суусан. Эмэгтэй хүүхэд нь усанд сууж гарсан. Эдгээр төмөр бар жилтэн 73 нас хүртлээ аль аль суудалд суухыг «Хүснэгт-2», «Хүснэгт-3»- аар тус тус үзүүлье. УВИДАСЫН УТГЫН ХУРААНГУЙ ЗҮРХАЙ СҮДЛАЛ IIIХүснэгт-2 Гадаад суудал олох арга 14 болон түүнээс дээш насны эрэгтэй «огторгуйгаас насны тоогоор баруун эргүүлж тооц» [1. 13а, 5 мөр] «13-аас доош насны хүүд төмрөөс баруун эргүүл» [1. 13а, 6 мөр] Хүснэгт-3 14 болон түүнээс дээш насны эмэгтэй «шорооноос зүүн эргүүлж тооц» [ 1 .13а, 6 мөр] 13 хүртэлх насны эмэгтэй хүүхэд «галаас зүүн эргүүлэх бөгөөд бүгд насны тоогоор» [ 1 .13а, 6 мөр] Дахин нэг жишээ авъя. 2009 онд 43-н нас хүрсэн, 1967 оны гал хонь жилтэй эр, эм хоёр ямар суудалд сууж байгааг тооцож олоод, мөн хүснэгтээр үзүүлье. Тооцож олоход хоёр арга бий. Нэгдүгээрт; 43-н настайг нь мэдэж байгаа тохиолдолд эрэгтэй нь гал дээр нэг, шороонд 10, огторгуйд УВИДАСЫН УТГЫН ХУРААНГУЙ ЗУРХАЙ СҮДЛАЛ III20, ууланд 30, хийд 40 хэмээн дар. Тэндээс баруун эргүүлэн гал дээр 41. шороонд 42, төмөрт 43 хэмээн хөөж тоолно. Хоёрдугаар аргыг хэдэн настайг нь мэдэхгүй тохиолдолд хэрэглэнэ. Жишээ нь хэн нэгэн танд «Би хоньтой, дөч гараад л байна» гээд л өөрийнхөө талаар бусад мэдээллийг өгөхгүй байж болно. Энэ тохиолдолд хоёр дахь аргыг хэрэглэнэ. Ямар боловч дөч гарсан. Энэ нь 37-ны жил өнгөрсөн гэсэн үг. Тиймээс гал дээр нэг, усан дээр 13, дахин гал дээр 25, буцаад усан дээр 37 гэж дараад, уснаас баруун эргүүлж, түүний төрсөн жил болох хониноос огторгуйн жил болох шороон үхэр жил хүртэл хөөнө. Ингэхэд шороон үхэр жил төмөрт таарна. Энэ нь түүний шороон үхэр жилд суусан суудал юм. Дахин усанд 37, ууланд 38, модонд 39, хийд 40, галд 41, шороонд 42, төмөрт 43 гэж дарна. Эндээс тухайн эрэгтэй 2009 оны шороон үхэр жил төмөр суудалд сууж, 43 нас хүрсэн гэдэг нь тодорхой болно. Эмэгтэй хүний хувьд уснаас нэг гэж эхэлнэ. Зүүн буюу нар буруу эргүүлнэ. Бусад тоолох арга нь бүгд ижил. Одоо дээрх утгыг «Хүснэгт-4», «Хүснэгт-5а, б, в»-ээр тус тус үзүүлье. Хүснэгт-4 Хэдэн настайг нь мэдэж байгаа тохиолдолд эрэгтэй хүний огторгуйн жилийн суусан суудлыг энэхүү аргаар олно. 40 1 41 10 42 Хий Г ал Шороо Мод Төмөр 43 Уул Ус Огторгуй 30 20 Хүснэгт-5а Хэдэн настайг нь мэдэхгүй тохиолдолд эрэгтэй хүний нас болон тухайн огторгуйн жилд суусан суудлыг энэхүү аргаар олно. 1 25 Хий Г ал Шороо Мод Төмөр Уул Ус Огторгуй 37 13 I УВИДАСЫН УТГЫН ХУРААНГУЙ I З Ү Р Х А Й С Ү Д Я А Л IIIХүснэгт-5б Нууц суудал олох арга «Өөр өөрийн (төрсөн) жилийн суудлаас эрэгтэй баруун, эмэгтэй зүүн эргүүлэн насны тоогоор тооц» с [1.136, 4-5 мөр] Хүснэгт-5в Хий 40 Г ал 41 Шороо 42 Мод 39 Төмөр 43 Үхэр Уул 38 37 Ус Хонь Огторгуй Ширүүн суудал тооцох ёс «Төрсөн жилийн амины дайсан болох суудалд сууж ахуйд, огторгуйд тотгортой жил ургах» [1. 