《ᠡᠷᠳᠡᠨᠢ ᠶᠢᠨ ᠲᠤᠪᠴᠢ》

Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойд энэхүү Монгол түүхэн сурвалжийн дээжсийг зориулав. СагнСзцэя = Эл тулгар бичгийг манж, хятад, япон, герман, орос, англи, солонгос зэрэг хэлээр, гэрэл зургийн эх, хорголжин ба модон бараар нийт 30 гаруй дэвтэр хэвлэжээ. Манай улсад ахмад түухч Ц. Насанбалжир 1961 онд Үндэсний Төв номын санд хадгалагдаж буй “Эрдэнийн товч“-ийн дөрвөн хувилбарыг харгуулан монгол бичгээр хэвлүүлсэн билээ. Манайд үндэснийхээ соёлоо бахархдаг, эх түүхээ сонирхон унших хүн олон бий. Гэвч тэдгээрийн дотор энэ хирийн сурвалжийг үндэснийхээ бичгээр уншиж төсеөлөхгүй хүн олон. Өнгерсен зуун дахь улс төр, үзэл суртлын харгааг “хүртсэн“ өнөөгийн ахмад ба дунд үеийнхнийг үндэсний бичгээ бие даан сурсангүй хэмээн хавтгайруулан буруутгаж болохгүйн дээр, бас тэдний эрмэлзэл сонирхлыг хясаад байж болохгүй. Нөгөөтэйгүүр түүхч, нийтлэлч зарим нэгэн сурвалжаас эш татан Кирилл усгээр буулгахдаа тун хайнга хандаж, үгийг эндүүрэн утгыг ташимгайлж, тэр алдас нь “олны хүртээл“ болох гэм давтагдсаар байна. Ер нь түүхийн сурвалжид урьд таарч учирч байгаагүй хуучны үг, нийтээр дагаж буй монгол бичгийн зөв бичих зүйгээс ялгарах эртний бичлэг, төвд, санскрит, манж, түрэг, хятад хэлний оноосон нэр зэргийг али гали болон манж үсгээр галиглан бичсэн зэрэг авсаар үл ухах бэрх үг, үгийн найруулга едий төдий байдаг. Монгол бичгийг нийтэд дэлгэрүүлэх бодлогын үүднээс түүхэн сурвалжийг Кирилл бичгээр хөрвүүлэхийг тэвчилтэй мэт санагдавч, хайнга хандан нийтлэгчдийн эндүүрлийг ергөн олон уншигч итгэн хулээж авсаар байгааг зенд нь орхиж боломгүй байна. Ном бичгийн өндөр соёлтой өвөг дээдсийнхээ өвлүүлсэн эрдэм соёлыг эс мэдэхийн хирээр 5 эх хэлний боловсролыг гээсээр байгаа нь манай өнөөгийн ^ бодит байдал юм. Иймд бид, “Эрдэнийн говч“-ийн Ш хувилбар эхүүдийг харгуулан нягталж, Кирилл үсэгт - Эроамбн товч хорнүүлэн үг хэллэгийн тайлбарын хамт ергөн олон ушит чдын хүртээл болгохоор зориглосон билээ. Саган сэцэний намтар болон түүний зохиолын laiMiip тусгайлан бичсэн ном, эрдэм шинжилгээний болон пиииюлийн өгүүлэл цөенгүй гарсан тул лавшруулан ү ):хий1 хүсэгч номзүйд дурдсан бүтээлүүдээс дэлгэрүүлэн yi:ix буй за хэмээн туе оршилд Саган сэцэн болон “;)рдонийн товч“-ийн агуулга, уламжлан ирсэн эх, х.ншллийн тоймыг хураангуйлан танилцуулъя. Саган сэдэн .