ᠱ᠊ · ᠴᠦᠢᠮ᠎ᠠ 《ᠮᠤᠩᠭᠤᠯ ᠤᠨ ᠨᠢᠭᠤᠴᠠ ᠲᠤᠪᠴᠢᠶᠠᠨ》 ᠡᠷᠲᠡᠨ ᠤ ᠦᠭᠡ ᠬᠡᠯᠡᠯᠭᠡ ᠶᠢᠨ ᠲᠦᠭᠡᠮᠡᠯ ᠲᠠᠶᠢᠯᠪᠤᠷᠢ ᠲᠠᠢ ᠰᠢᠨ᠎ᠡ ᠬᠦᠷᠪᠡᠭᠦᠯᠭᠡ

Мо нго лын ну у ц то вчо о Эр х лэн гар гасан: Бо ло р су дар х эвлэлийн газар Хө р вү ү лж, тайлбар ласан : Ш.Чо ймаа Хянан то х ио лду у лсан: Д.Тө мө р то го о Тех них р едакто р : Г.Отго нчимэг ISBN: 9 7 8 -9 9 9 6 2 -1 -1 8 4 -3 © Энэх ү ү бү тээлийн эр х нь Мо нго л Улсын Зо х ио гчийн Эр х ийн ту х ай х у у лиарх амгаалагдсан бо лно . Бү тээлийг цах им х элбэр ээр тү гээх эр х ийг b o o k sto re.mn цах им х у у дас эзэмших бө гө ө д зө вшө ө р ө лгү йгээр бү тнээр нь бу юу х эсэгчлэн х у вилах бо ло нбу сад ямар нэгэн х элбэр ээр о лшр у у лах , ашиглах ыг х о р игло но . www.b o o k sto re.mn Өмнө х ү г Ду ндад зу у ны ү еийн дэлх ийн алдар т зо х ио л бү тээлү ү дтэй мө р зэр эгцэн о р шиж, х ү нтө р ө лх тний о юу ны бү тээлийн нандин ө в санд зү й ёсо о р мө нх р ө н ү лдсэн гайх амшигт зо х ио л “Мо нго лын Ну у ц То вчо о н”-о о р о о Мо нго лчу у д бид бах ар х даг. “Мо нго лын Ну у ц То вчо о н”-ы анх ны эх ийг мо нго л бичгээр , мо нго л газар т, ИхМо нго л Улсын их х у р илдай х у р ж бү х ү йд бичиж ду у ссан нь то в то до р х о й ту л нэн их ү нэ цэнтэй байдаг бө гө ө д ө вө г дээдсийнх ээ эр элх эг дайчин баатар лаг ү йлсээрбах ар х ах ын сацу у бичиг со ёлын гайх амшгаар нь бах дан баясах , су р ч мэдэх бо до т бо ло мжийг энэх ү ү алдар т бү тээл мо нго лчу у д бидэнд о лго жээ. “Мо нго лын Ну у ц То вчо о н”-ыг аль эр т 1 4 -р зу у наас ө дгө ө х ү р тэл дэлх ийн х о р ь гар у йх элээр о р чу у лж, давх ар дсан то о го о р 1 2 0 о р чим у даа х эвлэсэн нь дэлх ийн дэвжээнд нэгэнтээ ү нэлэгдсэнийг х ар у у лах ажээ. Хар ин мо нго лчу у д бид “Мо нго лын Ну у ц То вчо о н”-о о х эр мэддэг билээ? х эмээсэнасу у лт аяндаа у р ган гар на. 1 9 4 0 -ө ө д о ны ү ес, манай о р ны нийт у ншигчдаар ү л бар ам, мэр гэжлийн сэх ээтэн х ү мү ү с ч “Мо нго лын Ну у ц То вчо о н”-ыг бар агмэддэггү й байсан х эмээвээс х этийдсэн х эр эг бо ло х гү й бу й заа. Дэлх ийн х о ёр ду гаар дайны ү ед эх о р о нч ү зэл шингэсэн, эр элх эг баатар лаг дү р ийг гар гасан у р лаг, у р анзо х ио лын бү тээл ту у р вих ү ү лэн чө лө ө ний нар мэт бо ло мж бү р дэж, чу х ам энэ ү ед Ц.Дамдинсү р эн гу ай “Мо нго лын Ну у ц То вчо о н”-ыг у р ан яр у у найр у у лан о р чу у лж,1 9 4 7 о нд мо нго л бичгээр анх х эвлү ү лсэн тү ү х тэй. Тү ү нээс х о йш о ло н дах ин х эвлэгдэж, ү зэл су р тлын чанга х ату у ү ед эзэн бо гд Чингис х ааных аа ту х ай х энх ү нгү й у ншиж у х аар ч бо ло х цо р ганц бү тээл байсан билээ. Академич Ц.