166, 5 мөр] -ыг ийн хэлнэ. Жишээ нь бар жилтэн төмөр суудалд сууж байхад, огторгуйд бич жил ургах ширүүн суудал хэмээнэ. Мөн 1955 оны модон хонь жилтэн 2009 оны шороон үхэр жил амины дайсан модон суудалд суусан. Хонины амин махбод шороо. Шорооны дайсан нь мод. Огторгуйн жил нь үхэр. Үхэр нь хонины их харш. Тиймээс тотгортой жил мөн бөгөөд амины дайсан суудалд сууж таарсан. «ОГТОРГУЙН ҮҮД» БОАОН «ГАЗРЫН ҮҮД» ХЭМЭЭХ СУУДАА Тогтоолго-3 ( Төрсен жилийн амины эх болох суудалд сУУваас огторгуйн үүд мөн» [1. 17а, 1 мөр] УВИДАСЫН УТГЫН ХУРААНГУЙ ЗУРХАЙ СУДЛАЛ III Хий Нохой Г ал Г ахай Шороо Хулгана Мод Тахиа Т өмөр Үхэр Уул Бич 37 ус Хонь ОгторгуйГайлбар-3 Жишээ нь луу, хонь, нохой, үхэр жилтний хувьд гал суудалд сууса^ жил огторгуйн үүд таарна. Энэ тохиолдолд халдварт өвчин тусах, гарцг болон адын хорлолоос сэргийлэх учиртай. Тогтоолго-4 «Терсөн жилийн амины хүү суудалд сууваас газрын үүд мөн» [1 17а. 2 мөр] Тайлбар-4 Жишээ нь бич, тахиа жилтний хувьд усан суудалд суусан жил газрын үүд таарна. Энэ тохиолдолд газрын эзний буюу лусын хорлол, гарз хохирол гарахаас сэргийл. Тогтоолго-5 «Язгуурын суудал нь төрсөн жилийн суудлын дээр суух бөлгеө» [1. 17а, 3 мөр] Тайлбар-5 Жишээ нь хулгана жилтэй хүн бол усан суудалд суух жил язгуурын суудал таарна. Хонь жилтэн шороонд гэх мэтээр тооцно. Мөн «суудал гадаад, дотоод, нууц болон огторгуйн жилийн суудал дөрвөн зүгт таарваас залуу эр хүнд муу» [1.176,1 мөр], «дөрвөн завсарт таарваас өтгөс болон нялхаст муу» [1.176.2 мөР ], «гурван суудал нь нэг зүгийн гурван оронд таарвал хорлол хөнөөл ирнэ» [1. 176. з меР], «гурван суудал нь хоорондоо дайсан болвоос хүссэн хэрэг бүтэхгүй» [1. 176, 4 мөР], гадаад, дотоод, нууц болон огторгуйн жилийн суудал «бүгд нэг суудалд таарваас тухайн суудлын заслыг дэлгэрэнгүй үйлд» [1 .17б,4-5мөР ] гэдэг. «Дөрвөн зүгт таарваас» гэдэг нь гал буюу өмнө, төмөр буюу баруун, ус буюу хойд, мод буюу зүүн зүгийн суудлыг зааж байна. «Дөрвөн завсар» гэдэг нь баруун урд талын шороо, баруун хойд зүгийн огторгуй, зүүн хойд талын уул, зүүн урд зүгийн хий