хунхайж Чингис хааны 22 дугаар үеийн ач, Ордосын I үиоилиг мэргэн жононгийн хойч Саган сэцэн хунтайж нраидугаар жарны хөх луу жил (1604 он) Ордосын Үүшин хошууны нутаг Их шивэр(т) хэмээх газар тержээ. Жич, I ум:дийн Алтан хаан хийгээд Саган сэцэний элэнц өвөг Xyiyiran сэцэн хунтайж Зонхавагийн шашны тэргүүн Содмомжамцыг залахуйд, хутагт бээр Саган сэцэний гэр оүлийнхний үе улиран сууж ирсэн елгий нутаг болох энэ Их шивэр(т)-д буудаллаж байсан түүхтэй. Арван нэгэн настайд нь Саган сэцэнд Бошогт жононгоос хүртээсэн “сэцэн хунтайж“ хэмээх цол бол |үүний элэнц өвгийн цол юм. Хутагтай сэцэн хунтайж бол |ухайн үедээ бух Монгол даяар алдаршсан бичиг, цэргийн I арамгай чадвартан бөгеөд Түмэн засагт хааны шадар I үшмэдийн тэргүүн нь байжээ. Тэр бээр Хубилай сэцэн хааны үеийн “Арван буянт номын цагаан түүх“ хэмээх хууль цаазын эохиолыг дахин эмхлэн найруулж, оршил бичин (архаасан билээ. Саган сэцэн 1620 онд буюу арван долоон настайдаа (үшмэдийн зэрэгт хүрч засаг барих болсон бөгеөд 1621 - онд Мин улс болон Түмэдийн хэлэлцээрт телөөлөгчөөр | оролцож, 1627 онд Майдар хутагтаас Цогт очир садвагийн III Саган Сэцэн авшиг авч байжээ. 1634 онд Ринчен жононгоос “Эрх сэцэн хунтайж“ хэмээх ергөмж цол хүртээсэн байна. Ордос Манжийн эрхшээлд бүрэн орсноос хойш нас негчих хүртэл буюу 1635 оноос 1669 оны хоорондох Саган сэцэний намтар тун бүрхэг хирнээ учир битүүлэг юм. Манж нар 1649 онд Ордосын зургаан хошууг хуваан хошуу ноёдыг тавихуйд Хутугтай сэцэн хунтайжийн ууган хөвгүүний ахул ачийн хувьд заншил ёсоор ноён залгах ёстой Саган сэцэн эрх тушаалгүй явжээ. Саган сэцэн “Эрдэнийн товч“-оо 1662 онд бичиж дуусгасан боловч Чин улсаас хойших үеийн түүхэн хэрэг явдлуудыг тодорхой дурдаагүй байдаг. Үүнийг судлаачид тэр цагийн Ордос нутгийн байдал болон хувийн амьдралаа нэр төрийн хувьд гутамшиг болсноор үзэж, манжийн төрд үйлчлэхийг тэвчин нам гүмхэн амьдралын мөр хөөх болсонтой нь холбон үздэг буюу. “Эрдэнийн товч“-ийн хэлний онцлогийг ажиглахад, Саган сэцэн бичгийн их боловсролтон байсан нь тодорхой харагддаг. XVII, XVIII зууны үеийн зарим сурвалж дахь 6МНӨХ үеийн зохиолоос ашигласан хэсэг болон зохиогчийн боловсруулан нэмж бичсэн хэсэг хэлний онцлог болон найруулгын талаар илэрхий ялгаатай байдаг. Тэгвэл Саган сэцэний эл бүтээл нь XVII зуунаас емнөх үеийн бичгийн хэлний онцлогийг тусгасан жигд боловсронгуй найруулгатай ажээ. “Эрдэнийн товч“-ийн агуулга Зохиолын төгсгелийн шүлэгт өгүүлснийг үндэс болговол, Саган сэцэн “Эрдэнийн товч“-оо 1662 оны 2 сарын 11 -ний өдрөөс эхлэн 6 дугаар сарын шинийн нэгэнд бичиж төгсгөжээ'. Банзар, Сасак.