ᠪᠤᠳᠢ ᠰᠡᠳᠬᠢᠯ （ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ ᠺᠢᠷᠢᠯ） — ᠳᠠᠰᠢᠳᠣᠩᠷᠣᠪ ᠣᠴᠢᠷᠨᠣᠧ

Даша-Дондоб О ЧИР ОВ БОДИ СЭДЬХЭЛ У янгат а шүлэгүүд ба по э мэнүүд У ЛААН-ҮД Э • 2018Очиро в Д.-Д.Э. Бо ди с э дьх э л. – У лаан-Үд э, 2018. – 2…х.: з. Даша-Дондоб Очиров шүлэгүүд эйнгээ шэнэ но м д ото р шэнэ з уун жэ лэй д эбис х эр дэ- эр э мүнөөнэй б уряад – монг о лшуу л х аанаһаа уг гарба лт айгаа, э линс эг х у линс агнай хэ д байһан бэ, хэл э ам аяа а лдажа байһан ушарһаа с аашадаа ху б и заяамнай ям арх ан байх а ааб гэ жэ ирагуу найрагша һанаа үнөөнд э о р ожо, б урх ан багшадаа х андана. Ажабайда лай уд х а онгилһон у янга т а шүлэгүүд эйнь мүрнүүд гүн ух аан бо до лһоо да- лижана гэ х э д э бу р у у бо ло х огүй х эбэр т эй. Физикын бо лон фило софиин х оёр эр д э м т эгшэ шу да лһан ав т ор з уун жэ лнүүд эй y у лз уур д ээр э ажамидарх а зо л х у бит ай байһан ту л а ха- рюус а лга т айгаа м э д эржэ, у янга т а шүлэгүүд соо хи мүрнүүд ээр ээ хүн з оной, арад түм энэй с э дьх э л хүлгөөх э шада лт ай ха. С уг луу лбариин гурбанай нэгэ ху б и б урх ан багшын һургаа лнуу дһаа үнд эһэ эшэ абажа бэшэг д эһэн шүлэгүүдһээнь эх э з ургаан зүйл ха ма г амит адт а з орюу лаг даһан энэрхы дур- ла л э лшэт э жэ байх а л; үйлынгөө үри һайжар уу лжа, зо л жарга л э длэ хын ба аза т а лаант ай ябахын ту л а юрын хүн арбан х ара нүгэ л с ээр лэ жэ, арбан с агаан буя н с ахижа, бо ди с э дьх э л ү ү схэ хэ ё һ ото й бо лоно л. С тихи Д.-Д.Э. Очиров а в с ег да о т лича ло о с тр ое ощущение современно сти, на вс е х эт а- пах ег о тв ор че ств а е сть св ои а ктуа льные для данног о времени г лавные мо тивы. Многие критики о тме чаю т ка к о т личительную о соб енно сть ег о по этиче ск ог о т а лант а мет афорич- но сть, ассоциа тивно сть образног о мышления, идущие от фило софск ог о в о сприятия мира . Нет радиционно сть по этиче ск ог о ст ро я язык а т акж е яв ляет ся ег о собств енной м анерой письм а. Национа льная а т риб утик а, мент а льная о соб енно сть мышления с этиче скими и эстетиче скими ценно ст ями в о ст о чной к у ль т уры в по эзии Очиров а, со чет аясь с ег о широ- ко й панорамой видения мира, опре деляет ему о собо е ме ст о в б урят ск ой по эзии. УД К ББК ISBN 978-5-91407-168-1 © Д.