ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠤᠨ ᠵᠦᠪ ᠪᠢᠴᠢᠬᠦ ᠲᠣᠯᠢ ᠪᠢᠴᠢᠭ
᠑᠙᠙᠐ ᠂ Я. Надмид Монгол бичгийн зөв бичих толь бичиг Улсын хэвлэлийн газар Улаанбаатар хот 1990 он ХУУЧИН МОНГОЛ БИЧГЭЭР ЗӨВ БИЧИХ ТУХАЙ Хуучин монгол бичи г мянган жилийн тэртээх тух а йн үеийн монгол хэ л н и й нэгэн аялгуу дээр үндэслэн зох иогдоод түүнээс хой ш тө дий л өөрчлөгдсөнгүй уламжлагдан хэрэглэгдсээр ирсэн учир өнөөгийн монгол хэл ни й аль ч нутгийн аман аялгуунаас их ээх э н зөрүүтэй бичигд эх болжээ. Хуучин бичгээр үгийг бичихдээ одоогийн х э лдэг, ярьдгаар би ш харин хуучин бичигт хэр х эн бичдэгээр нь бичих ёстой. Хуучин бичигт үгийн язгуурыг хэр х эн бичих тусгай дүрэм байда ггүй. Үгнүүдийг толиноос харж цэ эжлэн, уламжлалыг баримтлан бичнэ. Бас үгийн дагавар, нөх ц лийн бүтцийг нэг бүрчилэн цээжлэх шаардлагатай. Энэ нь зөв бичиж сурахы н гол нөхцөл мөн. Хэрвээ үгийн язгуур, дагавар, нөх ц лийг сайн цээ жилсэн ав аас тэдгээ рийг залган бич их э д эгшиг жийрэглэ х эсэх, ямар нө хцлийг ямар үг ийн дараагаар бичих төдий дүр м үүдийг мэдвээс зөв бичиж чадмуй. Хуучин монгол бичгийн зөв бичих дүрмийн талаар системтэй нэгтгэсэн бүтээл ба йдаггүй учраас бид янз бүрий н номоос зөв бич их дүрэмд х о лбогдох го л зүйлүүдийг түүвэрлэ н өөрсдийн саналыг нэмэрлэн хой н о хавс аргав. Үсэг зүй, авиа зүйн зарим асуул т Эгшигийг тэмд эгл э х нь а э и о у ө ү Эхэнд ду нд ᠂ сүүлд ᠂ ᠂ жишээ ᠂ ᠂ ᠂ ᠡ᠊ ᠂ ᠂ ᠂ ᠠ ᠂ ᠂ ᠂ -᠂ ᠂ ᠂ ᠂ - ᠂ ᠠ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ Монгол хэ л н и й эгшиг авиаг хуучин монгол бичи гт а, э, и, о ︵у︶ , ө ︵ү︶ таван үсгээр тэмдэглэх боловч ту с бүртээ үгийн эхэн, дунд, адагт ордог тусгай хэлбэрүүдтэй байна. 2 Тайлбар: - Үг бүрийн эхэнд орсон эгшиг үсэг цөм ти тэм ︵︶ - тэй байна. - Үгийн дунд, адагт , хо ёр үсэг адилхан төстэй бичигдэх боловч үгийн эр, эмийг харж ялган уншимуй. - Үгийн адагт орсон а, э – ийн ︵︶ сүүлийг ү г ийн дунд орсон гийгүүлэгчийн дараа хам т залгаж бичих ба ︵︶ орх ицийг ихэвчлэн гийгүүлэг чийн адагт орсон х э лбэрийн дараа тусгай бич их бөгөөд, хар и н ︵ᠪ᠊᠂ ᠂ ︶ ︵б, х, г︶ гийгүүлэгч ийн дараа орх ицийг уг гийгүүлэгчтэй хам т ︵᠂ ᠂ ︶ гэж бичнэ. - о, у, ө, ү дөрвөн үсэг үгийн дунд адагт адилхан дүрстэй бич и гдэх боло вч эртний мо нгол хэл э нд ө, о хоёр үгийн нэгдүгээр үеэс хой ш ордоггүй байсан учраас эр үгэнд “ у”, эм үгэнд “ ү” гэж уншина. - Үгийн нэгдүгээр үеийн дунд ︵үгийн нэгдүгээр үе ба энэ нь бас үгийн дун д болох юм︶ орсон ө, ү – г урт шүд ︵шилбэ︶ - тэй бичнэ. Гийгүүлэгчийг тэ м д э г л э