сацаы 6SL Зрдашшн ховчиж дахин дурдахиь. Acta Histories, Tom V, Fasc.1-26, 142-p тал.' Ли Бао Взнь, “Эрдэнийн товч“ ий±_уяамжилсан эх бахэвлэлийн хошл “Эрдэнийн товч“ бол монголын түүхэн сурвалж дотор хуулбар болон хувилбар эхээр хамгийн их тархсан сурвалж болно. Зохиосон цаг үеэс нь эхлэн монголын ноёд язгууртнууд дамжуулан хуулсаар иржээ. “Эрдэнийн товч“- ийн бичмэл болон барласан гуч гаруй эх байдаг. 1766 оны хавар Чин улсын Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан “. Юань улсын Чингис хааны уг, бүгд Боржгин овогт гэх. “Юань улсын түүх бичиг“-т Юань улсын хааныг “Чи ү вэнь“ (хиюн буюу хияд) гэж бичвэй. Монгол хятад хоор дундаа орчуулагдахад хэл аялгуу бага зэрэг зохицолдохгүй нь яриангүй. Хэрхсэн ч ийнхүү бараагүй зерөхгүй. Эдүгээ судар бичгийг хянан тохиолдуулж байгаа. Бичигт ташаарсан газар их буй. Монголчуудыг доромжилсон үг ч тоолшгүй. Эдгээрийг эс тодруулбаас үл болмуй. Цэнгүнжав болбоос Халхын буурал хүн. Иймэрхүү учрыг тэр мэдэх магад. Түүний бие дуулдсан буюу түүний Халхад байгаа хуучин түүх дэвтэрт тэмдэглэлтэй байж мэднэ. Үүнийг Цэнгүнжавт захиж тодорхойлон ялгаж айлтгуул.“- хэмээн зарлиг буулгажээ. Цэнгүнжав хааны зарлиг ёсоор хиал хэмээх үгийн тухай бичиг айлтган үеэл эгчийнхээ хадгалж байсан нэгэн дэвтрийг хуулуулан хаанд ергежээ. Чингэхдээ, Цэнгүнжав Халхын ноёдоос буй бүхий аливаа монгол түүхэн тулгар бичгүүдийг сурвалжилсны эцэст “Эрдэнийн товч“-ийг өргөсөн байх нь лавтай, Эдугээ энэ Цэнгүнжавын өргөсөн эхийн нэгэн хэсэг Өвөр монголын Хэл бичиг, утга зохиолыг • Зрдэнабв шовч судлах газрын номын санд хадгалагдаж байна. 1766 оны зун хааны зарлигаар Гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны дэд түшмэл Үлэмж “Эрдэнийн товч“-ийг манжаар, 1777 онд Шукэта, Куйлэн хэмээх хоёр манж тушмэл хятадаар орчуулжээ. 1777 онд “Эрдэнийн товч“-ийг монгол, манж, хятад гурван хэлээр туе туе ордны бараар хэвлэсэн байна. Туүнчлэн “Бүрэн бүтэн дөрвен хүү бичиг“ хэмээх хятад хэлээрх цуврал бичигт оруулжээ. XIX зууны эхээр Бээжинд сууж байсан Оросын шашны элч В. Новоселов “Эрдэнийн товч“-ийн нэгэн хуулбар эхийг Орост аваачсаныг И. Я. Шмидт 1820 онд “Дорно дахины баялаг“ хэмээх еэтгуулд танилцуулсан нь yi зохиолын талаар орнедийн эрдэмтдэд сонордуулсан анхны мэдээлэл юм. 1829 онд И. Я. Шмидт тэрхүү эхийг хорголжин бараар герман орчуулга, тайлбарын хамт Санктпетербургт хэвлэжээ. “Эрдэнийн товч“-ийн 30 гаруй эх байна гэдэг авч 1эдгээрийн нэлээд нь хуулбар эх юм. “Эрдэнийн товч“-ийн эхуудийг хэвлэсэн тоймыг дурдъя. Chiodo Е., Sayang Seien, Erdeni-yin tobci, A Manuscript from Kcntei ayimay, Edited and commented on by Elisabetta Chiodo, with a study of the Tibetan glosses by Klauss Sagaster, Wiesbaden, 1996. (Доктор Jl Ендонгийн Хэнтий аймгаас олсон эхийг гэрэл зургаар удиртгал 4,-ууплийн хамт хэвлуулеэн) Cidaltu (oduki kelen-diirbayulyaba), Oduki kelen-й Erdeni- Yiii tobci, Ober mongyo!