ᠪᠠᠢᠯᠭᠠᠯ ᠤᠨ ᠣᠬᠢᠨ ᠠᠩᠭᠠᠷ ᠭᠤᠶᠤᠬᠠᠨ
Байгалай Б асаган ангар гоохон | а нгара, Дочь Б айкала | ANGARA, THE DAUGHTER OF BAIKAL 0+www.ioert.netA nGA r A, t H e DAUGH ter oF BA iKAL Анг Ар А , Дочь бА йк А лА бАйг А лАй бА сАг Ан Анг Ар гоохон ULAA n-UD e УлАн-УД э УлАА н-Ү Дэ Based on Buryat-Mongolian Legends Art-Book by Olga and Irina Ertakhanova По мотивам бурятской легенды В иллюстрациях Ольги и Ирины Ертахановых Буряад-монгол домогой удхаар Ертаханова Ольга, Иринын уран зурагай номУДК 398 ББК 82.3 ︵2Рос=Буря︶ Е 789 ISBN 978-5-9905884-0-0 ©︔ Ертахановы Ольга и Ирина, ©︔ Буряад-Монгол Ном хэблэл, ©︔ Галерея Ханхалаева, Тус ном «︔ Буряад соёл»︔ гэһэн Буряад Уласай гүрэнэй хүтэлбэриин хүреэндэ Буряад Уласай Соёлой яаманай һанхүүгэй дэмжэлгээр хэблэгдэбэ Издание осуществлено при финансовой поддержке Министерства культуры Республики Бурятия в рамках Государственной программы Республики Бурятия «︔ Культура Бурятии»︔ Published with financial support of the Ministry of Culture Republic of Buryatia in the framework of the State program of the Republic of Buryatia “Culture of Buryatia”To readers of all ages, who value and take care of the Baikal Читателям всех возрастов, кто ценит и бережет Байкал Байгал далайгаа хайрлажа шадаха томо багагүй хүн бүхэндэ67 It was long, long ago. When girls’ tresses were so long that it took three days to braid them and when the whole world was divided amongst several great rulers. A famous and mighty warrior, Baikal, ruled over many lands. Эртэ урда сагта һэн ха. Басагадай гэзэгэ гурбан үдэр гүрэдэг тиимэ ута байһан сагта. Түби дэлхэйе ехэ хаад эрхэшээжэ байһан сагта. Наратада суутай Абай Байгал баатар хаанай гүрэниинь үргэн уудам, албата зониинь ай түмэн, үхэр малынь үй түмэн байһан сагта. Давно это было. Еще тогда, когда косы девушек были так длинны, что их плели по три дня, а весь мир был разделен между великими правите- лями. Огромными землями правил славный воин Байкал.89 Урда зүгөөрнь Ехэ Саяан хаанай нютаг, баруугаарнь тэрэнэй хүбүүн Үлэг Хэмэй нютаг, зүүн зүгэй эзэн Амар хара хаан, хойто зүгэй эзэн Зүлхэ хатан түрэлөөрөө түбшэн, эльгээрээ энхэ тайбан байһан саг. Эдэ ехэ хаад бэе бэетэеэ уулзажа үзөөгүйшье һаа, хаан бүхэн өөрыгөөл эгээ ехэ хүсэ шадалтай, ухаатай сэсэн, хэнһээшье үлүүб гэжэ һанадаг байгаа һэн ха. С юга располагались владе- ния великого Саяна, с запа- да — земли его сына Енисея, на востоке первенствовал Амур, а на севере — загадоч- ная Лена. Было тихо и мирно. Великие правители никогда не встречались, но каждый из них считал себя глав- нее, сильнее и мудрее всех остальных. The lands in the South be- longed to great Sayan, while Yenisei, his son, ruled over the West. The East was taken by Amur, and the North — by the mysterious Lena. Everything was peaceful and quiet. The great rulers never met but each considered him or herself to be stronger and wiser than the rest.101113 Great Baikal had a daugh- ter — a beautiful girl called Angara. Angara was a young child when her mother died, so the girl was raised by an old nanny. The nanny came from the lands of Yenisei. All the songs and fairy tales Angara ever heard were about Yenisei’s handsomeness, his strength and his incredible deeds. From her childhood Angara dreamt of seeing the great warrior. This dream planted the first seed of love in her young soul. Абай Байгал хаан Ангар гоохон басагатай һэн. Балшар наһандаа эхэһээ үншэржэ, эжынгээ шадар хүгшэн зарасатай өөдөө болоһон бэлэй. Шадар хүгшэн зараса Үлэг Хэм хан хүбүүнэй нютагай хүн байһан хадаа Үлэг Хэм баатар хэр ехэ шадалтай, ямар зохид баатар байһыень магтан дуулажа, олоной туһада ехэ үйлэ бүтээһэн тухайнь хөөрэгшэ бэлэй. Т эрэ гэһэнһээ хойшо Байгал хаанай бишыхан үхин алдар суутай Үлэг Хэм баатарые хараһайб гэжэ һанадаг болобо. Үлэг Хэм хан хүбүүндэ сэдьхэлтэй болоһонһоо гээшэ гү︖ У великого Байкала росла дочь — красавица Ангара. Девочка рано потеряла мать и воспитывалась старой няней, родом оттуда, где правил Енисей. Все ее песни и сказки были о красоте и силе Енисея и его подви- гах. С детства дочь Байкала мечтала увидеть знаменито- го воина Енисея. Эта мечта поселила в ее душе первый росток любви. 