ᠠᠪᠠᠢ ᠭᠡᠰᠡᠷ 2 (ᠺᠢᠷᠢᠯ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ)
 СИБИРСКОЕ ОТДЕЛЕНИЕ OP БОГДО И ХУРИН АЛТАЙ АКАДЕМИЯ НАУК СССР СИБИРСКОЕ ОТДЕЛЕНИЕ БУРЯТСКИЙ КОМПЛЕКСНЫЙ НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУТ АБАИ ГЭСЭР-ХУБУН ЧАСТЬ II ОШОР БОГДО И ХУРИН АЛТАЙ ПОДГОТОВКА ТЕКСТА, ПЕРЕВОД И ПРИМЕЧАНИЯ М. П. X О М О Н О В А УЛАН-УДЭ 1964 Ответственный редактор А. И. Уланов ПРЕДИСЛОВИЕ Улигеры «Ошор Богдо» и «Хурин Алтай» — это продолжение героического эпоса бурят «Абай Гэсэр-хубун». Так же, как и первая, вторая часть эпоса записана от сказителя Ман- шута Имегенова известным собирателем уст- ного народного творчества бурят Ц. Жамца- рано в 1906 г. в улусе Кукунут Эхирит-Була- 1нтского района Иркутской области ︵по ново- му территориальному делению︶ . Все три улигера были изданы в 1930 г. в икадемической русской транскрипции без пере- вода и комментариев на бурятском языке с со- хранением диалектальных особенностей. Они составляют единое целое как по идей- ному содержанию, так и по форме: все улигеры имеют традиционное начало — рождение героя, а в данном случае ︵в «Ошор Богдо» и «Хурин Алтае»︶ сразу вводится: Мэтэр гэсэн биеэрээ ︵вслед за тем︶ , т. е. как бы про- должается предыдущий утигер без вступле- ния. Не должны смущать читателей разные наз- вания. Ошор Богдо и Хурин Алтай являются сыновьями Гэсэра. В этих улигерах Гэсэр ак- тивно участвует, но не в походах героев, а сво- ими советами. В настоящей работе, из-за трудности улигер- ного языка, могут быть допущены ошибки и неточности. Автор будет благодарен за указа- ние на них и примет меры к их исправлению. м. хомонов ОШОР БОГ ДО XYBYYH ︵АВАЙ ГЭСЭРИ ЭГЭЭИ ЕХЭ XYBYYH︶ ОШОР БОГДО {СТАРШИЙ СЫН АБАЙ ГЭСЭРА︶ Мэтэр гэсэн биеэрээ: Гэрхэн тээшээ гэшхэлжэ 10595 Харилдана бэлээл. Гэртээлэн харижа ороходо болобо — Эрээн мунгэн остоолдоо Идеэн сайаа табюулжа, Улаа мунгун остоолдоо 10600 Ундан сайаа табюулажа, Зугаалуулжа ︵Ьуубалдаа. Урданай 6aft ︵haH юумэйи Удэн татан зугаалба, Зртэнээ байпан юумэйи 10605 Эблуулэжэ зугаалбал. Зугаалажа Ьуухадаа: — Гагсал хуухэндаа Хуун болхо eho угээ, Гагсал сусалдаа 10610 Галхай болхо eho угээ. Ошор Богдо хубуундаа, Суйтэ хуйтэ хуугээл Бэдэрэжэ узыш. Заяанай шара хэнийн10615 Дуудажа узышэ, Захаяа гурбайи уудалжа узышэ︕ — Мэтэр гэсэн биеэрээ: Ошор Богдо хубуун гээшэ Элигэеэ хахалба, 10620 Эрээн хэнииг гаргаба, Маньялаяа хахалжа Майдари шара хэнийи Абалдана бэлээлдаа. Заяани шара хэнийи Ю625 Захаяа гурбай гаргажа Дуудан дурилан байбалдаа: — Ьуудэлзэхэ юумээлдаа саада биедэн, Ьумэлзегшэ юумээндаа наахана биедэ гэжэ, Дуудана бэлээл. 10630 Ьуни-хани болходон Зулайн гэрэлээр дуудаба, Удэр-хадан болобо Наранаа гэрэлээр дуудаба. Гурбан сэгээн су/удхэдэ 10635 Ядан гэжэ захадана бэлээлдаа. Захадажа байхадаа — Вслед за тем: он отправился 10595 в сторону дома. Как только приехал домой ставят ему кушанье самое отборное на серебряно-пестрый стол, 10600 питье самое хорошее — на красно-серебряный стол. Разговаривая, они сидели, вспоминая обо всем, что прежде было, говорили, собирая, что с древних времен совершилось. Так они говорили: — Один человек рода «е продолжит, 106Ш одной головешкой огонь не разжечь.1 Ошор Богдо, сын мой, суженую [невесту] свою попробуй поискать. 