суудал юм. Гадаад, дотоод, нууц, огторгуйн жилийн суудлаас аль нэг гурав нь зүүн талын уул, мод, хийд, эсвэл огторгуй, ус, ууланд ч юмуу таарахыг «нэгэн зүгийн гурван оронд» хэмээсэн байна. «Хоорондоо дайсан болвоос» гэдэг нь завсарын дөрвөн суудал харилцан харш учир хоорондоо дайсан суудал гэж ойлгож болно. Үүнээс өөр тохиолдолд гурван суудал нь хоорондоо дайсан болох боломж байхгүй. Жишээ нь галын дайсан ус. Усны дайсан шороо. Гал, ус, шороо гурваас шороо усны, ус галны дайсан. Харин шороо галын хүү- 18 УВИДАСЫН УТГЫН ХУРААНГУЙ ЗҮРХАЙ СҮДЛАЛ ШУС шорооны, гал усны тус тус нөхөр мөн. «Бугд эг суудалд таарах» гэдэг нь ойлгомжтой тул т а й л б а р л а х нь илүүц гэж санана. НАЙМАН СУУДАЫН АВАХ ГЭЭХ ҮЙАИЙН ЯАГАА Жил, сар, өдөр тэргүүтэнд аль суудал тохиож буйгаас шалтгаалан ямар ямар үйл үйлдвэл тохиромжтой эсэхийг мэдэж болно. Цахар гэвш Лувсанцүлтим огторгуйн жилд эр, эм хүмүүн алин боловч «галд таарваас шимнус, албин, хаан адын хорлол ирэх тул бэр авах болон хүүр шатаах, сэг зэм шатааж буй газар бүү яв. Хуяг, эсгий, улаан эд, улаан зүсмийн морь малыгтэвч. Сохор болон бэлэвсний идээг цээрлэ. Илжигний ам шарлах цагт тотгор ирэх», «шороонд таарваас лус, газрын эзэн, үхээрийн чөтгөрийн хорлол ирэх тул байшин барих, газар ухах, мод таслах, чулуу булгалахыгтэвч. Настай хүнээс эрдэнийн зүйл болон шавар сав, шар эд зүйл хөгшин хонь авхыг цээрлэ. Нуур, цөөрөмд болон чононд орсон амьтны мах идэхийг тэвч. Хаврын гурван сар нь тотгор ирэх цаг», «төмөрт таарваасхэл амны чөтгөр, шимнусын хорлолтой тул хэрүүл тэмцэл хийх, хад асганд авирахыг цээрлэ. Төмрийн зүйл, ямаа, илжиг бүү худалд. Гөрөөсний мах идэхийг тэвч. Гол хөлдөх цаг тотгортой», «огторгуйд таарваас банди бомбын тэмцлийн чөтгөр, тийрэнгийн хорлолтой тул байшин гэрийн дээр аянга буух, ан авлахыг Цээрлэ. Араатны үс арьс, цагаан зүсмийн морь, нохой бүү ав. Тахиа зэрэг жигүүртний мах бүү И Д - Газар хөхрөх цагт тотгор ирэх», «усанд таарваас эм тан, лус бугийн хорлолтой тул ^тал, хар эд, усны сав далан барихыг тэвч. Ургаан сард тотгор ирнэ», «ууланд таарваас ^ангарагийн буг, горын эд, чөтгөрийн хорлолтой Ул Тахилын эд, тойн хуврагийн эд бүү ав. Шороо, Гэр бүлийн гишүүдийн суудал нэгэн жил дөрвөн зүг, дөрвөн завсарт таарвал засалд шамдах ёстой. УВИДАСЫН УТГЫН ХУРААНГУЙ ЗҮРХАЙ СҮДЛАЛ IIIЯвж үл болох найман газар Галд, алс хол бүү яв. Шороонд,хэрүүл тэмцэлтэй газар бүү яв. Төмөрт, дархны гэр урланд