14151617 Т омо болохо бүреэ хаанай абхай улам һайхан боложо, Абай хаан сэсэн мэргэн ухааень гайхан магтажа, хүүгэеэ эрхэлүүлэн хайрлажа, юһэн амтатанаар садхаажа, торго хургыгаар гоёожо, шүрэ хубаар шэмэглэжэ, һанаһан бүхэнииень һарбайжа, хүсэһэн бүхэнииень хүсөөн жаргаажа байба. С возрастом девочка стано- вилась все краше и краше. Ее пытливый ум иногда просто пугал отца, который очень любил единственную дочь и гордился ею. As the girl grew, she became more and more beautiful. Her questioning mind even scared her own father at times, though he cherished his only daughter dearly and was proud of her. 18 Г эбэшье хан хүүгэн шадар хүгшэн зарасатай хада уулын аглаг бүглүү газарта хоргодон һуужа, Үлэг Хэм баатар хүбүүн тухай хөөрэхыень шагнахаһаа бэшэ ондоо юумэ хэрэгсээдэггүй байгаа. Ангара ни в чем не знала от- каза: ни в яствах, ни в наря- дах, ни в украшениях, но она больше всего любила убегать с няней в горы и слушать ее бесконечные рассказы о Енисее. He never refused her any- thing — food, clothes, or jew- elry. Yet most of all she liked to run away to the mountains with her nanny — to listen to her endless stories about Yenisei. 2021 21 Тииһээр байтар Абай Байгал хаанай абхайн гоо һайханиинь дэлхэй юртэмсэдэ суутай болобо. Олон хүн Абай Байгал хаанай хүрьгэн болоһойб гэжэ һанабашье, дошхон хэрзэгы зангыень түбэгшөөдэг байба. Очень быстро молва о красо- те дочери Байкала облетела весь свет. Многие хотели по- родниться с великим воином Байкалом, но боялись его грозного нрава. Very soon news of Baikal’s daughter’s beauty reached the world. Many people wanted to marry into the family of the great warrior Baikal, but were afraid of his temper. 222324 Хэнһээшье түрүүндэ Ураал баабай басага эрихэ зониие эльгээбэ. Бэлэг сэлэгтэй улаа хамбынь түрүүшын тэргэ үглөөгүүр хүрэжэ ерээд, һүүлшынхинь үдэшэ орой орожо ерээ гэхэ. Первым посватался старец Урал. Караван со сватами и подарками прибыл к Бай- калу рано утром и был так велик, что последняя повозка прибыла только к вечеру. First the old man Ural pro- posed. His caravan with gifts and matchmakers came early in the morning and was so big that the last carriage arrived only by evening. 25262728 The groom sent all imaginable gifts: precious stones and iron ore, black caviar ︵that no one had ever eaten before︶ , and exotic fabrics from overseas. Having heard of the proposal, Baikal sent for his daughter and told her why the caravan had come. Angara refused to marry Ural and did not accept his great gifts. Үбгэжөөл хүрьгэнэй эльгээһэн бэлэгынь эрдэниин шулуун, түмэрэй хүдэр, хара түрьһэн, холын ороной торго бүд гэхэ мэтэ харагдаа үзэгдөөгүй юумэн байгаа ха. Абай Байгал хаан айлшадтай хөөрэлдөөд, басагаяа дуудажа, юундэ зорижо ерэһыень хэлэхэдэ, Ангар гоохон бэлэгыень бусаажа, Ураал баабайн һамган болохоёо арсаба. Каких только подарков не отправил жених: и драго- ценные камни, и железную руду, и икру, невиданную черную, и заморские ткани. Выслушал Байкал сватов, по- звал дочь и объяснил, зачем прибыл этот караван. Ангара ответила отказом Уралу и не приняла его великие дары.293132 Т эрэнэй һүүлдэ Каспи ноён хадаг табюулхаар бүри ехэ бэлэг сэлэгтэй улаа хамбы эльгээбэшье, мүн лэ үгы гүүлээд хариба. Тииһээр байтар хэды жэл үнгэршэбэ даа. Следующим прислал сватов Каспий. Его караван был еще больше, а дары еще щедрее. Но и этот жених получил от ворот поворот. Так про- должалось несколько лет. The