《ᠴᠢᠩᠬᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠠᠯᠳᠠᠨ ᠲᠤᠪᠴᠢ ᠨᠡᠷᠡᠳᠥ ᠶᠢᠨ ᠴᠡᠳᠢᠭ》

Чине хааны AJIRMI шавч аарянви цэдвг ОРШИЛ МОНГОЛ түмний оюуны соёлын нандин ав монгол бичгээр уламжлан иреэн түүхэн сурвалжийн дотроос бичлэгийн хэлбэр, агуулгын хүрээгээрээ өвөрмөц ялгарах нэгэн дурегал бол “Чингис хааны алтан товч нэртийн цэдиг“ юм. 49 хуудас, 97 нүүр, нүүр бурд 14 мер, мер бурд 3-4 уг бичиж, сударчилсан хулсан узгийн бичмэл бухий уг сурвалжийг 1958 онд Доронга Өвөрмонголын Дархан Муумянган холбоот хошууны Хавт Хасарын Сулд онгоны тахилгын ордон орших Хар шоронгийн хадны агуйгаас олжээ. Уг сурвалжид “н“, “г“ гийгуулэгч дусалгуй, угийн эхний “ха“ гийгуулэгчийг W мэт тэмдэглэсэн бөгөед “Хураангуй алтан товч“, “Лу. Алтан товч“, “Асрагч нэртийн түүх“ зэрэг хулсан узгийн бичмэлээр уламжилсан бусад түүхэн сурвалжийн бичгийн хэлбэрээс их ялгаатай, нэлээд эртнийх болов уу гэмээр усгийн тигээр бичсэн байна. “Чингис хааны алтан товч нэртийн цэдиг“-т 1. Есүхэй баатар Өгэлүн ужинг булаан авсан 2. Тэмужин, Жамуха хоёр анд бололцеон 3. Гурван зуун тайчуудыг дарсан 4. Хасарын дайжеан 5. Чилэгэр бөх Тэмужинг хорлох гэсэн 6. Чингис хаан дорд өвгөнийн дурээр Хасар, Бэлгэтэйг сорьсон 7. Аргасун Хорчийн домог _ 8. Хасар Энгудийн Уран Чэнгүйн урвалтыг дарсан || 9. Хасарын ач Хаду шар галзуу чин тайж, түмэн 1 4 Чшк х»м Шипи ни lapnOi tain =============== хараацай, мянган муураар Жүрчидийн Ванчун хааны хотыг авсан 10. Эрхэт хурмаст тэнгэрээс эзэн Богд рашаан соёрхсон 11. Чингис хаан Хулан хатныг соёрхож таалсан 12. Тангуд улсын Шударга хааныг дарсан 13. Хасарыг хашаат худагт хулсэн 14. Гурвэлжин гоо хатны домог 15. Чингис хааны гашуудлын шүлэг ба Сөнидийн Гилүгэдэй баатрын ечил шулэг зэрэг түүх, домог хуучийн шинжтэй өгүүлэмжүүд багтжээ. Уг сурвалж нь төдий л сайн судлагдаагүй бөгөөд Эрдэнэтогтох, Б.Насанбаяр, Хэшигтогтох нар судалгааны өгүүлэл нийтлүүлсэн байна1. Профессор Хэшигтогтох узэж буйгаар 1. “Чингис хааны алтан товч нэртийн цэдиг“-ийн доторх нэлээд түүхэн домгууд амаар зохиогдсон цаг уе нь “Монголын Нууц Товчоон“-оос эрт байх ёстой. 2. Цэдигийн бичгээр тэмдэглэгдсэн уе нь Хубилай хаан ор суусан 1260 оны дарааханд байх ёстой. Харин олдсон энэ эх нь 17-р зууны эхний дундаж үеийн сийрүүлэл байж мэднэ. 3. Цэдиг бол “Хураангуй алтан товч“-ийн Чингис хааны намтар түүхийн анхны эх мөн. Энэхуу цэдигийн суурь дээр сүүл уед сая “Хураангуй алтан товч“ зохиогдон гарчээ. 4. Цэдиг нь бас шууд буюу дамаар Лувсанданзаны “Алтан товч“, “Чингис хааны цадиг“ зэрэг туүхэн тулгар 1 Эрдэнэтогтох, “Чингис хааны алтан товч нэртийн цэдиг“-ийн тухай, -Монгол хэл бичиг, 1983. 