Дамдинсү р эн гу ай “Мо нго лын ну у ц то вчо о н”-ыг о р чу у лах даа юу ныө мнө ө нө ө гийн у ншигчид тө вө ггү й у х аар ах у йц яр у у тө гс х эл найр у у лгаар х ө р вү ү лэх ийг эр х эмлэсэн нь илт байдаг бө гө ө д зо р ьсо н зо р илго до о бү р эн х ү р ч, о ло нү еийнх нийг со ён гийгү ү лж ир сэн тү ү х тэй. Академич Ц.Дамдинсү р эн гу ай о ло н нийтэд зо р иу лсан, бидний ө гү ү лж бу й о р чу у лгаас гадна, “Мо нго лын ну у ц то вчо о н”-ыг жинх энэ эх ээр нь, ү г х эллэгийн тайлбар тай х эвлү ү лэх ээр тө лө влө ж байжээ. Энэ нь академич Ш.Нацагдо р ж гу ай “Ту с Шинжлэх ү й Ух ааны Хү р ээлэн”“Мо нго лын ну у ц то вчо о н” х эмээх алдар т бичигтэй ө р гө н о лныг танилцу у лах зо р илго о р нө х ө р Ц.Дамдинсү р энгийн энэх ү ү о р чу у лгыг у р ьдчилан х эвлү ү лжнийтлэв. Дар аа, “Мо нго лын ну у ц то вчо о н” х эмээх зо х ио лыг шинжлэн су длагчдад зо р иу лж, у у л зо х ио лын жинх энэ эх ийг шинжлэл тайлбар лал сэлтийн х амт х эвлү ү лэхбо лму й” х эмээн 1 9 4 7 о ны х эвлэлийн о р шилд бичсэнээс то до р х о й байна. Мэдээж х эр эг, дайн ду у сч, “ү ндэсний ү зэл” х эмээх х адны мангаагаар х амгийг х ааж бо о до г ү еэх лээд амжаагү й бо ло лто й. 1 9 8 0 -аад о ны тө гсгө лө ө р ар дчилал бу й бо лж, х эн мэдэж чадах нь бү тээлээ х эвлү ү лэхбо ло мжто й бо лж, 1 9 9 0 о нд “Мо нго лын ну у ц то вчо о н”-ны 7 5 0 жилийн о йг тэмдэглэж, о ло н у лсын эр дэм шинжилгээний х у р ал х ийж, “Мо нго лын ну у ц то вчо о ”-ны зо х ио гч тө гсгө лийн ү гээ бичиж су у сан Хэр лэний Хө дө ө Ар алд ду р сгалын х ө шө ө бо сго в. Мө н энэ ү ед нэр т эр дэмтэн Ш.Гаадамба гу ай “Мо нго лын ну у ц то вчо о ”(х у дам мо нго л бичгээр мо нго л бичиг, у тга су длалын ү ү днээс сэр гээсэн сийр ү ү лгэ, эх тайлбар ) х эмээх бү тээлээ 1 9 9 0 о нд х эвлү ү лэв. Мө н 1 9 9 3 о нд академич Д. Цэр энсо дно м гу ай “Мо нго лын Ну у ц То вчо о ” (эр дэм шинжилгээний о р чу у лга,тайлбар ) бү тээлээ Бээжинд мо нго л бичгээр х эвлү ү лж, 2 0 0 0 о нд Улаанбаатар т кир ил ү сгээр дах ин х эвлү ү лэв. 2 0 0 6 о нд “Мо нго лын Ну у ц То вчо о н”-ы со нго мо л эх ийгсу длаачдын баг бо ло вср у у лж х эвлү ү лсэн бө гө ө д Их Мо нго л Улс байгу у лагдсаны 8 0 0 жилийн о йд зо р иу лж, МУИС-ийн Эх бичиг су длалын тэнх им эр х лэн “Мо нго лынтү ү х эн су р валж бичгийн цу вр ал” 3 0 бо тийг ө р гө н у ншигчдын х ү р тээл бо лго сны I бо ть нь “Мо нго лын Ну у ц То вчо о н” бо лно . Тэр х ү ү I бо тид х эвлэгдсэн “МНТ”-ых ө р вү ү