х нь н б х ︵а︶ х ︵э︶ г ︵а︶ ︵э︶ г г ︵э︶ ︵а︶ г ж й т д м ч Эхэнд ду нд ᠂ ᠂ сүүлд ᠂ жишээ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠡ᠊᠂ ᠂ ᠂ ᠡ᠊᠂ ᠂ ᠂ ᠡ᠊ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠡ᠊ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠡ᠊᠂ ᠂ ᠂ ᠡ᠊᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ 3 р с ш л ң лх в п Эхэнд ду нд сүүлд ᠂ жишээ ᠂ ᠂ ᠂ ᠡ᠊᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠢ᠂ Тайлбар: - хэл ни й өмнөд этгээдийн ︵︶ үсэг үгийн дунд эгшигийн өмнө цэгт эй, гийгүүлэгч ийн өмнө цэггүй бич и гдэнэ. - ︵︶ сүүлийг гийгүү лэгчийн дараа “ а, э”, э гшигийн дараа “ н” гэ ж уншимуй. - Хуучин бичигт эр, эм үгийн х, г үсгүүдийг ялгаатай бичдэг. Эм үгийн г, х хоё р ы г адил дүрсээ р бичээд өнөөгийн монгол хэ л н и й дуу д лагаар ялган уншина. - Хуучин бичигт д, т хоёрыг үгийн эхэн, дунд адил дүр сээр бичээ д өнөөгийн дуудлагаар ялгах ба мөн дуу т ︵︶ анирт ︵᠂ ︶ хоёрыг ялган бичиж дуут ︵︶ – ийн ард эгшиг би чих ба анирт ︵᠂ ︶ – ийн ард эг ши г бичи х г ү й. Харин ᠂ гэх мэтийн хэд э н үгийн эцэст ︵︶ бичдэг болн о. - Халхын ц, ч хоёр авиалбарыг ︵ᠴ᠊︶ үсгээр, з, ж хоё р ы г ︵ᠵ᠊︶ ж үсгээр тэмдэглэ ж, халхчууд унши хдаа өөрсдийн дуудлагаар ялган уншдаг. - Үгийн дунд орсон ︵ᠶ᠊︶ үсгийг и – ээс бусад эгшгийн өмнө голду у бичих ба ︵︶ х э лбэрийг и эгшгийн өмнө ︵︶ гэж бичээд йи гэж ун шимуй. Үгийн адагт й гийгү ү лэгч, и эг ши г хоёр адилхан ︵︶ гэж бичих бөгөөд гийгүүлэгч ийн дараа болбоос и эгшиг, эгшгийн дараа болбоос й гийгүүлэгч болумуй. 4 - Хэлний уг ийн ︵᠂ ︶ гийгүү лэгчийг хэл ни й үзүүрийн н- ээс ялган их инхлэг гэж нэрлэх ба дунд орсон ︵︶ нь монгол үгэнд гийгүүлэ гчийн өмн ө тох иолдоно. Жишээ: агнах, эгнэх, ха нг ай хо н х ор, хү нхэ р - Хэлний өмнөд этгээдийн ︵︶ – ийн дараа - х, - х, - г, - г, - н үсгүүд шууд залган орвол ︵︶ үсэг нь их инх л эг ︵ᠩ᠊︶ бол ж хуви рна. Жишээ: - ᠡ᠊ - дайсан – дайсагна ха н - ханг а - Монгол би чигт гадаа д үгнүүдэд п, ф, в, к, з, ц, ж, h, лh: ᡀ᠊ - лh ᠾ᠊ - h, ᠿ᠊ - ж, ᠼ᠊ - ц, ᠽ᠊ - з, ᠻ᠊ - к, ᠸ᠊ - в, ᠹ᠊ - ф, ᠫ᠊ - п, зэрэг үсгүүдийг хэрэг л энэ. - ᠸ᠊ үсгээр э гшигийн хой но, өмнө “ в” авиаг, гийгүүлэ гчийн өмнө хой но “ е” авиаг тэмд эглэнэ. Жишээлбэл: ᠡ᠊ пионер, фабриг, волга, кар л маркс, зандан, жүков, цемент, h ек т а р, лh агба, вавилов, ленин Үүнээс гадна дээр үед энэтхэг, төвд үгийг монгол үсгээр тэмдэг лэх тусгай галигуудыг хэрэг л эж байсан бо лно. Гадаад үгийг бичихдээ: - ︵︶ үсгийг эг ши г гийгү ү лэгчийн алины нь ч өмнө ︵︶ цэгтэй бичнэ. фронт цемент фонд - Гадаад үгийн ︵ᠲ᠊︶ үсгийг үгийн эхэн, дунд, ад аг алинд ч ︵ᠲ᠊ , , ︶ гэж ямагт эхэнд орсон хэлбэрээр бичих ба ︵ᠳ᠋᠊︶ үсгийг мөн хаана ч орсон ︵ᠳ᠋᠊᠂ ᠳ᠋᠊᠂ ︶ гэж дунд о р сон хэлбэрээр бичнэ. 