next suitor was Caspian. The caravan he sent was even bigger and his gifts were even more generous than the ones that had come before him. Yet he was rebuffed too. 3334353637 And so it went on for a few years until one day a swallow with a snowdrop flower in its beak tapped on the girl’s win- dow. It was the hero Yenisei, sending a message to young Angara, for he had also heard of her beauty. She did not an- swer, but she dried the flower and hid it. Sometimes at night she would secretly take it out and admire it for a long while. Nothing could be hidden from the eyes of the loyal nanny. She would quietly smile and sing more often about the handsomeness and strength of Yenisei. Нэгэтэ хабарай сэлмэг һайхан үдэр Ангар гоохоной сонхыень нэгэ хараасгай тоншоод, хушуундаа ургы сэсэг асарһан байба. Энэ хадаа Үлэг Хэм баатар Ангар гоохоной гоё һайханиие дуулаад, дурасхал болгон эльгээһэн байгаа. Харюудань юумэ эльгээгээшьегүй һаа, сэсэгыень хатаажа хадагалаад, хааяа һүниндөө гаргажа, һайхашаан шэртэдэг болобо. Шадар зараса хүгшэн энээнииень адаглаад, юу болоод байһыень тухайлан мэдэбэшье, бүтүү энеэбхилэн, Үлэг Хэмэй хэр ехэ шадалтай, ямар һайхан баатар байһан тухай дуугаа дуулаһаар лэ байба. И вот однажды в окно к юной красавице посту- чалась ласточка, в клюве она несла подснежник. Это богатырь Енисей, прослы- шав о красоте юной Ангары, отправил ей весточку. Она ничего не ответила, но цве- ток засушила и спрятала. Иногда по ночам она доста- вала его и долго любовалась. Но ничего не могло укрыться от глаз верной няни. Она молча улыбалась и все чаще пела свои песни о красоте и силе Енисея.38 Зун болоходо баһа нэгэ хараасгай ерэжэ, агуу баатарай хайра дуранай мэдээ болгон хуша модоной мүшэрые хушуундаа зуужа асарбашье, дахин лэ харюугүй бусаба. Харин Ангар гоохоной сээжэдэ алас холын Үлэг Хэм баатарые һанаха хайрлаха сэдьхэл улам улам хүсэтэйгөөр бадаран байба. The next summer another swallow flew in, bringing a sprig of cedar and words of love from the great warrior. And again the swallow flew back with no answer. Yet the fire of love — love for the distant Yenisei, had already sparked in the young beauty’s soul. Летом прилетела еще одна ласточка, она принесла в клюве веточку кедра и слова о любви великого воина. И вновь улетела без ответа, но в душе красавицы уже загорелся костер любви к далекому Енисею. 3940 Абай Байгал хаан баабай хадамда ошохыень зүбшөөрхэгүй гэжэ тухайлаад, дура хүсэлтэй болоһоноо нюудаг байгаа. Удангүй гурбадахи хараасгайнь ерэхэдээ, Ангар гоохоной хүсэл хайрын харюу абаад бусаба. Ангара понимала, что отец не даст согласие на их брак, поэтому скрывала от него свою любовь. Вскоре ласточ- ка прилетела вновь и улетела с ответом о вспыхнувшем в душе девушки чувстве. But since Angara realized that her father would never give his consent to their marriage she hid her love from Baikal. Soon the swallow returned. And this time it flew back with an answer — Angara told Y enisei of her love.4143 When Baikal found about the traffic of the swallows he was so incensed by the arrogance of the bold groom that he prom- ised to give his daughter away to the next man who proposed. And there he was. The elderly Irtysh had sent his matchmak- ers. Now Baikal shook hands with them and the wedding preparations started. Абай Байгал баатар хаан ерэжэ ошодог хараасгай тухай дуулахадаа, хайрата басаганайнь хүсэл дурые нюусаар буляаһан зоригтой хүбүүндэ уурлахын ехээр уурлажа, түрүүлжэ хадаг табихаяа ерэһэн хүндэ зүбшөөржэ гэрлүүлхэб гэжэ ама алдаба. Т эрэ дарыда үтэлһэн Эршэс баатар хадаг табюулха зониие эльгээбэ. Абай Байгал хаан хэлэһэн ёһоор зүбшөөржэ, хурим түрэеэ тоблобо. Но прознал Байкал о поле- тах ласточек и, взбешенный наглостью дерзкого жениха, пообещал отдать дочь замуж за первого, кто попросит ее руки. Вскоре такой нашелся. Сватов прислал дряхлый Иртыш. Байкал со сватами ударили по рукам, и началась подготовка к свадьбе. 