-un Arad-un keblel-un qoriy-a, 1987 Fujioka Katsuji, 'K'e-la-ch'in hon Mdko genrou, Tokyo. 1440. (галиглаж, японхэлээрорчуулсан “Эрдэнийнтовч “-ийи I прчин дэвтэр) Go Minoru, Mdko genrou, Tokyo, 1940. (Го Минору мпошюр орчуулж, манж орчуулгыг дагалдуулан хэвлэжээ) Саган Сэцэн • Go М., RachewiltzI. de, Krueger J. R., Ulaan В., Erdeni-yin tobci ('Precious summary'), SarangSecen, A Mongolian Chronicle of 1662.1, Canberra, 1990, 270 p. (Хулсан узгийн “Өргөө“ эхийг галиглан нийтэлсэн) Haenisch Erich, Monggo han sai da sekiyen, Die Mandschufassung von Secen Sagang's Mongolischer Geschichte, Leipzig, Verlag Asia Major GMBH, 1933. 123 pp. (Үлэмжийн манж орчуулгыг галиглаж тайлбар оршлынхамт хэвлуулжээ) Haenisch Е., her., Eine Urga- Handschrift des mongolischen Geschichtswerks von Secen Sagang (alias Sanang Secen), Berlin, 1955, 102р. (Монгол улсын Үндэсний номын санд хадгалагдаж байсан „ Өргөө “ эхийг гэрэл зургаар хэвлуулсэн байна) Haenisch Е., her., Der Kienlung-Druck des Mongolischen Geschichtswerkes Erdeni-yin tobci von Sagang Secen, Wiesbaden, 1959, 271 pp. (Цэпгунжавын илгээсэн эхийг хааны зарлигаар 1777 онд барласан эх болно) Haenisch Е., her., Qad-un iindiisunErdeni-yin tobciya, Eine Pekinger Palasthandscrift, Wiesbaden, 1966. (Бээжингийн хааны ордны хуулмал дэвтэр болно) Heissig W., Sayang Secen, Geschichte der Mongolen und ihres Furstenhauses, Zurich, 1985, 701 p. (герман орчуулга, тайлбар) Kokedndur qaryuyulun tayilburilaba, “Erdeni-yin tobciy-a “, Begejing, 1987. (Өвөр Монголын Баяннуур аймгийн Урадын баруунхошууны Жаргалант сумээс олсон дэвтрийг өөр таван дэвтэртэй харгуулан тулгаж тайлбарын хамт хэвлуулжээ) Krueger J. R., Sagang Sechen, Prince of the Ordos Mongols, The Bejewelled summary of the Origin of Khans (Qad-un undusun-u Erdeni-yin tobci), Part one: Chapters one through Five, Newly translated from the Original Mongolian, Second edition, 1967, Bloomington, 89 p. (“Өргөө“ эхийг барьж “Эрдэнийн товч“- ийн 1-5 дугаар бөлгийг англи хэлээр орчуулсан байна) • Эрдэиш нови Mostaert A., Erdeni-yin Tobci, Mongolian chronicle by Sayang Secen, editor's foreword by Francis Woodman Cleaves, Harvard University Press Cambridge, Massachusetts, 1956, Part I - 298 p, Part 11-272 p, Part III - 135p, Part IV-270 p. (Opdocooc олдсон Үушин хошууны Дугаржав тайжийн хадгапж байсан IX, Xангинхошууныэх, Отогхошууны Тумэн-Өлзий