лэг, тайлбар ыг миний бие шинээр ү йлдсэн бо ло й. Мө н 2 0 0 6 о нд су длаач Д. Пү р эвдо р ж “Мо нго л у лсын ну у ц то вчо о ны шинэ о р чу у лга тайлбар ” бү тээлээУлаанбаатар т х эвлү ү лжээ. Энд нэгэн зү йлийг тэмдэглэх эд, зө вх ө н Мо нго л у лсын х эмжээнд гар сан, бас “МНТ”-ыг бү х элд нь х ө р вү ү лж, тайлбар х ийсэн зо х ио лын ту х айд л ду р длаа. Хэр вээ Өвө р Мо нго лын ү е ү еийн су длаачид бо ло н бу сад о р ны эр дэмтдийн х ийсэн х ө р вү ү лэг,о р чу у лга, тайлбар сэлтийг энд ө гү ү лбэл ту н ар вин зү йл бичих бу й. Манай нийт у ншигчид, залу у су длаачид “МНТ”-ны жинх энэ эх эд ту н о йрх ө р вү ү лсэн, ү г х эллэгийн дэлгэр энгү й тайлбар тай бү тээлийг о лж у нших ыг ту н эр х эмлэж, эр ж су р ах бо лжээ. “Мо нго лын Ну у ц То вчо о н”-ы ну у цад нэвтэр ч, ү гх эллэг бү р ийг нь тө гс тө гө лдө р у х ах х эмээсэн ө р гө н о ло н у ншигчдын эгээр лийг х ангах аар “Мо нго лын Ну у ц То вчо о н” (Эр тний ү г х эллэгийн тү гээмэл тайлбар тайшинэ х ө р вү ү лэг) бү тээлээ “Мө нх ийн ү сэг” х эвлэлийн газр ын ач бу янаар у ншигч, су длагч та бү х энд ө р гө н бар ьж байна. Ту с но мыг х янан то х ио лду у лсан академич Д.Тө мө р то го о багшдаа чин сэтгэлийн талар х лаа илэр х ийлье. Уншигч су длагч таныг XIII зу у ны ү еийн мо нго л х эл сэтгэлгээнд бага ч ату гайо йр ту у лж, ө вө г дээдсийнх ээ бү тээсэн су дар шастир аас су р ч мэдэх х ү слийн х этийг цах иж чадах аваас но м бү тээсний х эр эг бү тэх бо ло й. Билиг х у р ц, ү зэл тө в Бие эр ү ү л, сэтгэл ар иу н байх бо лту гай. Жич: Ту с “Мо нго лын Ну у ц То вчо о н”-ы х ө р вү ү лэг, тайлбар нь академичЦ.Дамдинсү р эн гу айн о р чу у лгаас ямар ялгаатайг у ншигчид у х ан мэдэх эд ту с бо ло х бу й х эмээн “Академич Ц.Дамдинсү р энгийн Мо нго лын Ну у ц То вчо о ны о р чу у лгыно нцло г” х эмээх ө гү ү ллээ х авср алт бо лго в. Мо нго л у лсын тө р ийн шагналт, гавьяат багш, шинжлэх у х ааны до кто р , пр о фессо р Шар авын Чо ймаа Нэгдү гээр б ө лө г 1 . Чингис х ааны у зу у р . Дээр тэнгэр ээс заяат тө р сө н Бө р тэ чо но ажгу у . Гэр гий инү Хо о мар ал ажээ. Тэнгисгэтэлж ир эв. Оно н мө р ний тэр гү ү нээ, Бу р х ан х алду наа ну таглаж тө р сө н Батачих ан ажгу у . у зу у р - ижагу р (язгу у р ) х эмээх ийн авиа ижилссэн х элбэр , энд у г у дам гэсэн у тгаарх эр эглэжээ. 2 . Батачих аны х ө вү ү н Тамача, Тамачийн х ө вү ү н Хо р ичар мэр гэн, Хо р ичармэр гэний х ө вү ү н Уу жим Бо р о х у л, Уу жим Бо р о х у лын х ө вү ү н Сали Хачагу , Сали Хачагу гийн х ө вү ү н Их Нү дэн, Их Нү дэний х ө вү ү н Сэм Со чи, Сэм Со чийн х ө вү ү нХар чу . 