44 Neither the tears, nor the prayers of his beloved daughter would soften the anger of her father. Marry she would︕ Хайрата басаганиинь бархираадшье үзэбэ, хэлээдшье үзэбэ, уур сухалайнгаа ехэдэ абань ойшообогүй. Хурим түрэ гээ хадаа, хэлсэһэн ёһоор хэхэбди︕ гэбэ ха. Ни слезы, ни мольбы люби- мой дочери не были услы- шаны разгневанным отцом. Свадьбе — быть︕ 4546 Baikal ordered the construc- tion of an enormous wedding palace. The construction works went on day and night and the celebration day was announced. Angara spent many days and nights by the window, waiting for a message from her beloved. Абай Байгал хаан тэнгэридэ тулама хуримай ордон барюулба. Үдэр һүнигүй бариһаар, хурим түрэ тоблоһон үдэрынь болохо болобо. Ангар гоохон сонхынгоо хажууда инаг гансаһаамни мэдээн ерэхэ гэжэ олон һүни хүлеэн һууба. И велел Байкал построить огромный свадебный дворец. Стройка велась и днем и но- чью. Был уже назначен день торжества. Много ночей про- вела Ангара у окна, ожидая весточку от любимого. 4849 And one dark night in August the long-awaited bird ar- rived. It brought the message that Yenisei was on his way, running to meet his cherished bride. That night Angara left her father’s home. Instantly informed of the escape of his rebellious child, Baikal was so enraged that he grabbed a huge rock and threw it in Angara’s path. Being a clever girl, An- gara managed to work her way around it and to continue with her flight. Тиин байтар хараасгай шубуун Үлэг Хэм баатар айсуй гэһэн баярта мэдээтэй ерэһэндэ, зунай һүүл һарын харанхы нэгэ һүнеэр бодожо, нютагаа орхин тэрьедэбэ. Абай Байгал хаанда басагантнай абынгаа үгэ дуулангүй тэрьедээ гэжэ дуулгаба. Галзуурһан мэтээр томо гэгшын байса хада шүүрэн абажа, урдуурнь зам хаажа шэдэжэрхибэ. Харин ухаатай сэсэн басаган хадыень тойроод гаража шадаба. И когда прилетела долго- жданная птица с вестью о том, что Енисей бежит навстречу своей любимой, темной августовской ночью Ангара покинула отцовский дом. Байкалу сразу доложили о побеге непокорной дочери. Разъяренный, он схватил огромную скалу и бросил ее на пути Ангары. Но смыш- леная девушка сумела ее оббежать и продолжила свой путь навстречу любимому. 5051 Baikal created many other obstacles that he placed in An- gara’s path: impenetrable for- ests, boggy swamps and high mountains. Yet she overcame them all. And the swift flying swallows were constantly bringing her news of Yenisei’s progress towards her. Оргоһон басаганайнгаа замынь хааха гэжэ шэрэнги ой, хүбшэ тайга, намаг намаа, үндэр хада уула гэхэ мэтэ элдэб бартаа һаад хэжэ ядаба. Басаганиинь хуу дабаад гараа. Шуумар хараасгайнууд Үлэг Хэм баатар хүбүүн урдаһаань гүйжэ ябана гэжэ мэдээсэжэ байба. Какие только преграды не строил Байкал на пути Ангары: то непроходимые леса, то топкие болота, то вы- сокие горы, но она преодоле- ла все преграды. А быстро- крылые ласточки приносили ей вести о том, что Енисей бежит ей навстречу.5253 Инаг хоёр бэе бэедээ дүтэлжэл байба. Тиихэдэнь галзуурһан Абай Байгал хаан хурим түрын ордониие хоорондуурнь шэдэжэрхихэлээр, томо томо шулуун болон бута һүрөөд, Ангар гоохоной замыень халхалжархиба. Расстояние между ними быстро сокращалось, раз- гневанный Байкал схватил свадебный дворец и бросил его между влюбленными. Дворец разлетелся на мно- жество огромных камней, преградивших путь Ангаре. The distance in between them was quickly diminishing, which angered Baikal, who grabbed the wedding palace and threw it before the lovers. The palace broke into many pieces blocking Angara’s path. 54 And that was it. Angara hit the ground, turned into a river and streamed in between the rocks t