-Д. Очиров, 2018 УД К ББК3 ДАША-ДОНДОБ О ЧИРОВ АЙ УР АН ҺАЙХАНАЙ ЮРТЭМСЭ (У рид х э лэгд э х э үгэ) Мүнөө үеын б уряад уран шүлэгэй хүгжэ лт э д э нэ м эри ор уу лhан, бэ лигт эй уран зо- хёо лшо дой нэгэн Даша-Дондоб Очиров бо лоно. Даша-Дондоб Эметх енович Очиров уран з о хёо лшо, фило софиин гүн ух аанай эр д э- мэ й д о кто р, о лон то ото эр д э м шэнжэ лгын ажа лнуу дай ав т ор, Х урамх аанай айм агай Дэ- р ээнэй со моной Б ото ол л о ню т агт а 1948 оной янв ариин 2-то түр эhэн юм. Бага наhанhаа б уряад арадайнгаа ам ан з о хёо л, уран з о хёо л уншах а, шагнах а дура т ай хүбүүн байhан. Дунда h ургуу лида h уража байх адаа түрүүшынгээ шүлэгүүдые бэшэ жэ, х анын сонин- до гаргажа, уншагшадые е х ээр h онирх уу лhан юм. Арбадахи ангида байх адаа бэшэhэн шүлэгүүдынь « Б уряад Үнэн» сониндо х эб лүүлэг д эhэн байна. Энэнь үшөө ургажа ябаhан, hая э хилжэ байhан ер ээ дүйн уран з о хёо лшо до ехэ ур м а з ориг ол г оhон байх а юм. Дэр ээнэй дунда h ургуу лияа 1966 ондо дүүргээ д, айм агай « Баргузинск ая прав да» сониндо оршуу лагшаар хүд э лhэн. 1974 ондо М о скв агай г орно дэ э дэ h ургуу лиин фи- зик о-те хникын фак у ль тет дүүргэ жэ, б уряад ню т агт аа б ус аад, ре спу б ликынгаа том о үйлэ дбэриин зах а х о лын Зах ааминда оршо дог « Зэ дын в о льфрам-мо либ денэй к о мбина- дай» «Х о лт о соной» газар доро хи уурх айда м астераар, инж енеэр ээр хүд э лhэн юм. 1975 онһоо Зүүн Сибириин те хно логиин дэ э дэ h ургуу лида ажа ллажа э хилээ д, наhанайнгаа ам ара лт ада гара т араа т энд э хүд э лhэн намт ар т ай. Үшөө оюут ан байх адаа бэшэhэн шүлэгүүдынь « Шэнэ нэр э» гэ жэ р у брик ада «Б уряад Үнэн» сониндо т о лилуу лаг даа h эн. Олон жэ лэй т уршада Д.-Д. Очиров ай шүлэгүүд м анай ре спу б ликын сонинуу дт а, бүхы Р о ссин сонин « Литера т урная газет а», тэ рэ э нhээ гадна « Байга л», «Байк а л», «М орин х уур», «Вершины», «Сибирские огни» с этгүүлнүүдт э х эб лүүлэг д эhэн. Д.-Д. Очиров өөрынгөө шүлэгүүдые о лон шагнагшад- та, х арагшадт а радио, телевиденид эшье уншажа, дамжуу лhан байх а юм. 1974, 1976 онуу дт а гараhан за луу б уряад уран шүлэгшэ д эй “ За луу наh анай о хин» гэhэн согсо лборинуу дт а шүлэгүүд ээ ор уу лжа х эб лүүлhэн байна. Г адна 1998 ондо “ Сагай дүх эриг. Б уряад шүлэгэй ант о логи. 1983 – 1998.” гэһэн согсо лбори соо шүлэгүүдынь баһа оро лсоһон. Гэ х э з уура, 2010 ондо “ Ант о логия литера т уры Б урятии ХХ – на ча ла ХХI ве к а. Т.1.