2, ӨМБИС-ийн Эрдэм шинжилгээний сэтгүүл, 1989, 1︔ Б.Насанбаяр, “Алтан товч-ийн тухай зарим асуудап“, -Монгол хэл, утга эохиол. 1984, 3︔ Хэшигтогтох, “Чингис хааны алтан товч нэрт цэдиг“, “Чингис хааны тахилын судар оршив“, 1-17︔ Хэшигтогтох, “Чингис хааны алтан товч нэртийн цэдиг“-ийн зохиогдсон цаг үеийн тухай, -Монголын эртний утга зохиолын шинэ судлал, 199-208. 4 . ===== Чиигвс хааны Алтая товч нэртийн цэдвг бичгүүдийн чухал хэрэглэхүүн ховор материал болсон байна2. Бид уг сурвалжийг Кирилл бичигт хервүүлэхийн хамт ойлгоход бэрх үг хэллэгт тайлбар хийж, уншигч танаа толилуулж байна. “Чингис хааны алтан товч нэрт цэдиг“ хэмээх энэхүү дурсгал нь монголын түүхийн сурвалж болох төдийгүй эртний уран зохиолын судлалд унэ цэнэтэй баримт болохын учир тухайн домгуудын бусад түүхэн сурвалж дахь хувилбарыг хервүүлж, хавсралт болгон орууллаа. Эдгээр домгийн хувилбар эхийг өөр хооронд нь харьцуулан судлах ажлыг үргэлжлүүлэн хийх санаатай байна. Энд онцлон тэмдэглэх нэгэн зуйл бол Дорэнга гуайн хэвлуулсэн сурвалжийн судар эхэд хоёр хуудас дутуу оруулсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, одоогоор туе сурвалжийн судалгааны эх хэрэглэгдэхуун болж буй эх хуулбар нь гуйцэд бус гэсэн уг. Энэ хөрвүүлэгт тэрхүү орхиж хэвлэсэн хоёр хуудсыг профессор Ш.Чоймаа багшийн хувийн цуглуулгаас авч, нехен орууллаа. Хөрвүүлгийн талаар дараах хэдэн зуйлийг тэмдэглэн хэлье. 1. Ойролцоо утгат үгээр тодотгох боломжтой зарим үг хэллэгийн тайлбарыг хаалтад хадав. 2. Дэлгзрэнгүй тайлбарлах шаардлагатай уг хэллэгийн тайлбарыг зүүлтээр оруулав. 3. Сурвалжийн шүлэглэсэн хэсгийг тусгайлан ялгав. 4. Зарим нэг евермец онцлогтой угийг судрын эхээс монгол бичгээр уеэгчлэн буулгав. • Хэшигтогтох, “Чингис хааны алтан товч нэрт цэдиг“-ийн эохиогдеон цаг үеийн тухай. -Монголын эртний утга зохиолын шинэ судлал, 207-р тал. Чингис хааны Алтае тивч вэртиВя цэдиг = 5. Уг сурвалжийн талаар нарийвчлан судалсан Хэшигтогтох профессор өгүүллийг хөрвүүлэн хавсаргав. Уг хөрвүүлэг, тайлбарыг хийхэд ном судар, судалгааны эх хэрэглэгдэхуун зэргээр тусалж, заавар зөвлөмжөө харамгуй хайрласан доктор, профессор Ш.Чоймаа, М.Баярсайхан нарт чин сэтгэлээсээ талархал илэрхийлье. Хөрвүүлэг, тайлбарт гарсан эндүү ташааг залруулж, цаашдын ажилд маань ач тустай санал шүумжээ ируупэхийг эрхэм уншигч танаас хусье. докторант С.Дашдэжид 2006 оны 7 сарын 27 Чингис хааны Алтай вин нэртвйи цэдиг “Чингис хааны Алтан товч нэртийн цэдиг“1-ийн зохиогдсон цаг үеийн тухай Ц.