3 . Хар чу гийн х ө вү ү н Бо р жигидай мэр гэн, Мо нго лжин го о гэр гийт ажгу у .Бо р жигидай мэр гэний х ө вү ү н То р го лжин баян, Бо р о гчин го о гэр гийт, Бо р о лдай Су ялби залу у т, дайр , бо р х о ёр х ү лэг агтаст бү лгээ. То р го лжины х ө вү ү н Ду ва со х о рДо бу н мэр гэн х о ёр бү лгээ. залу у т - залу у зар цтай х о ёр х ү лэг агтаст - х о ёр х ү лэг агттай, “х ү лэг” х эмээх ү гийн эр тний у тга нь“алдар тай, цу у тай, гар амгай” бө гө ө д о р чин цагийн мо нго л х элэнд то до тгу у лагч “агт, мо р ь” х эмээх ү г нь х у р аагдаж, то до тго гч “х ү лэг” нь нэр шжээ. 4 . Ду ва со х о р магнай ду мд гагц нү дэт, гу р ван нү ү р дийн газр аа х ар ах бү лгээ. гу р ван нү ү р дийн газр аа - гу р ван нү ү длийн газар т нү ү р д - “нү ү ” х эмээх ү йл ү гээс ү ү ссэн “нү ү р ” х эмээх нэр ү гэнд о ло н то о ныдагавар залгасан х элбэр . 5 . Нэгэн ө дө р Ду ва со х о р , До бу н мэр гэн дү ү лү гээ бээн Бу р х ан х алду н дээр гар ав.Ду ва со х о р Бу р х ан х алду н дээр ээс х ар ж, Тү нх элиг го р х и у р у у нэгэн бө лө г ир гэн нү ү ж о р ж айсах ыг х ар ж ү зэж, дү ү лү гээ бээн - дү ү тэйгээ ир гэн - “МНТ”-д “ир гэн” х эмээх ү г х ү мү ү с, албат о ло н, у лс аймаг зэр гийн ө р гө ну тгаар то х ио лдо но . айсах ыг - наашлах ыг, ир ж явах ыг 6 . ө гү ү лр ү ү н: “Тэд нү ү ж айсах ир гэний до то р нэгэн х ар у у тай тэр эгний ө лжигтнэгэн о х ин сайн бу юу , х ү мү ү нээ эс ө гтсө н бө гө ө с До бу н мэр гэн дү ү дээн, чамд гу йя” х эмээж, До бу н мэр гэн дү ү юү гээн ү зр ээ (ү зэх ээр ) илгээв. х ар у у тай - х ар аа сар авч бү х ий бү р х ү ү лтэй тэр эг ө лжиг - му х лаг тэр гэний ө мнө х , ил су у дал х ү мү ү нээ эс ө гтсө н - х ү нд эс ө гө гдсө н, эс у р агласан, гэр гий бо ло о гү й дү ү юү гээн ү зр ээ (ү зэх ээр ) - дү ү гээ, тэр о х иныг ү зэх ээр [яву у лав.] 7 . До бу н мэр гэн тэд ир гэнд х ү р вээс, ү нэнх ү ү го о сайн, алдар нэр их тэй, Алан-го онэр тэй, х ү мү ү нээ бээр ө гтө ө гү й о х ин ажгу у . х ү мү ү нээ бээр ө гтө ө гү й - х ү нд ч ө гө гдө ө гү й, у р аглаагү й 8 . Тэд бө лө г ир гэн бээр Хө л Бар гу жин тө х ө мийн эзэн Бар гу дай мэр гэний о х инБар гу жин-го о нэр тэй о х иныг, Хо р ь тү мэдийн но ёнХо р илар дай мэр гэнээ ө гтсө н ажгу у . Хо р ь тү мэдийн газр аа, Ар иг у снаа Хо р илар дай мэр гэний Бар гу жин-го о го о стө р сө н Алан-го о нэр тэй о х ин тэр . ир гэн бээр - Ир гэн х эмээх ө гү ү лэгдэх ү ү ний то дло гч нь “бээр ” су л ү г юм. Эр т, ду ндү еийн мо