мэйрэний шнгийн хадгалж байсан “Эзэн богд Чингис хааны шар myyx оршив“нэрт гэсэн гурванэхийгудиртгал өгууллийнхамт нийт дврвөн дэвтрээр хэвлуулжээ) “Qad-un undusun-й erdeni-yin tobci“, Ober mongyol-un Arad-un keblel-iin qoriy-a, 1962. (Их зуу аймгийн Отог хошууны Алагсулдийн хорооноос олсон энэхуу хулсан узгийн бичмэл дэвтрийг Мэргэн баатар гэрэл зургаар хэвлуулж оршил бичжээ.) Rachewiltz 1. de, Krueger J. R., Erdeni-yin tobci (1 Precious summary'), Sarang Secen, A Mongolian Chronicle of 1662. II. Word-Index to the Urga text, Canberra, I99l, 258 p. (“Өргве “эхийн угийн хэлхээ) Schmidt Isaac Jacob, Geschichte der Ost-Mongolen undlhres Fiirstenhauses, verfasst von Ssanang Ssetsen Ghungtaidschi der Ordus, St. Petersburg, 1829, 509 pp. (Санктпетербургт хадгалагдаж буй Новоселовын олж аваачсан эх) Ulaan В., „Erdeni-yin tobci“-yin sudulul, Liyoning-un iindiisuten-u keblel-iin qoriy-a, 2005, 822 tal-a. (Улааны xятадаар орчуулж, дэлгэрэнгуй тайлбар, судалгаа, оршлын хамт хэвлуулснийг Алтанбагана монгол хэлнээ орчуулсан нь боной. Энэ зохиол „Эрдэнийн товч“-ийг судалсан бутээлуудийн доторх хамгийн дорвитой судалгаа болжээ) Манж хэлээрх “Эрдэнийн товч“ (Бээжингийн номын санд хадгалагдаж буй тусгайлсан нэргуй, хааны ордны й энэхуу хуулмал дэвтрийг гэрэл зургаар буулгасан буй) Сага* Сэцэн _ —_ Марикава Тэцуо, “Эрдэнийн товч“-ийн харгуулан тогтоосон дэвгэр, Кюшю их сургууль, 1996 он. Насанбалжир Ц. хэвлэлд бэлтгэв, Sagang Secen, Erdeni-yin tobci, Ulaanbaatar MCMLVIII. 341 тал. (Монгол Улсын Үндэсний номын санд хадгалагдаж буй хулсан үзгийн сударчлан бичсэн “Өргөө“ хэмээгдэх эх, Түшээт ханы барьсан “Тэнгэрээс заяагаар уйлдсэн хаадын алтан ургийн цагаан түүх нэрт тууж болой“нэрт хулсан үзгийн дэвтэр, туүхч Жамъянгийн Өвөр монголоос авчирсан бийрийн бичмэл эх мөн хаанаас олдсон нь үл мэдэгдэх бийрийн бичмэл эх гэсэн дөрвөн хувилбар эхийг харгуулан Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгээс эрхлэн нийтэлсэн “Түүхийн тулгар бичиг“(МопитеШа Historica) цувралын анхны дугаарт хэвлэжээ. Энэ номыг 1981 онд Өвөр монголын Ардын хэвлэлийн хорооноос дахин хэвлуүлсэн) Чой Хак Кун, “Монгол хаадын үндэсний эрдэнийн товч“, солонгос орчуулга, Сеул, 1981. Ш2 , 2тШ« , 2005. (Галиглаж, хятад орчуулга, тайлбар, судалгаа, оршил бичиж, оноосон нэрийн хэлхээг хавсарган хэвлүүлжээ) «РЙЯШ , Ф#=4Ш 1962 ЧШШ№ , (Чжан Эр Тянь-ны “Эрдэнийн товч“-ийн тайлбар нотлол хэмээх дэвтэр. Чин улсын үеийн хятад орчуулга болно) {№ эрдэнийн товч Түүний хөвгүүн Энх-Амгалан хаан хөх морин (1654 он) жилтэй, есен наснаа хар