ХЭШИГТОГТОХ Энэхүү маш их эрдэм шинжилгээний ач холбогдол бүхий тулгуур бичгийн бичмэл эх нь 1958 онд олджээ. Уг бичгийн эх нь судрын цаасаар 49 хуудас, 97 нуур. Нуур бурд бараг 14 мер, мер бурд 3-4 угтэй. Хулсан узэг хар бэхээр бичигджээ. Хуудасны дугаарын тоог монгол усгээр бичсэний хамт тевд цагаан толгойг монголоор бичин давхар илтгэжээ. Энэ бичгийг Өвөрмонголын Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Хурээлэнгийн Утга зохиол судлах газрын ахмад эрдэмтэн Доронга авгай 1958 оны 11 сард уулын Өвөрмонголын Улаанцав аймгийн Дархан Муумянган хошуу ︵одоо Бугат хотын харьяалагдаж буй︶ -ны Шинэ булган нэгдлийн Саруул тал бригадын нутаг дахь Хар шоронгийн энгэрийн Хавт Хасарын Сулд хороо орчмын нэгэн агуйнаас олджээ. Тэр агуйд Сулд хорооны элж ужирсэн эсгий бурээсийг хураадаг гэнэ. Туе цэдигийн хамт бас “Богд Чингис хааны тахилын судар оршвой“ гэдэг судар олджээ. Энэ хоёр судрын усгийн тиг адил бус хоёр хун бичсэн нь илэрхий. “Цэдиг“-ийн уеэг бичлэгийн онцлог гэвэл “на“, “ха“ гийгуулэгч цем дусалгуй, угийн эхний '4V'- г дунд орсон W мэт тэмдэглэжээ. Үгийн эхэн ба дундах “я“, “ж“, “ч“-ийг ялгаагуй бичсэн нэлээд бий. 1 “Чингис хааны тахилын судар оршвой“, Доронга найруулав, Өвөрмонголын ардын хэвлэлийн хороо, 1998, 1, Ц.Хэшигтогтох, “Монголын эртний утга зохиолын шинэ судлал“ Өвөрмонголын ардын хэвлэлийн хороо, 1998, 199-208. . -тнтд1Рт4 Чингис хааны AM»I un laiinii щк ===================== ЦЭДИГИЙН ГОЛ агуулга нь: Есүхэй баатар ав авлаж явтал Их Чилэдү-гийн гэргий Өгэлүн үжин морь үзэж байгаатай тохиолдуулан, Их Чилэду-г алан, гэргий Өгэлүн үжинг нь булаан авснаас эхэлж бичсэн байдаг. Тэгээд Чингис хаан Тангудыг довтлон байж нас барсан, чандарыг нь тээгээд буцан явж байтал, Муна-ын Хөөвөрт тэрэг нь шавардсан, Сөнидийн Гилүгэдэй баатар өчиг мэдүүлэн шүлэглэн байж, гаргаж авсан хүртэл бичээд төгсжээ. Энэ цэдигийн агуулга нь: “Хураангуй алтан товч“-ийн доторх Чингис хааны намтарын бүлэгтэй үндсэндээ адил. Адилгүй тал нь гэвэл, Нэгд. Агуулгын талаараа “цэдиг“-т ганц Чингисийн улгэр намтарыг бичсэн байхад, “Товч“-д Энэтхэгийн хаадын үе хэлхээ, Тевдийн хаадын үүсэл ба үе хэлхээ, Бөртэ чоноос Бурнай ︵буюу Бүрүнэй︶ чин ван хуртэлх Монгол хаад, ноёдын үүсэл ба уе хэлхээ, Дуба сохор, Добу мэргэнээс Есухэй баатар хуртэлх уеийн хэлхээ зэргийг товчхон тэмдэглээд Чингис хаанаас Лигдэн хуртэлх хаадын намтар, түүхийг нарийлиг шиг бичжээ. Хоёрт. “Цэдиг“-ийн амаар уламжлагдсан онцлог маш илэрхий. Бүх зохиол бараг үндсэндээ түүх домгуудаар бүрэлджээ. Жишээлбэл, “Есүхэй баатар бээр Өгэлүн үжинг булаан авсан