10615 Заяна — судьбы желтую книгу постарайся прочитать, судьбу свою тройственную постарайся разгадать︕ — Вслед за тем: 10620 Ошор Богдо молодец, печенку разрезав2, пеструю книгу достал, лоб свой разрезав, желтую книгу Майдари вытащил. 10625 Заяна желтую книгу — судьбу тройственную вытащив, читает-перечитывает: — На той стороне, где тени мелькают, на этой стороне, где призраки бродят, — 1Обзо Так он читал. Ночью он читал при свете свечи, днем он читал при солнечном свете. 10635 В течение трех суток едва он дочитал. Ара гэрээн баруунтээ Донжиин долоон дархан биихэн, Донжиин долоон дарханда 10640 ДоЬон Гоохон баеаган биихэн гэжэ Дуудабуу байбуудаа. Дуудажа байхадаа, Одонойло бэлээл, Аи гэхэ бэлээл — 10645 Хэрэ холо дайдада Хайшин гэжэ хурхэ бэлээ, Яашин гэжэ хурхэ бэлээ︕ гэжэ Уяржа байбалдаа. Одонойло бэлээ — 10650 Зорихол байналдаа, тоо угээ — зорихол︕ — Заяалдапан заяашэпаан хамта байна, Заяан сагаан тэнгэрипээн Допон Гоохон дуухээтээ Хамта ханин баипа юумэб. 10655 мЭТЭр гэсэн биеэрээ: Унаха Ьайха морёол, Умдухэ Ьайхан хубсапан Тэбхэйн ундэр хадада байна. Баабай, шиним морёор гараша асархам гэжэ 10660 Мэнэн хуурээ хэлэбэлдаа, - Минин унаха морин гээшэ Намлаараа сэгээ дуурпэ юумэ. Тэрэ ехэ мориндо© Улаан ябагаар ошхо юумэш︕ 10665 д\этэр гэсэн биеэрээ: Ошор Богдо хубуун гээшэ Тухеерэнэ бэлээлдаа — Улаан-хани ябагаарла Ара гэрээн зуулжэл, 1Об︖ о Хоёр Ьайхан хормойи Ьуйбадхажа архибо, Унаха морёо асархам гэжэ, Улаан-хани ябагаарла Гэшхэлэжэ ябаа гэхэн юумэлдаа. 10675 Хаанаа ханха харгуяар Ханхалзаса гэшхэлжэ, Зоо зудан харгуяар Зуралзаса гэшхэлэжэ Ябаа гэнэ бэлээ.10680 jjg a яба'Ьаар ошабо, Гурбан сэгээн суудхэдэ ядаа гэжэ Тэбхээ \7НДЭР хадайн Узуур дунда хурунэ бэлээлдаа. Адапани я'Ьан нэгэн сомоо хэбтэбэ, Лрпатани яЬан нэгэ сомоо хэбтэбэ. Tip* хадайн узуурта Пюдэ угээ амитан, ХулXVII угээ амитан, I.II1IIWI гчхэн юумэл. шм W:\Mi\\\i\s\j\ Гюлхо Iyx.i f\ i хуэуутэни Там он прочел: — На западе от задней юрты семь донжинских кузнецов живут. 10640 У семи кузнецов донжинских есть дочь Допон Гохон. Вот что он прочел. Когда он читал, — ох, страх какой, Ш645, хоть «аи» скажи︕ : — Как же мне доехать в ту далекую землю︖ Как же добраться туда︖ — сказав, он был расстроен. 10650 — Как бы то ни было — надо собраться, ехать надо︕ Творящий создатель вместе со мною, я рожден быть вместе с ДоЬон Гохон невестой 10655 с самого творца белого тенгрия. — Вслед за тем: слово такое сказал: — На высокой горе Тебхея стоит конь неутомимый, 10660 чтоб ездить на нем, и одеяние прекрасное, чтоб его носить. Отец, на твоем кане я поеду и приведу︕ — • Мой ко'нь, на котором я езжу, Ю665 вместе со мною постарел. К коню своему превосходному ︵богатырскому︶ пешим идти ты должен. — Вслед за тем: Ошор Бо'гдо молодец ]0670 [в путь] стал собираться.