нго л х эл, ер нь мо нго л бичгийн х элэнд тү гээмэл то х ио лдо но . Одо о ч “тэр бээр ” гэх мэтээр х эр эглэж бу й. Бас “ч” х эмээх х ү ч нэмэх су л ү гийн у тгатай. Хо р илар дай мэр гэнээ ө гтсө н - Хо р илар дай мэр гэнд ө гө гдсө н 9 . Хо р илар дай мэр гэн Хо р ь тү мэдийн газар таа бу лга, х эр эм гө р ө ө тэй газр аанх о р игло лдо ж му у лалдаж, Хо р илар о во гт бо лж, Бу р х ан х алду ны гө р ө ө с гө р ү ү л сайт газар , сайн х эмээн, Бу р х ан х алду ны эзэд бу р х ан бо сго со н Шинчи баян Ур ианх айднү ү ж айсу н ажгу у . Хо р ь тү мэдийн Хо р илар дай мэр гэний о х ин Ар иг у снаа тө р сө н Алан-го о г тэнд гу йж, До бу н мэр гэний авсан ёсо н тийм. гө р ө ө с гө р ү ү л сайт - ан гө р ө ө сайтай 1 0 . Алан-го о До бу н мэр гэнд ир ж, х о ёр х ө вү ү н тө р ү ү лэв. Бү гү нү дэй, Бэлгү нү дэйнэр тэн бү лгээ. нэр тэн - Ду ндад ү еийн мо нго л х элэнд ү йлийн эзэн бие нь эр бо л ’’-т’’ (-tu , -tь); эмбо л ‘‘-тай, тэй, то й’’ (-tаi,-tei); о ло н то о то й бо л ‘‘-тан, тэн, то н’’ (-tаn , -ten ) дагавар залгадаг. Жишээ нь: Бү гү нү дэй нэр т; Алан-го о нэр тэй; Бү гү нү дэй, Бэлгү нү дэйнэр тэн гэх мэт. 1 1 . Ду ва со х о р ах инү дө р вө н х ө вү ү т бү лгээ. Тө дий атал Ду ва со х о р ах инү ү гү йбо ло в. Ду ва со х о р ү гү й бо лсны х о йно , дө р вө н х ө вү ү д инү До бу н мэр гэн авга юу гаан у р гаа ү л бо лго н до р о мжилж, х агацаж гээж нү ү в. Дө р вө н о во гто н бо лж, Дө р вө нир гэн тэд бо ло в. ү гү й бо ло в - нас нө гчив. у р гаа ү л бо лго н - у р аг тө р ө лд ү л то о цо н х агацаж гээж - салж о р х иж 1 2 . Тү ү ний х о йно нэгэн ө дө р До бу н мэр гэн То го цо г ө ндө р дээр гө р ө ө лр ө ө(гө р ө ө лө х ө ө р ) гар ав. Ой до то р Ур ианх адай х ү мү ү н чө х бу гаалж, х авир гас инy , авид инy шар ж бү х ү йг зо лго ж, чө х бу га - гу р ван настай (гу нан) бу га х авир гас ину , авид ину шар ж бү х ү йг зо лго ж - тү ү ний х авир гану у дыг, ту х айлбалцо р о йт авид (бо гино ) х авир гыг нь шар ж байх ад у чир ч 1 3 . До бу н мэр гэн ө гү ү лр ү ү н: “Нө х ө р , шо р ло гд!” х эмээжү х ү й. Өгсү х эмээж у у шгитзү лд, ар ьсыг ину авч, чө х бу гын мах х ө вчнийг До бу н мэр гэнээ ө гө в. нө х ө р , шо р ло гд - нө х ө р , ангийн х у вь х ишиг шо р ло г ө г! ө гсү - ө гье у у шгит зү лд - алсан амьтны то лго йг багалзу у р , у у шги, зү р х тэй нь ү р гэлж авсанх эсэг. Агнасан х ү н ө ө р ө ө авдаг у чир тай. бу гын мах х ө вчнийг - бу гын мах бү гдийг 1 4 . До бу н мэр гэн тэр чө х бу гыг ачиж айср у у н зу у р нэгэн яданги х ү мү ү