домог“, “Гурван зуун тайчуудыг дарсан домог“, “Хасарын дутаасан домог“, “Чилэгэр Бех Тэмужинг хорлох гэсэн домог“, “Нэг дорд муу өвгөн уртагчин шар нум худалдан, Хасар Бэлгудэйг шалгасан домог“, “Аргасун Хорчийн домог“, “Хасар Энгудийн Уран Чэнгүйн урвалтыг дарсан домог“, “Хасарын ач Хаду шар галзуу чин тайж, тумэн хараацай, мянган мигуйгаар Журчидийн Ванчун хааны хотыг авсан домог“, “Эрхэт хурмаст тэнгэрээс эзэн Богд рашаан соёрхсон домог“, “Тангуд улсын Шударга хааныг дарсан домог“, “Гурвэлжин гоо хатны домог“, “Чингисийн гашуудлын шүлэг ба Сөнидийн Гилүгэдэй -'• “ S5:|я-1р'£:й-︕ 1]^1 Beijing 1995 11. ЧЧрч^вЩ^ЧЧЛС] siS^i 1996 12. зч-ч^-с^^сй^^-ч^-ч^л]^ ^-35] д^-ёБ| ^-«у 1991 13. ч^я'Ч^^-я^-'ИЧ^^^я-щ^-чд'Т]^-^] iii^j 1994 =================== Чввгвс ханы Алтай шввч BAAMIIX цэдиг 14. ^п^^^-зв^-ф'^︕ ^ иЩц 1993 15. ^-|^^-|^||︔ ^-д^«1-дзд-^'ч^-^]-81^| гщ^ 1987 16. ^ej'^^sipei'gq^sr^'i^'sil^l 1992 17. ^“^^'^l^^'l^'^l 1996 18. а^^^сЦ^ Beijing 1993 19. ^“lT^l Taiwan, 2005 20. 'i^'^'^^^l^^l^'i^l 1986, New Delhi, India 21. Beijing 2001 22. S 89. Монгол улсын шастир, I, II, Кирилл усэгт буулган, тайлбар хийж хэвлэлд бэлтгэсэн А. Очир, З.Лонжид, Ц. Тербат, Улаанбаатар, 1997. 90. Монгол ундэстний нэвтэрхий туух, дээд, дунд, доод дэвтэр, YXX, 1995. 91. Монголын нэвтэрхий толь, I, II, Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи, Еренхий редактор Б.Чадраа, Улаанбаатар, 2000. ===================== Чнлглс хааны Алтан яшвч иэртнОя цэдиг 92. Монголын туүхийн толь, Ван Мандуга голлон найруулав, ӨМАХХ, 1999. 93. Монголын хүрээ хийдийн туух, Эмхтгэсэн Ч.Банзрагч, Б. Сайнхуу, Улаанбаатар, 2004. 94. Мөнх-Очир Д. Tea Ази дахь Монгол цаг тоолол, Улаанбаатар, 2004. 95. Ната. Алтан эрих, Чойж тулган харьцуулж тайлбарлав, ӨМАХХ, 1991. 96. Нацагдорж Ш. Чингис хааны цадиг, Улаанбаатар, 1991. 97. Норжин Ц. Чойдандар нар, Нутгийн аялгууны угсийн хураангуй, Хөх хот, 1992. 98. Норжин Ц. Монгол хэлний толь, ӨМАХХ, 1999. 99. Озава Ш. Монголын нууц товчооны ертенц, Боржигин Баярмэнд орчуулав, ӨМАХХ, 1980. 100. Ойрад Монголын товч туух. “Ойрад Монголын товч туух“-ийг найруулан бичих дугуйлангаас найруулав. Шинжаангийн Ардын хэвлэлийн хороо. 2000. Дээд, доод дэвтэр. 101. Орловская М.Н. Язык Алтан Тобчи, Москва, 1984. 102. Үшилю, Монголын сурвалжит ноёдын аймаг Дайчин улетай нийлеэн бичиг, ӨМБХХХ, 2001. 103. Пагва ламын тууж, Чойжи тулган харьцуулж тайлбарлав, ӨМАХХ, 1992. 104. Поппе Н.Н. Монгольский словарь Мукаддимат ал- адаб, Москва-Ленинград, 1938. 105. Пучковский А. С. Монгольские рукописи и ксилографы института востоковедения, Москва- Ленинград, 1957. 