Обе полы длинные [красивые] за пояс заткнув, на восток от северной юрты пешим 1О675 зашагал, говорят︔ чтобы коня привести верхового, по ханской звонкой «дороге звонко зашагал, по лесной дороге народной 10680 быстро-быстро удалялся, говорят. Шел, шел и в течение трех суток до подножия высокой горы Тебхея 10685 едва он дошел. Там лежала куча конских костей, куча другая •--людских костей. Внизу той торы были люди слепые, 10090 были люди без ног. — Что я., 8 Булгарапан дайда эндэ︕ гэжэ, Буудай мумгэн паадагтани Ханьярапан дайда эндэ︕ гэжэ Ю695 Мэнэн хуурээ хэлэнэ бэлээлдаа. — Энэ юундэ иижэл байЬан зонхомта︖ гэжэ Ьуран суран байбал. — Энэ хадайн дээрэ Мунхээн хара yha« биихэн︔ Ю700 'ГЭрЭ уЬанЬаа ууЬан хуухэн Нюдэ угээ юумэ Июлэлэхэ юумэл, Хулхэн угээ юумэ Хулулэхэ юумэл. 10705 Гархан угээ хуухэндаа Гаралаха юумел. Ухвлдэпэн юумэйн бодхолдохо уЬан \гээрэпэн юумэйи баяжуулаха уЬан Энэ хадайн оройдо гэжэ Ю7Ю Бапгаа гэхэ юумэдаа: Тэрэ хадайн — еедэ абир абираЬаар болобо, Дуулажа байбал, — Тэрэ байпан амитан гээшэ, Иол жор полжор︔ поор болобо, Ю715 Хопто-ханай хормойдо дууЬалдажа байбала. Тэрэ хадайн доо-ханай биедэ ШуЬан горхон горхоложо, Мяхан болдог болдоголжо, Хэбтээ гэхэн юумэ. Мэтэр гэсэн биеэрээ: Ошор Богдо хубуун Хуунээл можо абша Bepiie можилоор зэргэлуулжэ узэоэ, Бухули алааран тэнгээ юумэ байбалдаа.1072s _ НамаЬаал болохо Буха ехэ хузуутэни Б︔ . пгараЬан дайда эндэ, Буудай мунгун 'Ьаадагтани, Хапьярапан дайда эндэ︕ 10730 зчэ хада дээрэл XaihuHH гэжэ гараха бэлээб Яаишн гэжэ гараха блээб︖ гэжо Мэнэн хуурээ хэлэбэлдаа. Энэ хада дээрэдаа 10735 Ханшин гэжэ гараха бэлэй︖ гэжэ Бэеэ нэгэ хубилана бэлээлдаа - Харжа хара хэрмэн болоно бэлэйлэ. Энэ нэгэ модондони Энэ нэгэ халиба, Ю740 Тэрэ нзгэ модондон Тэрэ «эгэ халиба. 10720 10695 даже людям с шеями, как у быка, шею свернули на этой земле. [Люди] с будайскими серебряными колчанами смерть находили на этой земле︕ — такое слово сказал. Он стал их спрашивать-переспрашивать: — Вы, народ, почему же здесь стоите︖ — На вершине этой торы Ю700 есть вечно светлая вода. Коль слепой ту воду живую попьет, зрячим станет, а безногий человек попьет, 10705 на ноги станет, безрукий глотнет, руки исцелит. Умершего оживит та вода, а обедневшего обогатит та вода. Ю7Ю На вершине той горы есть такая вода, — говорят. Карабкаясь на ту гору, ВНИЗ О'НИ СКОЛЬЗИЛИ, задние свои полы рвали и погибали. 10715 ВнИЗу ТОЙ ГОрЫ кровь ручьями текла, мясо холмами лежало, говорят. 10720 Вслед за тем: Ошор Богдо молодец, взяв чужую берцовую кость, к своей примерил: до его междуножья она доходила. 10725 — Yie только мне, но людям] с бычьими шеями могучими шею свертывали на этой земле, [люди] с будайскими серебряными колчанами смерть находили 'на этой земле︕ 10730 Как мне забраться на эту гору, каким же способом забраться︖ — такое слрво сказал. - Как же забраться Ю735 на эту вершину︖ — говоря, вид свой изменил, в черную белку харжа* превратился. С дерева на дерево прыгает, Ю740 с одного на другое скачет. Харжа — третий зыводок бельчат. Гурбалан болгожо Нэгэндэни гуйгээдлэ Хорин хара Ьабарла 10745 М0Х0Ж0 ОШобо, Мухарижа унхаар тэмуулбэ. Аянгаяа ядаба. Бэеэни нэгэ дахин