ᠶᠡᠭᠡ ᠳ᠋᠊ · ᠨᠠᠴᠤᠭᠳᠤᠷᠵᠢ ᠶᠢᠨ ᠬᠡᠷᠭᠡᠢ ᠫᠠᠭᠮᠠᠳᠤᠯᠮ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠠᠮᠢᠳᠤᠷᠠᠯ᠂ ᠠᠵᠦ ᠲᠦᠷᠦᠯ

Их Д.Нацагдо р жийн гэр гий Пагмаду ламын амьдр ал, аж тө р ө лЗо х ио лч:До лго р ын Нямаа ISBN: 9 7 8 -9 9 9 2 9 -7 8 -2 5 -2 © Энэх ү ү бү тээлийн эр х нь Мо нго л Улсын Зо х ио гчийн Эр х ийн ту х ай х у у лиарх амгаалагдсан бо лно . Бү тээлийг цах им х элбэр ээр тү гээх эр х ийг b o o k sto re.mn цах им х у у дас эзэмших бө гө ө д зө вшө ө р ө лгү йгээр бү тнээр нь бу юу х эсэгчлэн х у вилах бо ло нбу сад ямар нэгэн х элбэр ээр о лшр у у лах , ашиглах ыг х о р игло но . www.b o o k sto re.mn Бү лэг I: Нэгэн зу у ны да ва а н дээрээс нэх эн су рва лжла х ын у чир Пагмаду ламын ту х ай XX зу у ны су р валж бар имтыг аль бо ло х гү йцэд бү р тгэнсу р валжлах нь Д.Нацагдо р жийн намтар су длалыг баяжу у лан то до сго х ын нэг тү лх ү ү р асу у дал мө н байх . Их зо х ио лчийн амьдр алын “алтан” гэх ээр ү е ньПагмаду ламтай аж тө р ө н су у сан 1 9 2 0 -1 9 3 0 о ны х о о р о ндо х ар ай нааштай о н жилү ү д байсан бо ло в у у гэж надад бо до гдо но . Гэтэл энэ талаар у тгазо х ио лын су длал цаг х у гацаа алдсаныг х элэх ээс ар гагү й.Пагмаду ламыг сайн мэдэх дээд ү еийнх ний насны нар аль х эдийн бар у у н у у лын о р о й дээгү ү р х элбийсэн тө дийгү й даваад явчих сантай х о лбо гду у лан би ү ү нийг ду р сажбайгаа юм. Цаг алдсан х эдий ч Пагмаду ламыг нэгэн зу у ны чандаас нэх эн су р валжпах ын у чиргэвэл, тэр х эдэн о нд х аана тө р сө н, Нацагдо р жто й х эзээ х аана танилцсан, х эдийд гэр лэсэн, х эдэн жил х анилсан, Нацагдо р жийн амьдр алд сайнаар , му у гаар яажнө лө ө лсө н, х эзээ юу ны у лмаас гэр бү л салсан, х эдийд Пагмаду лам нас эцэслэсэн зэр эг о до о х ү р тэл мэдэгдээгү й бү дэг бү р х эг о ло н асу у длыг то др у у лах ад ту с дө х ө мү зү ү лэх ёсто й гэж о йлго но . Тэгж гэмээ нь их Нацагдо р жийн х у вийн амьдр алын х амгийн со нир х о лто й ү е у ламбү р то д бо лж ир эх юм шиг санагдаад элдэв тү ү х ийг эвлү ү лж х элх сэн минь энэ бо ло й. Он жилийн явцад тэдний ү еийн нө х ө д бо ло н су длаачдын тэмдэглэжбү р тгэсэн янз бү р ийн эх су р валжаас ү звэл Д.