По эзия.”, 2013 ондо “ Б уряад шүлэгэй да лай” гэ жэ Б уряад уран з о хёо лой ант о логидо, 2017 ондо “ Современная литера т ура наро дов Р о ссии. По- эзия. Ант о логия”( М о скв а) гэ жэ но мдо шүлэгүүдынь оро д бо лон б уряад х э лэнүүд д ээр э т унх а лаг даһан юм. «Хүлэгни адуундаа» гэ жэ но мынь 1987 ондо Б уряадай но мой хэ б л эл д э гараhан байна. Энэ но м соонь байгаа ли ба хүнэй с э дьх э лэй уя н м э дэ рэ л, б уряад з оной занша лт а байда л, зан абари з ураг лаhан шүлэгүүд ороно. «Тээгэ-т ээгэ» гэ жэ нэр эт эй, б уряад ара- дайнгаа занша л ирагуу һайх анаар з ураг лаhан но мынь ер ээ д онуу дт а х эб лэг д эhэн юм. 2010 ондо по э д эй « Б уряад-монг о л угс аа т амнай, сэ р э г монг о л у дх амнай» но м гараhан байна. Но м соог оо уран з о хёо лшо б уряад, монг о л арадай түүхын ас уу да лнуу- дые шүлэг лэ м э л фор мо до ор уу лжа, у янга т а аялга т ай бо лг он бэшэhэн байх а юм. 2016 ондо по э д эй « У янга т а шүлэгүүд ба по э м энүүд» гэ жэ нэр эт эйгээр том о- хо н х э мжээнэй но м нара х араһан байна. Энэ согсо лбори соог оо ажабайда лай уд х а бэ д эрһэн шүлэгүүд эйнь мүрнүүд гүн ух аан бо до лой да ли доро түр энэ гэ х э д э бу р у у 4 бо ло х огүй гэ жэ һанаг дана. “ Б уряадби” гэ жэ өөрыгөө м э д эр ээгүй, б уряад-монг о л эр т э ур дын нэр э со лоёо, уг у дх аяа “ уһанда х аяһан”, түр э лхи х э лэеэ т оо х оёо бо лиһон, “то ол- х оёо а лдаһан” ( шүлэгүүд эй ав т орай үгэнүүд) м анай үеын б уряад з ондо энэ но м шанга һанамжа бо ло х о гэ жэ найдаг дана. Энэ но м д ээр э онсо т огт оё. Д.-Д. Очиров ай з о хёо хы зам х адаа м эргэ жэ л шадабарияа у лам с аашань д ээшэ лүүлх э эр м э лзэ л, уран аргын зүйлнүүдые бэ д эр э лгэ бо лоно. У ран з о хёо лшын шүлэгүүдынь уд- хынгаа, уран найр уу лгынгаа т а лаар нилээ д үргэн д э лис эт эй, ажабайда лай, гүн ух аанай, б уряад-монг о лшуу дай түүхын, абари зангай үзэг д э лнүүд о лон тэ эhээн наряар, уран hайх анаар т аар уу лаг даhан байдаг. Энд э эгээн шух а лань юун бэ гэ х э д э, по эт гүнзэгы уд х а т а й юрын үгэнүүд ээр, уран эл и то д о зүйлнүүд ээр дүр э з ураг лан гаргана. Да ла наһанайнгаа үнд эр дабаан д ээр э гараһан Б уряад У лсын уран найрагшадай нэ- гэн – б уряадай э лит э по эт Баир Дугаров т а з орюу лһан “ Евразиин үргэн дайдын дуушан – б уряад-монг о л Миларайба” – гэ жэ ст а тья соог оо Д.-Д. Очиров да ла наһа т айшуу лай к о г о рто соо бэеэ ор уу лх адаа, өөрынгөө һуури “ по эты-с емиде сятники” гэ жэ гү, ал и “ ко н- цепт у а листнуу д бо лон по стмо дернистнуу дай» дунда о лоно һэн. Энээн ту ха й юун гэ жэ арс а лдаад яах абиб ди; х арин мэ д э э ж э шүүмжэ лэгшэ, эр д э м эй д о кто р Л.С.Дампилов а иигэ жэ бэшэнэ: “ Д.