н х ө вү ү гээх ө тө лж явах ыг зо лго ж, айср у у н зу у р - ир ж явах замд явах ыг зо лго ж - явах тай у чир ч 1 5 . До бу н мэр гэн “Юу н х ү мү ү н чи?” х эмээн асу у ваас, тэр х ү мү ү н ө гү ү лр ү ү н : “БиМаалиг Баягу дай, ядаж явму й. Тэр гө р ө ө сний мах наас надад ө г. Би энэ х ө вү ү гээ чамд ө гсү ” х эмээжү х ү й. 1 6 . До бу н мэр гэн тэр ү гэнд, чө х бу гын ө р ө ө л гу яыг ину х у галж ө гч, тэр х ө вү ү нийгинү авч ир ж , гэр до то р зар ж ах у бү лгээ. чө х бу гын ө р ө ө л гу яыг ину х у галж ө гч - чө х бу гын ө р ө ө сө н гу яыг нь тасалж ө гч ах у - байх 1 7 . Тийн атал До бу н мэр гэн ү гү й бо ло в. До бу н мэр гэнийг ү гү й бо лсны х о йно ,Алан-го о эр ү гү й бө гө ө д гу р ван х ө вү ү н тө р ү ү лэв. Бу х у Хатаги, Бу х ату Салжи, Бо до нчар му нх аг нэр тэн бү лгээ. 1 8 . Ур ьд До бу н мэр гэнээс тө р сө н Бэлгү нү дэй Бү гү нү дэй х о ёр х ө вү ү д инү эхюү гээн, Алан го о гийн эчнээ ө гү ү лэлдр ү ү н: “Энэ эх , бидний ах дү ү , ү е х аяа х ү мү ү н ү гү й, эр ү гү й бө гө ө тө л эд гу р ван х ө вү ү д тө р ү ү лэв. Гэр до то р гагц Маалиг Баягу дайх ү мү ү н бу юу . Эд гу р ван х ө вү ү д тү ү нийх бу й зэ” х эмээн эх юү гээн эчнээ х элэлдэх ийг, эх ану Алан-го о у х аж, эх юү гээн Алан го о гийн эчнээ - эх ийнх ээ, ту х айлбал Алан-го о гийн нү днээс далд ү е х аяа х ү мү ү н - ү еэлид х аяалид х ү мү ү н эд гу р ван х ө вү ү д - Ду ндад ү еийн мо нго л х элэнд то до тгу у лагч, то до тго гч нь ганц,о ло н то о го о р зо х ицдо г байсан. Ор чин цагийн мо нго л х элэнд “Энэ гу р ван х ө вү ү н” х эмээн х элж бичнэ. х элэлдэх ийг - х элэлцэх ийг эх ану Алан го о у х аж - тэдний эх , чу х амдаа Алан-го о у х ан мэдэж 1 9 . Хавар нэгэн ө дө р х ө ншилмө л х о нин чанаж, Бэлгү нү дэй, Бү гү нү дэй, Бу х уХатаги, Бу х ату Салжи, Бо до нчар му нх аг эд таван х ө вү ү дээнзэр эглэн су у лгаж, нижээл мө сө д “Ху галадх у н (х у галагту н)” х эмээж ө гө в. Нижээлийг юу байгу у лах у н,х у гачиж о о р о в. Бас таван мө сө д х амт цу глаж “Ху галадх у н (х у галагту н)” х эмээж ө гө в. Таву у л таван цу гтай мө сө д х ү мү ү лэлдэн бар ьж бидү ү лж, х у галан ядав. х ө ншилмө л х о нин - х о нины х у р шсан ү ү ц мах зэр эглэн - зэр эгцү ү лэн нижээл мө сө д - нэг нэг су мны мо дыг о о р о в - о р х ив, х аяв таван мө сө д - то до тго гч, то до тгу у лагч нь о ло н то о го о р зо х ицсо н х элбэр х ү мү ү лэлдэн - х ү н бү р дар аалан бидү ү лж - то йр у у лж, х эсү ү лж 2 0 . Тэнд Алан-го о эх инү ө гү ү лэв: “Та Бэлгү нү дэй, Бү гү нү дэй х о ё