5 Жишээ: давыдов дипломат фонд 6 Ур т эгшги й г т э мд эглэхүй Эртний мо нгол хэл э н д урт эгшиг байсангү й. Ийм учраас хуучин бич игт ч урт эгшгийг тэ мдэг лэх тусгай арга байсангүй. Өнөөгийн монгол хэлний урт эгшгийг хуучин бичигтэй харьцуулан үзвээс доор дурдсан бүтэцтэй тохирм уй. Нэг. Урт эгшиг нь их эвчлэн хуучин монгол бичгийн эгшиг + гийгүүлэгч + эгшиг ︵э+ г+ э︶ хэмээсэн бүтэцтэй тох и рмуй. Үгийн нэгдүгээр үед: ᠑ ᠒ ᠓ ᠔ ᠕ ᠖ ᠗ аа а+ г+ а и+ г+ а оо о+ г+ а о+ г+ у уу а+ г+ у у+ г+ у и+ г+ у ээ э+ г+ э и+ г+ э өө ө+ г+ э ө+ г+ ү үү э+ г+ ү ү+ г+ ү и+ г+ ү ий э+ г+ и и+ г+ и ᠂ ᠡ᠊ ᠂ ᠡ᠊ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠠ᠂ ᠂ ᠠ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ Үгийн нэгдүгээр үе эс хой ш урт эгшиг дээрхтэй адил ︵э+ г+ э︶ – тэй тох ирох боловч эгшиг нь дээр хтэй адил тогтвортой бус. Тийм эгшгээс тийм урт эгшиг үүснэ гэж хэл э хэд хэ ц ү ү. Учир нь нэгдүгээр ү е ийн эгшгээс шалтгаалан ямар ч урт эгшиг үүсч болно. Жишээлбээс: ︵бар а ган︶ гэдэг үгийн урт эгшиг нь а+ г+ а буюу нэгдүгээр үеийн урт эгшигтэй адил ба йна. Гэтэл ︵томилагад︶ гэдгийн нэгдүгээр үеийн бус а+ г+ а нь урт эгшиг аа болс онгүй, хар и н оо бол ж ээ. Учир нь нэгдүгээр үед о эгшиг ба йгаа тул тү үнтэй уруулын талаа р ижилшж ээ. Хоёр эгшгийн дундах гийгүүлэгч нь гол д уу г бай д аг боловч өмнө х эгшиг нь и байваас й гийгүүлэгч, а- э эгшиг байж бол н о. Жишээ нь: - хүрийэн - хоршийан - бодолийан - тарийан тараан бодолоо хор шоо хүрээ Хоёр. Нэлээд үгийн урт эгшиг нь хуучи н монгол би чигт нэг дор орсон хоё р эгшигтэй тох и рно. Жишээлбээс: 7 - агаруул - сэүхэ - хаули - дэүлхү - илэүр - эрэү - тэүхэ - таулай туулай, түүх, эрүү, илүүр, Гу рав. Ол он үгийн урт эгшгийг хуучин монгол бичг ийн богин о эгшиг сунжран хэлэгдсэнээс үүссэн байна. Жишээлбээс: ᠡ᠊ ээж, аав, од оо, язгуур, цагаан, хяз г аа р, хазаар, агаар, нарийн, бараа, Өнөөгийн монгол хэ л н и й олонхи урт эг шиг дээрхи гурван хэлбэртэй тох ирох б о ловч бас цөөхөн үг энд өөр хэлбэртэй тох ирох нь ч байна. Толь бичгээс урт эгшигтэй үгийг ол охд о о дээрхи бүтцийг харгалзан эрж олно. Жишээлбээс: Үгийн нэгдүгээр үеийн урт у – тай үгийг ол охд о о юуны түрүүнд а+ г+ у – тай үгэнд эр. Байхгүй бол у+ г+ у – тай үгэнд эрнэ. Эс бөгөөс и+ г+ у – тай үгэнд эр. Байхгү й бол хоёр, гуравдугаар тох и олдолд эрвээс