хубилана бэлээ. Шара полонго боложо Ю75О Харайлдана бэлээлдаа. Энэ нэгэ шулуундан Энэ нэгэ пурубэ, Тэрэ нэгэ шулуундан Тэрэ нэгэ халижа, Ю755 Харайлдана бэлээ. Гурбалан болгоодоло Нэгэйн — хани улээгээд, Хорин хара пабарла Мохожо ошобо, Ю76О Мухарижа унахаар тэмуулбэ. Унахаяа тэмхуулхэдээ — аянгаяа ядаба. Огторгойн боро — хухэ харасага нашин « боложо, Байгаа гэхэн юумэлдаа. Мэтэр гэсэн биеэрээ: 10765 ОДОНОЙЛО бэЛЭЭ — ' Дэбэрхэлнэ бэлээл, Тэрэ хада еедэ Ядан гэжэ дээдэ биедэн гарана бэлээл. Гурбан сэгээн суудхэдэ Ю770 Ядаал гэжэ гараадла, Дээдэл биедэн гараадла, Харанхалан унаба. Гурбан сэгээн суудхэдэ Харанхалан хэбтэбэ. Ю775 Голхон орон байхадаа Бодолдожо хараа бараа хараба. — Алта мунгун уляапан Ургажа байбалдаа, Сагаан ехэ мунгеер Ю780 Намаалажа байбалдаа, Мунхээн хара упала Мэлгэрэжэ байбал. Тэрэ пайхан уЬан дээрэ Ошолдоно бэлээл. Ю785 Мунхээн хара уЬанпаа Ундалажа абаба, Сагаа мунгун намаапаа Нэгээ таЬалжа идеэбэ. Мэтэр гэсэн биеэрээ: Ю790 дй гэхэ бэлээ — Ошор Богдо хубуун гээшэ Тэрэ ехэ упанай Баруун ехэ эрье дээрэн, Змэхээ суурахан боложо, Через три дерева перепрыгнул. Двадцать черных когтей иступились, Ю745 чуть .не сорвался. Выхода не находит. Еще раз изменился — в желтого колонка превратился, дальше поскакал. Ю750 с камня на камень он прыгал, с одного камня на другой прыгал. Из трех ︵когтей︶ 10755 ЛИШЬ ОДИН ОСТЭЛСЯ, двадцать его черных когтей совсем уж иступились — едва он удержался, чуть не свалившись. Ю760 Выхода не находит. В небесного серо-сизого коршуна он превратился. Вот так было дело. Вслед за тем Ю765 было так: сделал прыжок на ту гору. Едва он взобрался на вершину горы. За трое сутокЮ770 еле взобравшись, •на вершину взобравшись, он в обморок упал. Полные трое суток в беспамятстве лежал. 10775 Лишь в себя прийдя, взором окинул кругом: золотисто-серебряная осина растет, великолепным белым серебром Ю780 листья ее покрыты, а живая светлая вода* выходит из берегов. Подходит он к той прекрасной воде. 10785 -ту воду живую светлую он пьет, из бело-серебряных листьрв один [лист], сорвав, съедает. Вслед за тем:Ю790 «ДЙ︔ ты скажи︕ Ошор Богдо молодец, превратившись в дудку гнилую, 'на правом берегу той реки * Живая светлая вода — вечная черная вода. В улнгерах целебная родниковая прозрачная вода определяется всегда как вечная черная Ирим. ред. 10 10795 Байгаа гэхэн юумэдаа. Огторгойн юЬэн хухэ морин гээшэ Удэр тэнхээ барагта — Огторгойн юпэн хухэ моринээ Ууган хухэ морин гээшэ пето Ерэлдэпэн биеэрээ: — Улгэни бэдьхээн унэр гарнуу︖ гэжэ Мэнэн хуурээ хэлэбэ, Тэхэрэжэ хариба. Тэунээ удаада морин гээшэ: 10805 — Энэ ехэ дайдамни Эжитээ харатай болобо︕ Ундалхаяа ерэпэн биеэрээ Эрьежэ харайба. Тэунээ хойто морин-гуай 103Ю Оролсожо ерэбэ. Улгуни бэдьхээн унэр гарна︕ гэжэ Огторго еедее харайбал. Тэунээ хойто морин-гуай Оролдожо ерэбэ. 10815 Энэ ехэ дайдада Эжитээ харатай болбуудаа︖ гэжэ, Улгуни бэдьхиин унэр гаранал︕ гэжэ Мэнэн хуурээ хэлээдлэ, Огторго еедее харайбал. 