106. Пэрлээ X. Нууц товчоонд гардаг газар усны зарим нэрийг хайж олсон нь. Улаанбаатар, 1958. Чингис хааны Алпан шввч npmoli цэдиг ================= 107. Равдан Э. Бурханы шашны өврийн толь, Улаанбаатар, 1996. 108. Равдан Э. Монгол газар нутгийн нэрийн зүйлчилсэн толь, Улаанбаатар, 2004. 109. Раш нар, Гучин зургаат тайлбар толь, Эрхэлсэн А. Лувсандэндэв, 1-14-р дэвтэр, Улаанбаатар, 1959. 110. Рашид-ад-дин. Сборник летописей, Том I, книга вторая, перевод с персидского О.И.Смирновой, Москва-Ленинград, 1952. 111. Рашипунцаг. Болор эрих, Хөх-Өндөр харгуулан тулгав, ӨМАХХ, 1985. 112. Рерих Ю.Н. Тибетско-русско-английский словарь с санскритскими параллелями, 1-10, Москва, 1984-1987. 113. Саган сэцэн. Эрдэнийн товч, Хох хот, 1984. 114. Саган сэцэн. Эрдэнийн товчоо, Хөх-Өндөр харгуулан тайлбарлав, ҮХХ, 1987. 115. Сажа бандид Гунгаажалцан, Сайн угт эрдэнийн сан нэрт шастир, Зуунаст, Сэцэнцогт харгуулан тайлбарлав, Бээжин, 1989. 116. Сазыкин А.Г. Каталог монгольских рукописей и ксилографов, ︵Института востоковведения АН СССР︶ , том I, Москва, 1988. 117. Сайшаал. Чингис хааны товчоон, I, II дэвтэр, Хох хот, 1987. 118. Сандай. Чингис хаанаас Хубилай хуртэлх зуун хуний товч намтар, ӨМСХХ, 1995. 119. Сайшаалын өгүүллэгийн түувэр. ӨМАХХ, Хох хот, 2003 120. Содбилиг. Шашны толь, ӨМСХХХ, 1996. 121. Соном. Ордос аман аялгууны угсийн хураангуй, ^ ҮХХ, 1999. ======= Чингвс хаааы Алшн шавч иарпиои цэдиг 122. Сумъяабаатар Б. Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл, Тэргүүн дэвтэр, Улаанбаатар, 2002. 123. Сумъяабаатар Б. Монголын нууц товчоон, ︵усгийн галиг︶ , Улаанбаатар, 1990. 124. Сумъяабаатар Б. Гучин зургаат тайлбар толь, Улаанбаатар, 2003. 125. Сухбаатар О. Монгол хэлний харь угийн толь, Улаанбаатар, 1999. 126. Сэцэнцогт. Монгол угсийн язгуурын толь, Жанчхуу, 1988. 127. Туган Лувсанчойжиням. Болор толь ︵С.Шагжийн орчуулгыг монгол бичгээс Кирилл бичип хэрвуулэн, оршил, тайлбар, угийн хэлхээс хийсэн Д.Бурнээ, Д.Энхтэр︶ Улаанбаатар 2006. 400 тал. 128. Улаан туух, Шонхор харгуулан тайлбарлав, ӨМАХХ, 2004. 129. Урианхан, Жоу, Алтангэрэл, Монгол овог аймгийн тэмдэглэл, ӨМШУТМХХ, 1996. 130. Ууганбаяр М. МНТ-ны зарим уг хэллэгийн тайлбар, Улаанбаатар, 1996. 131. Таван зуйлийн усгээр хавсарсан манж у гний толь бичиг, ҮХХ, 1957. 132. Таяама Шигэру. Чин Улсын уе дэх Монголчуудын нийгмийн байгуулал, Буяндэлгэр монголчлов, ӨМСХХ, 1998. 133. Улаан Б. “Эрдэнийн товч“-ийн судлал, Алтанбагана орчуулав, Ляонин ҮХХ, 2005. 