-Д. Очиров ай шүлэгүүд бо лбо л мүнөө с агай онсо янзые х урс а мэ- д эр э лээр ойлг о дог оороо ша лгар даг; уран бүт ээ лэйнгээ ям аршье ша т ада тэ рэ с агайнгаа то н шух а ла гол зүйлнүүды ол ожо т обойсо ха ру у л ж а шададаг гээшэ. Тэр энэй з о хёо хы бэ лигынь х адаа гүн ух аанай ню дөөр юр т э мсы шэр т эһэнһээ һабагша т ай уран һайх анай образ-дүрс энүүдынь мет афориче ск э, ассоциа тивна шанарнуу дт ай д ээр эһээ бэшэнһээ илгар даг гэ жэ о лонхи шүүмжэ лэгшэ д т э мд эг лэ д эг юм. По этиче ск э х э лэнэйнь юр э бу- сын байгуу ла лт айһаань ду лдыдажа, тэ рэ н ь ав т орай бэшэһэн зүйлнүүдынь то н өөрын шэнжэт эй бо лг оно. Арад у лас ай гүнзэгы үнд эһэнһөө эшэт эй, онсо орёо өөрын шэб- шэ лгэ - ух аа т ай х адаа, зүүн зүгэй этиче ск э бо лон эстетиче ск э баялигуу д д ээр э үндыһэн Очиров ай по эзи үргэн д э лис эт эй фило софск о х араа бо до лт ой нягт а х о лбоо т ой байһан ту л а б уряад үнд эһэн ирагуу найрагт а онсо һуури эзэ лнэ”. Эр д э мт э шүүмжэ лэгшын үгэһэн энэ үнд эр с эгнэ лт э е х энхи х у бидаа зүб ха. Юунд эб гэ х э д э, Даша-Дондоб Очи- ров ай з о хёо хы ажа лда, бэшэһэн шүлэгүүд соонь х оёр д э лх эй – Бар уун ба Зүүн зүг уу л- зажа, д ээр э т э мд эг лэг д эһэн т эр энэй по эзиин онсо янзыень, шүлэгэйнь, х э лэнэйнь бай- гуу ла лты онсо өөрын шэнжэ шанар т ай, х араа бо до лт ой бо лг оно гэ х э д э бу р у у бо ло х огүй гэ жэ һанаг дана. Дээр э дур даг даһан “ Б уряад Үнэн” сониной “ Шэнэ нэр э” гэ жэ р у брик ада гараһан Мо- скв ада һурадаг оюут анай ниислэ л х ото д о дура т айгаа м э дүүлһэн шүлэг соонь иим эрхүү мүрнүүд ушарна: “ мет рог ой эшх эр ээнд э,/ з оной дундуур нидх эр ээнд э,/“ Үд эшын Мо- скв агай” х ойноһоо ээ лжээнд э з огсо х о./ үлүү билет кино до бэ д эрх э,/ о лонгүй М о скв а- гай үйлсөөр зайх а./ з унайнь аадар т а нэбт эрх э,/ амиды ба броонз о по э дүүдт энь.” Эд э мүрнүүды уншаад, хэ д э н жэ лэй үнгэрһэн х ойно, м анай классик Цырен-Ду лм а Дон- док ов а ав т ор т айнь т анилс ах адаа:” Э д ээ х эн мүрнүүдшни б уряад шүлэгт э шэнэ у янга ас арба ха. Онсо лон хэл э хэ д э – амиды ба броонз о по э дүүдынь,” – х э лээ һэн ха гэ жэ Д.-Д. Очиров ду лаах анаар һанана. Г адна, иим э зүүн зүгэй м аягаар бэшэг д эһэн:” Саһан ороно./ Сонг ми то сх о н / Вьетнамда үгы.” бо лон “ Х ооһон хүнэг/ Ханхинах аар т ооһон ха./ Х ооһон бо до л х ашх арх аар бэ лэн ха.” – мүрнүүдынь баһашье с уут а по эте сс э д э һайшааг даа һэн гээ д нэ м энэ һэн. Нээр ээшье “ Тээгэ, т ээгэ.” – гэ жэ но м соонь “ Ябаган бо до лнуу дни – ух аанайм дуһа лнуу д” – гэ жэ с э д эбт энь:5 * * * Харгы д ээр э хи ганс а нарһа Хараад энэ үг лөө, С эр эгтэ үгы ганс а нагас ам Б ус аба гэ жэ һанааб. * * * Х уушан бу ур а л б уусым үб эр тэ, Хат аһан үр мэ д эһэнэй д унда Г анс