Нацагдо р ж, Пагмаду лам х о ёр ын гэр бү лийн амьдр ал ар ав х ү р эх гү й жилийн бо гино х у гацаанд ү р гэлжилсэн бо ло лто й. Гэх дээ тэр жилү ү д нь Улаанбаатар аас эх лээд Ленингр ад, Бер лин, Лейпцигийгдамжсан нү ү дэл су у далтай о н жилү ү д байжээ. Тийм у чир Пагмаду ламын амьдр ал, явсан су у сан жилү ү дийг дээр нэр цо х со н х о т, о р о н газр у у даар х у ваар илан авчү зэх ээс ө ө р ар гагү й юм шиг санагдана. Юу ны ө мнө , Пагмаду лам Маймаа х о тын у у гу у л о р шин су у гч гэдэг нь тэр ү еийг мэдэх о ло н х ү ний яр иа ду р самжаарх ө дө лбө р гү й батлагджээ. Манжийн х ү р ээ бо лж анх ү ү ссэн багавтар х о тыг х ятаду у д “Маймаа-чин” бу юу х у далдааны х о т гэж нэр лэсэн нь яваандаа су нжир саар “Наймаах о т” бо ло н нэр шжээ. Ийм х о т зө вх ө н Бо гдын х ү р ээнд ч биш х ятаду у д о ло нто й Хиагт, Улиастайд байсанту х ай бичиг но мд тэмдэглэгддэг билээ. Д.Сү х баатар , Ц.Дамбадо р ж зэр эг ар дын х у вьсгалын нэр т зү тгэлтнү ү дээс эх лээд зо х ио лч М.Ядамсү р эн, Ши.Аюу ш,Б.До р жсү р эн, бага Нацагдо р ж, тү ү х ч Ш.Нацагдо р ж, ар дын жү жигчин Т.Хандсү р эн, Д.Дамдинсү р эн, ар дын зу р аач Л.Намх айцэр эн, нэр т мэс засалч Т.Шагдар сү р эн,зо о тех никч Т.Аюу р зана зэр эг нэг ү еийн о ло н сэх ээтэн Амгаланд аж тө р ж, су р алцаж байсныг элдэв яр иа, ду р самжаас о лж ү злээ. Жишээ нь, зо х ио лч С.Эр дэнэ Чо йжилийн Чимидийн ту х ай бичсэн нэг ду р самж ︵1 9 8 2︶ -даа “Чимид у г нь Амгаланбаатар т тө р сө н х ү н. Хо жим биднийг Амгалан р у у дагу у лан о чиж х у у чин Наймаа х о тын Гэсэр ийн сү мийн ту у р ьт ү лдсэн лу у таибо р жин баганыг ү зү ү лээд “Ху у чин Амгалангаас ү лдсэн юм ер дө ө л энэ. Миний бага насны ду р сгалын багана энэ байгаа юм” гэсэн ту х ай ө гү ү лжээ. Тэр ү еийн х эд х эдэнто мо о х о н сү м, х ятадын х у далдааны х о р ь гар у й пү ү с, о р шин су у гчдын бар у у н зү ү н х о р о о гэж байсан их х ө лийн газар т гагцх ү ү “лу у тай багана ү лдээд” байх ад зу у н жилийн ө мнө тэнд тө р сө н нэг дар у у х ан бү сгү йн дү р тө р х ийг сэр гээн бо сго но гэдэгяаж амар бү тэх вэ. Гэвч тү ү ний мө р ө ө р нэх эн су р валжлах ыг х ичээсү гэй. Амга ла нгийн ү е Их Нацагдо р жийг су длаач, до кто р Л.Балдан гу айн бичиж тэмдэглэсэнээр“Залу у чу у дын санаачлагаар Амгаланбаатар х эмээн нэр лэсэн /1 9 2 4 / х о тын му жаан Дамдины гэр т нэгэн о х ин мэндэлжээ /Тө р сө н о н то до р х о йгү й/. Тү ү ний нэр ийг“Пагма- х у тагт эх , Ду лам /Ду лмаа/ гэтэлгэгч эх ” х эмээн у гаал ү йлдсэн Багш лам нь айлдсан гэдэг. Бү сгү йчү ү дийн тасагт Пагмаду ламтай х амт алба х ашиж байсан ах мад зү ггэлтэнЖар галын Со со р х у у члах даа “Би Пагмаду ламыг яг тө дийд тө р сө н гэж мэдэх гү й. Хар ин Нацагдо р жто йго о о йр о лцо о насны эмэгтэй байсан” гэж яр ьсаныг “Ху вьзаяаны эр х ээр х агацсан бү сгү йчү ү д” /2 0 0 6 / но мдо о Л.