134. Хаадын ундсэн хураангуй алтан товч ︵Эх бичгийн судалгаа︶ , Тэргуун дэвтэр, Галиглаж угийн хэлхээг уйлдэн, эх бичгийн судалгаа хийсэн ЧРКК хааны Ала» товч itpnili цздпг , Ш.Чоймаа, MONUMENTA MONGOLICA: tomus II, Улаанбаатар, 2002. 135. Хаадын ундеэн хураангуй алтан товч, Булаг харгуулж тайлбарлав, МСХХХ, 1989. 136. Хаадын ундеэн хураангуй алтан товч, Лю Жинь Со тулган харьцуулж тайлбарлав, ӨМАХХ, 1980. 137. Хандсүрэн Ц. Цэнд тун ба Монголын нууц товчоо, Улаанбаатар, 1997. 138. Хорин наймт тайлбар толь, Намжилмаа эмхлэв, ӨМАХХ, 1994. 139. Хорин нэп тайлбар толь, ӨМАХХ, 1979. 140. Хөхнуурын Монголчуудын товч туух, Ч. Бурэнбаяр орчуулав, Ми И Хи эрхлэн найруулав, ӨМШУТМХХ, 1996. 141. Хох туух, Булган тулган харгуулж тайлбарлав, ӨМАХХ, 1996. 142. Хэшигбатын орчуулсан Юань Улсын Алтан товч, ӨМАХХ, 2001. 143. Хятад-Монгол толь, Хөх хот, 1983. 144. Цагаансар, Али гали усгийн судалгаа, Улаанбаатар, 2005. 145. Цолоо Ж. БНМАУдахь монгол хэлний нутгийн аялгууны толь бичиг, II дэвтэр, Ойрд аялгуу, Улаанбаатар, 1988. 146. Цэвэл Я. Монгол хэлний товч тайлбар толь, Улаанбаатар, 1966. 147. Цэдэв Д. Монголын нууц товчооны бэлгэдэл зуй, Улаанбаатар, 2002. 148. Цэмбэл гууш. Монголын туух оршвой, Л.Тэрбиш, Р.Бямбаа нар товд хэлнээс орчуулж, тайлбарлав, Улаанбаатар, 1997. -. Чингис хааны Алтай тввч аэршийа наваг 149. Цэрэнсодном Д. Монголын нууц товчоо, Эрдэм ШИНЖИЛГЭЭНИЙ орчуулга, тайлбар, Улаанбаатар, 2000. 150. Чингис богдын дурсгалын түүвэр, Хөрвүүлж зүүлт тайлбарын хамт хэвлүүлсэн Э.Пүрэвжав, Улаанбаатар, 2000. 151. Чингис хааны алтан сургаал, Хөрвүүлж зүүлт тайлбарын хамт хэвлүүлсэн Э.Пүрэвжав, Улаанбаатар, 1999. 152. Чингис хааны тахилын судар, Дорунга найруулав, ӨМАХХ, 1998. 153. Чингис хааны цадиг, Хорголжин барын хэвлэл, Монгол бичгийн хороо, Бээжин, 1925. 154. Цю Шу Синь. Юань Улсын түүхийн тойм, ӨМСХХ, 1984. 155. Чойж. Монголын бурхан шашны туух, ︵Их монгол улсын үе 1206-1271︶ , ӨМАХХ, 1998. 156. Чоймаа Ш. нар, Буддын шашин, соёлын тайлбар толь, I, II, Улаанбаатар, 2000. 157. Чоймаа Ш. Монгол судлалын өгуүллүүд, Улаанбаатар, 2003. 158. Чоймаа Ш. “Монголын нууц товчоо“, Лувсанданзаны “Алтан товч“ эхийн харьцуулсан судалгаа, Улаанбаатар, 2002. 159. Чоймаа Ш. Баярсайхан М. Мөнх-Учрал Э.Батхишиг С. Монгол хэлний хэл зуйн толь бичиг, I, II боть, Улаанбаатар, 2005. 160. Цогт. Чингис хааны тайлга, Өлзиймаа, Ванжуур, Баатар орчуулав, ӨМСХХ, 2004. 161. Шагдарсүрэн Ц. Монголчуудын утга соёлын товчоон, Улаанбаатар, 2003. Чингис ханы Алтая таая нэвтвВн вари =================== 162. Шагдарсүрэн Ц. Монголчуудын үсэг бичигийн товчоон, Улаанбаатар,