10820 Тэунэз хойто мориндаа — мэн хэмзэн Улгуни бэдьхиин унэр гараа︕ гэжэ Мэнхэн хуурээ хэлэжэ, Огторго еедее харайлдаба. Тэунээ хойто мориндаа: 10825 — Энэ ехэ дайда Эжитээ харатай болоЬу юумуу︖ Улгуни бэдьхин унэр гарнуу︖ Мунхиим хара yhaHhaa Ундалдажа абапан юумуу︖︕ 08зо Длтан мунгэн уляаЬаниим Сагаа мунгэн намаапаа Арбан пайхан хурагаараа Нэгэ намаа шдеэпэн байна, Tali а таган абаша. 10835 Мэтэр гэсэн биеэрээ: Огторго еедее харайбал. Тэуни удаада мориндаа Улгуни бэдьхиин унэр гарба гэжэ Хэлэпэн биеэрээ, 10840 Огторго еедее харайлдана бэлээлдаа. Тэунээ хойто морин ерэпэлэн биеэрээ, Байгаа-шэйи угэеэр Улгуни бэдьхиин унэр︕ гзлэн биеэрээ, Харайлдажа орхибо. 10845 ©Ьан биеэрээ, 10795 10800 10805 ︵0810 10815 10820 10825 10830 10810 10845 10850 лежал, говорят. В полдень примерно из девяти сивых коней сивый старший [туда] подойдя и слово сказав такое: — Не пахнет ли пакостью земля︖ — обратно ушел. Следующий конь, прибежавший, чтобы попить: — На этой великой земле хозяин появился︕ — сказав, обратно ускакал. Следующий могучий конь прибежал. — Пахнет напастью земли︕ — говоря, на небо ускакал. Следующий конь прибегает сюда: — • Над этой священной землей не владыка.-ль уж имеется︖ Пахнет напастью земли︕ — слово такое сказав, на небо убежал. Следующий конь также промолвив: — Пахнет напастью земли︕ — ускакал на небо. Следующий конь: — Эта великая земля уже не владыку ли имеет︖ Не пахнет ли 'напастью земли︖ Моей светлой живой воды не попил ли кто︖ С золотисто-серебряной осины десятью пальцами своими срывая, листочек [кто-то] скушал. — Вслед за тем на небо ускакал. Следующий кань лишь слово промолвив: - Пахнет напастью земли︕ — на небо убежал. Следующий конь, И не остановившись: • Пахнет напастью земли︕ - говоря, ускакал. Конь тот, придя, на котором ему ехать, самый младший копь из девяти сивых небесных коней пьет, ничего не замечая. Две полы СБОИ не приподняв, рукава лишь широкие засучив, 11 Хоёр лайхан хансуйи Шамалдапан биеэрээ, Хоёр пайхан шихэндз Апалдажа ошобо. 10855 Ундэр гэхэ хадаяа Эрмэйен барин егшээжэ харайба, Узууртээ гэхэ модондо Залаайен барин егшэжэ харайбал. Аянгаяа ядаба. 10860 Гурбан сэгээн суудхэдэ зогсоол угээ харайба. АтхаЬан haiixaH гарахан гээшэ Заараха шинээндээ оробол, Алаг эрээн нюдэн гээшэ Буруллэжэ ошобо, 1ШС5 Сээжиин хара шупандаа Бэлинтхэ шинээндээ оробо, Сэсэгээн хара нюдэн гээшэ Бур\уллзжэ ошобо. Аянгаяа ядхадаа: Ю870 Алаха-хадаа уттэр тургэн Энэ нэгэ модондо raiha сохин алышэ. Абарха-хадаал зогсожо асыш︕ Хуйлэн хухэ морин гээшэ Дурбэн хара туруугаа Ю875 Газарта багса тулан Баплдажа угубэ. Дугпугерхен тологоёо уругэн табин Байлдажа угубэ. Морин сайхан хулуйеи Ю880 Хасабша мунгэн ногтоороо Ногтоложо абаба, Хасабша мунгэн хазаараар Хазаарлан абаба. Абалеа'пан биеэрээ 10885 ХуЙЛЭН ХуХЭ МОрИНДОЭ Алабхнжа апаадла, У'налсана бэлээлдаа. Хуйлэн хухэ морин гээшэ — Ундэр гэхэ хадаяа Ю890 Эрмэйин барин бульябал, Узууртээ гэхэ модоноо Залаайеин барин бульябал. Гурбан сэгээн суудхэдэ Яхуйн яахаар зогсожо ядаба. Ю895 ХараЬан пайхан нюдэн гээшэ Буруллэжэ ошобо, Хабшапан йайхая хулхэн гээшэ Ьалахаяа тэмуулбэл — Сээжиин хара шуЬ.ан гээшэ 10900 Бэлинтэжэ ошобо, Сэсгээн хара