Балдан гу ай ө гү ү лжээ. Иймд юу ны ө мнө тү ү ний тө р сө н о ныг то гто о х шаар длага гар ах нь. “Нацагдо р жийн о х ин”гэж ө ө р ийгө ө танилцу у лсан Дамдины Цэр энду ламтай 1 9 8 8 о ны1 1 дү гээр сар ын 3 0 - ны ө дө р ах мад зо х ио лч Б.Бааст у у лзаж яр илцаад “Цэр энду лам бо л Пагмаду ламындү ү гийн о х ин бө гө ө д Нацагдо р ж тэр х о ёр т ү р члэгдсэн юм гэдгийг тү ү ний яр ианаас мэдлээ” ︵”Утга зо х ио л” со нин 1 9 9 4 №1 5 ,1 6 ”︶ х эмээн тэмдэглэжээ. Цэр энду лам “Аав ээж х о ёр ынх о о х эр х эн танилцсаныг мэдэх гү й. Бо дво л х о ёу лаа тэрү ед эр дэм но мто й х ү мү ү с байсан нь танилцах шалтгаан бо лсо н бо ло в у у . Тэр х о ёр о до о бо до х о д дэндү ү багадаа гэр бү л бо лцго о со н байгаа юм. Ээж 1 6 , аав 1 7 настайбайсан бо ло в у у ” гэснээс х ө ө ж ү звэл Нацагдо р жийн 1 7 настайд бу юу 1 9 2 3 о нд гэр лэсэн байж магадгү й нь. Тэр ү ед Пагмаду лам 1 6 настай байсан гэвэл 1 9 0 7 о нд тө р сө н байж мэдэх ээр аж.Тэгвэл энэ 2 0 0 7 о нд Пагмаду ламын 1 0 0 жилийн о й то х ио со н байж бо ло х о о р юм. Гэтэл МАХН-ын гу р ван жилийн /1 9 2 4 / о йн ү еэр , саях ан намд элссэн, 1 9 настай,ту яар ан гэр элтсэн цар айтай Пагмаду лам ү г х элж “Намын х амгийн то м гавъяа бо л Мо нго лын эмэгтэйчү ү дийг ө ө д татсан явдал мө н” гэсэн ту х ай “Ур гинская газета” /Өр гө ө ний со нин/-ы 1 9 2 4 о ны нэгэн ду гаар т мэдээлж байснаас ү звэл Пагмаду лам 1 9 0 5 о нд тө р сө н байж бо ло х ө ө р нэг х у вилбар гар ав. Пагмаду лам Ар дын засагмандах ын ө мнө х ө н ар ван таван настайдаа бо гтло гдо ж х у вьсгал ялсаны дар аах ан ар гэр тээ бу цаж ир сэнээр ︵Наваан-Юндэн гу айн ду р самж︶ бичсэнээс ү звэл, энэ явдал1 9 2 0 - 1 9 2 1 о ны х о о р о нд бо лсо н гэж о йл-го х о о р байна. Энэ х о ёр то о ллын алинаар нь ч бо дсо н Пагмаду ламын тө р сө нө ө с х о йш 1 0 0 жилнэгэнт ар д ү лджээ. Д. Нацагдо р жийг су длаач эр дэмтэн Балдангийн Со дно м /1 9 0 8 -1 9 7 9 / “1 9 2 4 о ны х аварх анш нээсэн нэгэн ө дө р Маймаа х о т дах ь Нацагдо р жийнд о чив. Тэр ү ед ө вө л су у даг х о ёр ө р ө ө байшинтай байв. ︵Энэ нь Амгалангийн му жаан Дамдины х ашаа︶ .