олох болмуй. Хос эгшги й г т э мд эглэхүй Эртний мо нгол хэл э н д хос эгши г байгаагүй гэж үздэ г юм. Ийм учраас хуучин бичигт ч хос эгшиг тэмдэглэгдс э нгүй. Өнөөгийн монгол хэл н и й хос эгшгийг хуучин бичиг т ямар нэгэн эгшиг + ︵ᠶ᠊ , й︶ гийгүүлэгч + ︵ , и︶ эгшгээр ︵э+ й+ и︶ гэ ж голдуу тэмдэглэдэ г. Жишээлбээс: - туйилаху ᠡ᠊ - ойира - айимаг аймаг ойр туйлах ︵үйи︶ – хос эгшгийг ︵︶ гэж хоёр урт ш ү дтэйгээр тэмдэглэ д э г бөгөөд энэ хоёр ур т шүд юуг тэмдэглэ сэн бэ гэдэг асуулт гардаг. Зүй нь ︵︶ гэж тэмдэглэх ёстой ба йжээ. Зар и м эрдэмтэн гурван урт шүд бичих э д эвгүй учраас нэг д үгээр үеийн ︵︶ ү – ийн шүдийг хасч ︵︶ хэмээн тэмдэглэсэн гэж үзэж байгаа нь үнэнд илүү ойр мэт тул бид түүнийг баримталвай. Жишээлвээс: - үйилэс - түйимэр - хүйитэн - хүйисүн хүй с хүй т эн түймэр үйлс 8 Үгийн эцэст бол б ол ямар нэгэн эгшиг + ︵, й︶ гийгүүлэгч ︵э+ й︶ – ээр тэмдэглэн э. Жишээ: - нохай - балай - үгэй но хой балай үгүй Өнөөгийн монгол хэл ни й нэгдүгээр үеийн хос эгшгүүд хуучин бичгийн доорхи бүтэцтэй тох и рно. ᠑ ᠒ ᠓ ᠔ ай = айи ой = ойи уй = уй и үй = үй и ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠡ᠊᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ Үүнээс гадна хуу чи н бичигт эй – ийн хос эгшигийг эйи- ээр тэмд эглэж бай сан. Гэвч өнөөгийн монг ол хэл э нд энэ нь ихэвчл э н урт эгшиг ий бол жэ э. Бас хэдэ н үгийн хос эгшиг нь хуучин бичигийн ︵ай у, уй у, үйү︶ бү тэцтэ й т о хи рм уй. Жишээлбээс: ᠂ ᠂ ᠂ айх гуйх гүйх Мөн зарим үгийн тагнайшсан гийгүүлэгч ийн өмнөх урт эгшгийг хал х чуу д хо с эгшгээр хэ л э х болжээ. Жишээ нь: ᠂ ᠂ дайран тойрон Дэвсг э р үсэ г Хуучин монгол бичиг т үе, үгийн эцэст ардаа эгшиггүй ордог гийгүүлэгч ү с гийг дэвсгэр үсэг хэмээмүй. Ийм дэв сгэр үсэг арван нэг байдаг бөгө өд тэдгээр ийг хат у у, зөөлөн гэж хоёр анги лмуй. Зөөлөн дэвсгэр үсэг Үе, үгийн эц эс т ардаа эгшиггүй орох ︵ᠨ᠊ - н, ᠯ᠊ - л, ᠮ᠊ - м, - й, ᠩ᠊ - ң︶ эдгээр таван гийгүүлэгч ийг зөөлөн дэвсгэр хэмээнэ. Жишээ нь: 9 ᠡ᠊ - ᠂ - ᠂ - Зарим номонд ︵ ᠡ᠊᠂ ᠡ᠊︶ зэрэг цөө х өн үгэнд ордог ︵︶ в - ийг зөөлөн дэвсгэрт оруулан тоолдог ёс бу й. Ха туу дэв сгэр үсэг Үе, үгийн эц эст ардаа эгшиггүй ордог ︵᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ︶ ︵б ︵а︶ , г, ︵э︶ г, р, с, д︶ эдгээр зургаан үсгийг хат у у дэвсгэр үсэг хэмээмүй. Жишээ: - Хуу ч ин монгол бичгийн “ и” эг ш и г, түүн ий ху вьсал Монгол хэ л н и й и эг шгийг бус а д эгшигтэй харьцу улахад ихээхэн өвөрмөц онцлогтой эгшиг юм. Энэ нь юуны түрүүнд орчин тойрны х о о эгшиг, гийгүү