бар (1662 он) жилээ, хаан орноо суун, Энх-Амгалан хаан хэмээн хотол зугуудэд алдаршиж, мен тэр жилээ урьд эцэг юугээ тул гомдол хийж839, аливаа зугийн улсад еерийн еерийн ёсоор гомдохуй зарлигийг тархаан буулгаж, аливаа улс улсын ёсоор енгерсенд туст уйлсийг ном ертенцийн ёсоор тэгшид уйлтгуулэн тегсгевэй. Тэндээс хоёр богд ламын амнаас ереелийг аваар цаглашгуй [a,b,c. эрдэнэ] алт менге, динбун840, кати, донди, магнаг, еетен, хив хадаг тэргуулэн тоо томшгуй буян барамидыг ерген илгээгээд, бас бээр тевдийн улсын эзэн ойрадын Очир хаанаа зарлигийн шар бичиг, хунд яамны цолын тамга, бэлэг хийгээдийг егч илгээгээд, урьд сайн эцэг юугээ гаргасан цагаан замыг засан гаргаж, хоёр богд ламын гэгээнээ янагш чанагш явахуйяа саадгуй болгож, арван зургаан хунийг дуун утга барамид ухаан шастир судар тарни, шалгамал тайлбар, зохист аялгуу хийгээдийг сурахын тул, дээд орноо сургуульд суулган илгээвэй. Тэр цагт амьтны итгэл богд Банчин эрдэнэ мен тэр урьд шар хулгана (ХТӨ.2133) жилээс гурван мянган зургаан зуун гучин хоёрын цагаагчин хонин (1631 он) жилээ терж, ерэн хоёр насандаа, цогцос юугаа тавиад, мен тэрхуу хар бар (1698 он) жилээ нирвааны дурээр егуутгэн Шамбалын орны амьтныг туслахуйн цагт хурсэнд, тэр оронд еед болохуй нь магад бегеетел, эдугээдхи теге хувьтан шавь нар нугууд ба буянт еглегийн эзэд тэргуутэн еренхий энэ цагийн амьтныг нигүүлсэхүй нудээр узэж, нэгэн тедийеэ даруйд еед болон ирж, жич хувилгаан биеэр амьтнаа тусалмуй хэмээсэн вивангирид зарлигийн баярыг сонсгоруун, дээд хаанаа элч бичиг иренээр их баясгалан болбой. каган ьэцэн ^===^===^^=^^======, Тийнхүү эзэн хааны ачаар, гүр их улс гар газраа хөл хөсрөө хүсгээр (хуслээр-хөр.) жаргавай. Энэ мэт эн урьд шутээн сав ертөнц Элдэвчлэн туунээ шутэгч ур амьтан Энэтхэгийн Олноо өргөгдсен хаанаас янагшид Эдуугээдхи тэмцэхуй цаг хуртэл амьтны тул Богдос хүчтэн хаад төрж, дэлхийг төвшитгөн Буянтан бодиства нар төрж амьтныг удирдаад Бурханы шашин Богдосын төреөр хотлыг жаргуулсныг Бүрнээ огуулэн эс чадваас, одий тодийеэ товчлон Үлэмж дээд Хутагтай Сэцэн хунтайжийн ахул ач Өчүүхэн оюут Сэцэн Саган тайж хэмээгдэх [а,Ь,с. нэрт] би Үзэж мэдэхуй хэрэглэхууний дурдсанд шутэж энэ мэт Өгүулрүүн, энэхүү “Хаадын үндэсний Эрдэнийн товч“ хэмээхийг Түүнчлэн үзсээр “Утгат чухал хэрэглэгч“ хэмээх судар, “Тийн гайхамшигаа үзэгдэхүй цэцгийн цоморлиг“ нэрт шастир, “Тэгшид чанар шалтгаан үндсийг ухуулагч Улаан дэвтэр“, Тэр мэт Сарба хутагтын зохиосон “Хаадын ундэсний тууж“ “Эрдэмтний сэтгэлийг гийгүүлэхүй цэцэрлэг“ хэмээх хятадын шастир, “Эрхэм дээд