бүу оч. Огторгуйд, эмэгтэйн оршуулганд бүү оролц. Усанд, завь хөлөг онгоцоор бүү зорч. Ууланд, агуу хонгилоор бүү ор. Мужааны гэр урланд бүү оч. Хийд, эрэгтэйн оршуулганд бүү оролц. [Найман суудлын «Цагаан шилэн толь» судраас] I УВИДАСЫН УТГЫН ХУРААНГУЙ | ВУРХАЙ СУДЛАЛ III чулууны үйлийг тэвч. Арван сард тотгор ирэх», «модонд таарваас их арвантаван ад, амиа хорлох чөтгөрийн хорлолтой тул модны үйлийг тэвч. Мод, төмрийн зүйл бүү ав. Мод нахиалах, өвсний үзүүр дэлгэрэх цагт тотгор ирэх», «хийд таарваас агсан согтуу, эм чөтгөрийн хорлолтой тул тангарагаа огоорох, наадам наргианыг тэвч. чимэг зүүлт, хөгжмийн зэмсэг бүү ав. Долоон сард тотгор ирэх» [1. 14а,б, 15а 1-5 мөр] ТуЛ ТуС Тус сэрэмжил, үйлээ хянамгайл. Билгийн тооллын өдөрт таарах найман суудлын үр, түүнтэй холбоотой цээрлэх, бүтээх үйлийн талаар гавж, зурхайч Лувсанбалжор «галд, төмөр, шавар цутгах, өглөг өгөх, чимэг түгээх, онгодыг тахих, хом зүүхэд сайн. Зохилдох, найрамдах, бэр, цэргийн үйл, хулгай дээрэм болон үхээрийн үйл муу. Шороонд, газрын үүдийг боох болон мод тарих, сүүл таслах, буг дарахад сайн. Байшингийн суурь тавих, өстөн рүү одох, хүүр булах, зөвлөлдөх, угаалга, залбиралд муу. Төмөрт, мод таслах, зүүн рүү одох, тангарагийг хорих, авлах зэрэг хатуугийн үйлд сайн. Хөвгүүнийг хөлд оруулах, уяман өвчтний хүүрийг шатаах, цэрэг удирдах тэргүүтэнд муу тул цээрлэ. Огторгуйд, огторгуйн үүдийг хаах, хаан адын засал, ихэстэй уулзах, буяны үйлд сайн. Өвчтнийг эхлэн гаргах, сүм дуганд хэвтэх, байшингийн суурь, дээвэр тавих, нүүдэл хийх, нохой худалдахад муу. Усанд, тэнгэр лусыг тахих, мөндөр буулгах, хариулга, төмрөн урлал хийхэд сайн. Их гол мөрөн гатлах, догшин газрыг номхотгох, загасчлах, ам гарах, шуудуу татаж нуур цөөрөм байгуулах, дайсантай тэмцэлдэх, дайсны газар одоход муу. Ууланд, бурханд залбирах, номын мөрд орох, пүрэвийн хариулгыг дарах, морь, үхэр номхотгох, байшингийн суурь тавих, гэр барихад сайн. Их хэрэгт зорих, ном унших, худалдаа наймаанд муу. Модонд, бурханд залбирах, чимэг зүүх, мод тарих, байшингийн суурь тавихад сайн.Мод таслах, цагаан ам андгай гарахад муу. Хийд, тарни урих, хариулга хийх, хатуугийн йл галзуу согтууг номхотгоход сайн. Тээрэм босгох, ам алдах, хуран чуулах үйл их зонхид муу» [5- 276, 3 мөрөөс, 28а, 1-7 мөр] ХЭМЭЭЖЭЭ. НАЙМАН СУУДАЫН ТУХАЙ МОНГОАЧУУДЫН УААМЖАААТ МЭДАЭГ Өвөр монголын судлаач Сундуй «монгол нутгийн найман суудлын зан үйл нь бөө мөргөлийн шашны зан үйлээсулиран ирж, Манж чин улсын үеэс эхлэн шарын шашны агуулгатай зан үйл болж, шарын шашны лам нар найман суудлын дом хийх, суудлын заслын ном унших мэт шашны ажиллагаа буй болжээ» [4. 