ааран ёдойһон сэргэ Га л а б юр тэ мсын уйдх ар ха. – э д ээ х эн “ дүрбэ х эн дуһа лнуу дынь” хүнэй с э дьх э лд э гуниг – уйдх ар түрүүлнэ гэ х э д э бу р у у бо ло х огүй. Гэ х э з уура, х орёо д гаран жэ лэй үнгэрһэн х ойно “ У янга т а шүлэгүүд ба по э м энүүд” – но м соог оо дайнда үгы ганс а нагас адаа б ус ажа, “ У наһан с эр эгшын гэр ээ д үгэ”– гэ жэ бүх э ли по э м э з орюу лна: Х о лын хол о газар т а Хо со ржо ядаж а байх адам, К о л х озо й ур с а ха н гэр тэ Г алынь н о сожо ядаж а байба. Х оёр х арах ан нюд энэйм Хаагдаж а ядаж а байх адань, Т угаар түр эһэн т угал Т у лгаж а ядаж а байба. Эреэгшэн мээ х эй э х энь Эбилжэ ядаж а байба. Энээ х эн үнжэгэн б эеым Хо рхо й н хүнэһэн бол ожо байх адань, Апре ль һарын у ргы сэ сэгэй Г араж а ядаж а байх адань, Х у ргаа го л оһон з уһаг Тээгэ лүүлжэ байба. Энэ д ээр э нэр лэг д эһэн по э м эһээ о т рыв ок соо эк спре ссивнэ арга хэ р э г л э ж э, сэ р э г- шын үх э жэ, бо до ж о байх адань, ню д энэйнь х ааг дажа, х орх ойдо э дюу лх э т уйлдаа хүр э жэ байх адань, “ ядажа” – гэ жэ ре френ уран бэрх ээр хэ р э г л э ж э, с эргэшын үх э лд э га лай но со хые, т уга лай түр э хые, үнеэнэй эбилхые, ургы с эс эгэй гарахые, х урьгаа г о лоһон з уһагай х урьгаа т ээгэ лүүлжэ абахые – эд э бүгэ д э үйлэнүүды антите зэ бо лг он унаһан с эр эгшэ д э мүнх э дурас х аа л ирагуу найрагша о лг оно гэ х э д э то н зүб. Т иих э з уураа, ав- то р ажамидара л гээшэ үх э лд э б у лиг дах агүй, х о соро лт огүй гэ жэ уншагшадт аа х андана. По э м энүүд т ух айнь з угаа э хилбэ л иим э байна. Д.-Д. Очиров з о хёо хы ажа лдаа арба гаран том о ба бага гарай по э м энүүды бэшэһэн. Тэ д энииень х оёр ондоо ху б и б ол гожо, х у баажа бо ло х о: с ю жед т э й (гол г еройнуу дт ай) бо лон сю ж е дгүй ( оро доор –“ по э мы бе з г еро я”) по э м энүүд гэ х э д э бо ло х о. С ю жед т э й том о по э м энүүдынь гэ х э д э: “ Архидааша, һамгады намнааша Надмит ба т эр энэй морин Үнд э р Боро ту ха й”, “ Бо дончар”, “ Нагар- зана ба т эр энэй х у билгаан Үнд эр Ламх ай – Соо д эйн Сэ д э н”, “ Шу б уунай абара л” гэ х э 6 мэ т э. Сю ж е дгүй лириче ск э гэ х э гү, ал и у янга т а по э м энүүдынь то ол о х о бо лоо һаа, эд э гээшэ: “ Баргажамни”, “ Ног оон г о лёо”, “ М орин х уур”, “ Анх анай дуран”, “ Алт арганын наадан”,” М о лон т ооной м аани” гэ х э мэ т э. “ Баргажамни” гэ жэ по э мын байгуу ла лтыень х араад үзэ х э д э, һонин ст р ук т ура т ай: гурбан даб х аряа “ б утербро д” шэнги юм. Тэ д э даб х аряануу дынь бэе бэеһээнь илгар уу