лэгч авиануудад ноцтой нөлөө үзүүлдгээр тайлбарлагдана. Тухайлбаас: и эгшгийн нөлөөгөөр эртний монгол хэл ни й т авиа ч болох, д авиа ж болох, с ав иа ш болсон зэрэг үзэгдэл олон үгэн дээр тох иолдоно. Бас эр үгийг ч эм үг болгосон жишээ цөөнгүй бу й. Хуучин бичгийн ︵᠂ ᠂ ︶ гэх мэтийн эр үгс ︵нүүр, чийрэг, цэг︶ гэх мэтээр эм үгс болжээ. Ийм маяги й н жишээ ялангуяа дөрвөд, торгууд, баяд зэрэг аман аялгуунд бүр ч өргөн үзэгдэнэ. Нөгөө талаар түүхэн х ө гжлийн явцад и эгшиг өөрөө бусад эг шгийн нөлөөнд орж өөрчлөгдсөн бөгөөд үүний улмаас хуучин бичигт байс ан и эгшиг өнөөгийн монгол хэ л э нд янз бүрийн өөр эгшгээр солигдон хэл э г д эх болжээ. Үүнийг мэдэхгүйгээр хуучин бичгийн то ль бичгээ с үг эрж олоход ихээхэн бэрхшээлт эй байх учраас үгийн нэгдүгээр үеийн и эгшиг ямар нөхцөлд ямар эгшгээр солигдсоныг товч дурдъя. 1. Хуучин монгол бичгийн нэгдүгээр үеийн и эгшгийн дараахи хоёр, гуравдугаар үед а эгшиг орж байсан үгийн и нь а буюу таг н айшсан гийгүүлэгч ийн дараахи а болон солигджээ. Жишээ: 10 ᠡ᠊ мих а н – мах жигасун - загас нирай - нярай хи ра – хяр ︵хьар︶ хи л б ар – хялбар ︵хьа л б а р︶ 2. Хуучин бичгийн нэгдүгээр үеийн и эгшгийн дараахи үед у орж байсан үгийн и нь у болон өөрчлөгджээ. Жишээ: ᠡ᠊ чисун – цу с ниругун – нуруу жиргуган – зургаа ︵н︶ сигуй - шугуй хи т у г а - хут г а чихула - чухал 3. Хуучин бичгийн и эгшгийн дараа у буюу хоё р, гуравдугаар үед нь и, а орж байсан зарим үг ийн и эгшиг нь о эгшгээр солигдсон байдаг. Жишээ: ᠡ᠊ ᠡ᠊ сирой – шороо жируга - жороо чинуа - чоно иругар - ёроол 4. Хуучин монгол бичги й н э эгшги й н өмнө орж байсан нэгдүгээр үеийн и нь э – гээр солигджээ. Жишээ: ᠠ нигэн – нэг жибэ - зэв нибсирэтэлэ - нэвширтэл тиңх им - тэнхим исэгэй - эсгий 5. ү үсгийн өм нө орж байсан и нь ү болон өөрчлөгдсөн байна. Жишээ: нидүн - нүд сидүн - шүд силүсүн - шүлс жисү - зүс ситүхү - шү т э х жирүх э - зүрх ничүгүн - нүцгэн 6. Нэгдүгээр үеийн и – ийн дараа ү буюу хоёр, гуравдугаар үед нь ү, э эгшиг орж байсан зарим үгийн и нь ө эгшгээр солигдсон байна. Жишээ: 11 чидхүр - чөтгөр исгүл - өшгөл чилүгэ - чөлөө чимүгэ - чөмөг сибүгэ - шө в ө г Дээрхээс үзвээс хуучин бичгий н нэгдүгээр үеийн и эгшиг эр үгэнд цөм өөр эгшгээр солигдсон учраас эдүгээ хал х аялг уунд нэгдүгээр үедээ и эгшигтэй эр үг байх гүй болжээ. Харин эм үгийн нэгдүгээр үеийн и эгшиг олон тох и олдолд өөр эгшгээр солигдсон боловч ба с нэлээд ү г ийн и эгш и г: ᠠ᠂ ︵︶᠂ ᠂ ᠂ ᠂ ᠂ бичи
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠳ᠋ᠣᠺ ᠤᠨ ᠬᠥᠮᠥᠷᠭᠡ