242 тал, 8-ю м ө р ] хэмээсэн байдаг. Эрдэм шинжилгээ судалгааны хэрэглэгдэхүүн болдог утгаараа аливаа ном товхимол нь тус бүрнээ үлэмж их ач холбогдолтой эх сурвалж юм. Тиймээс энэхүү эх сурвалжид тэмдэглэгдсэн «бөө мөргөлийн шашин» гэж хэдийд, хаана бий болсон, эдүгээ оршин буй эсэх, шашин гэдэгутгаараа чухам сав, шим ертөнцийн талаар ямар онол мэдлэг бүхий сургаалтай, ном сурах бичигтэй судлагдахуун болохыг дараа дараагийн судлаачид тодруулах биз. Миний хувьд бөө мөргөл нь шашин биш гэж үздэг. Бөө мөргөл гэх нь зөв. Хүн төрөлхтөн үүсэн бий болсон цагаасаа байгальтай харьцаж, түүний шууд нөлөөгөөр үл танигдах далд хүчинд хандсан шүтлэг бишрэл бий болсон нь аажимдаа бөө мөргөлийг бий болгосон болов уу гэж санана. Улмаар хүн төрөлхтөн оюун ухааны хУвьд хөгжих тусам байгаль дэлхийгээ танин мэдэж, түүнтэй харилцах дадлага туршлага хУримтлуулж, нээж таньж эхэлсэн нь эдүгээгийн олон шашин сургаал, шинжлэх ухаан үүсэн бий болох нөхцөл болж, бөө мөргөл ч тэр бүхэнтэй ямар нэг хэмжээгээр сүлэлдэн, уламжлагдаж, Явж үл болох найман зүг Галд баруун, шороонд баруун хойд, Төмөрт хойд, огторгуйд зүүн хойд, Усанд зүүн, ууланд ЗҮҮН УРД , модонд урд болон хийд баруун урд зүгт бүү яв. [Найман суудлын «Цагаан шилэн толь» судраас] УВИДАСЫН УТГЫН ХУРААНГУЙ ЗҮРХАЙ СУДЛАЛ II!бас он цагийн эрхээр тэргүүлэх байр сууриа бусдад тавьж өгсөн биз ээ. Тиймээс аливаа ойлголтыг тайлбарлахын тулд дан ганц нэг өнцөг, тэр тусмаа хүмүүний мэдлэг ухааны хөгжлийн нэн түрүү үетэй аль болох холбон, эцсийн дүгнэлтийг хийхээс эдүгээ цагийн эрдэмтэн судлаачид сэргийлж баймаажин хожим хойно маш хэрэгтэй гэж муйхарлан санана. Бөө мөргөл нь шашин биш гэж үгүйсгэснээрээ уул овоо тахих, туг дарцаг хийсгэх, дом шившлэг хийх зэргийг бөө мөргөлтэй огт холбоогүй, шарын шашин зэрэг бусад шашны зан үйл гэж хэлэх гээгүй гэдгийг маань мэргэн уншигч болгооно биз ээ. Найман суудлын талаарх монголчуудын мэдлэг нь Манж чин улсын үеэс шарын шашны агуулгатай болсон эсэх талаар ч бас нарийвчлан судлаж, тодруулах нь зүйтэй. Бидний өвөг дээдэс зөвхөн засал, дом хийх хүрээнд найман суудал, түүнтэй холбогдох ухагдахууныг ойлгож байсан гэвэл алдас болно. Энэ талаар доктор Л.Тэрбиш «манай өв