л- жа, гурбан үнгын шрифт ээр бэшэг д эһэн. Нэгэ д э хи даб х аряань – Баргажан мүр эн ту ха й у янга т а үлхөө шүлэгүүд мэ т э; х оёр до хинь – Баргажанай г о лой түүх эт э баримт ануу дт а з орюу лһан үлхөө шүлэгүүд ба гурбадахи даб х аряань – фо льклорһоо һабагша т ай Хо- ридой м эргэн ба ху н шу б уун ту ха й багах ан по э м э бо лоно. Өөрөө по эт га лз уу д о мог- то й х адаа тэ рэ до мог по эзи соог оо, оро доор х э лэбэ л, “ скв озной образ” бо лг о дог байна. У р дандаа б уряад по эзид э иим э байгуу ла лт ай по э м энүүд ушараагүй гэ х э д э бо ло х о. Нагар зана ба Үнд эр Ламх ай ту ха й по э м энь баһа х оёр даб х арай з о хёо л – намт ар бо- лоно. Олонхи по э м энүүд эйнь д ото рто “ м агиче ск э ре а лиз мын” эд и шэ дит э зүйлнүүд ушар даг юм байна. Э д энь х адаа арадай ам ан з о хёо лт ой – фо льклор т ой ба б у ддын ша- жанай дүрс энүүд ээр, бэ лгэ т э мд эгүүд ээр нягт а х о лбоо т ой гэ жэ т ух айлаг дана. “ М орин х уур” гэ жэ по э м энь мориной со ло дуу дах аһаа э хилжэ бэшэг д ээ д, байлдаанда мориёо а луу лһан с эр эгшэ х айшан гэ жэ х о сорһон моринһоо морин х уур дарх а лнаб гэ жэ по эт ур дань ушараагүй шэнэ до мог з о хёоно. Тэр энээ с аашань хүгжөөжэ, до мог оо бо до т о ажабайда лт ай х ол б ожо, х уурай эгшиг аялгын хүсөөр то о с л ожо, бо т ог оёо г о лоһон эн- гин т э м ээе “ үншэн с агаан бо т ог ондонь” б ус аана: Хаана х о лын хизаар т а, Т оргон замай б э лшэр тэ Уу лын дабаан у ргана: Дабаж а тэр энии уу хилхынь, Дал ан хүнд э ашааяа Дааж а ядаж а бүншэ хынь Х уу рай хүгжэ м һануу л ба. Энгинэй хуу рай нюд э дынь Ну лимс аар дүүр э жэ, Х оёр х ас араарнь Нёл б оһон у р даба. Гэ х э з уура, по эт нүүд э лшэ арадуу дай эх э бо лоһон энэрхы амит адай: х онидой, энгин т э м ээнүүд эй ба б ус адай х урьгад, б ото г з у лзагадаа г о лоо х адань хүгжэ м дуунай ашаар т ээгэ лжэ, то о с л ожо, т э д энии г о луу лһан х урьгадт ань, бо т ог о дт онь м ээ х эйрүүлжэ бу с а- ах а ур данай һайх ан ёһо занша л (бэшэ арадуу дт а үгы) бии: Дэ лэнгүй ху рьгалһан з уһаг Х у рьгаа абадаггүйнь м эдэ э ж э. Х у рьгаяа го л оһон х онин Түби д э лх эйн т ама гээшэ. Хадын ногооной х алюу р х ада. Хариһан шуб уунай бу с а ха д а, Х ойноһоош хэ н дах ах а б э лэй? Х оёр х он хүхыеш хэ н хүх э х э б э лэй? Тэ-ээ-гэ! Тэ-ээ-гэ! Тээ-э-гэ!7 По эт Д.-Д. Очиров “ Баргажамни” – по э м эһээ э хилээ д, мүнөө энэ нара х арах а гэ жэ байһан “ Бо ди с э дьх э л” но м хүр эт эр “ газар, уһан х оёрһоо һанаг дах а л юу м эн үгы” гэ- д эгт э л энэ мэ д э сэ е э “ Баргу джин-Түх