Пагмаду лам нар ийх ан тү р ийтэй, о ло н ү дээстэй ө ндө р ө сгийтэй гу тал ө мссө н байв” /1 9 6 7 / гэсэн нь Нацагдо р жийн 1 8 насны ү е гэж то о цво л тү ү нээс ар ай ө мнөПагмаду ламтай гэр лэсэн байжээ. Дашр амд х элэх эд эр тний Амгалант гацаа, эдү гээгийн Амгаланбаатар т Сандү влиндацан, Дар ь-эх ийн ду ган, Гэсэр сү м, Зар гачийн яам зэр эг ду ган сү м байсан бө гө ө д ᠁ х авр ын у лир алд х анш нээх , эр лэг но му н х аан залах гэх мэт ү зэх х ар ах ү йл явдалбо лдо г байсныг О.Намнандо р ж зэр эг мэдэх х ү мү ү с ду р счээ.Тэр ү еийн бичгийн х ү мү ү сийн нэг Өө лдийн Чимид авгай /1 8 9 0 -1 9 6 1 / бичих дээ “Нацагдо р ж х о р ин х эдэннастай байх даа Тү шээт х ан аймгийн Эр дэнэ ван Намср айн х ө вү ү н Палан гэдгийн бу цмал гэр гий Пагмаду ламтай анх гэр бү л бо лсо н бо ло вч сү ү лдээ то х ир о х гү й бо лжсалаад ᠁ /”Цо г”.1 9 6 1 .№3 , 2 0 0 6 .№0 4 / гэсэн нь Нацагдо р жийн х у вьд бидний то о цсо нто й зө р ж байна. Ар ван естэй Нацагдо р ж Ленингр адыг зо р их до о /1 9 2 5 / Пагмаду ламтай х эзээний айлгэр бо лчих о о д байсан шү ү дээ. Хар ин бу цмал гэр гий гэсний ту х айд ар дын х у вьсгал ялах аас ө мнө х ү еийн мо нго лэмэггэй го л тө лө в бо гтло гдо ж х эн нэгэнд о чдо г байсантай х о лбо о то й юм. Тэгээд ч шинэ ир ээдү йн чимээ со нсо гдсо н тэр цаг ү ед язгу у р тны х аалга татсан Пагмаду ламшиг эмэгтэйд “бу цах ” со нир х о л илү ү байх ыг ү гү йсгэх ар гагү й. Хар ин тэгэх дээ Эр дэнэ ван, Эр дэнэ далай ван х эмээх су р валжит х о ёр х ү ний алиныхнь х аалгыг татсан нь то до р х о й ялгар ч ө гө х гү й байна. Өө лдийн Чимид гу ай “Эр дэнэ ван Намср айн х ө вү ү н Палан” гэж ду р ссан бо л тэр ү еийн тайж язгу у р тныг сайнмэдэх у чир тай Наваан-Юндэн гу ай “Эр дэнэ далай вангийн агь Балх жавтай” гэсэн нь х о йч ү еийн бидний то лго йг эр гү ү лэх эд х ү р ч байна. “Со ёл эр дэнэ” /1 9 7 4 / х эмээх намтар ту у ждаа зо х ио лч Наваан-Юндэн /1 9 0 8 -1 9 8 5 /бага залу у даа су р х ар важ яваад Эр дэнэ далай вангийн агь Балх жав гэгчтэй танилцсанаа то до р х о й ө гү ү лжээ. То м биетэй ч тэнх ээ тамир му у тайх ан гэгдэхБалх жавын у р ьснаар нэг ө дө р х амт су р х ар вах гэж гэр т нь о чво л тэр бээр эх нэр авсан байжээ. “Цагаан ду р дан дан дээл ө мссө н цав цагаан цар айтай тэр бү сгү й гар таа нэгэн дэвтэрбар ин су у ж байв. Ямар нэгэн тайлбар то ль шиг ᠁ санагдав. ᠁ Балх жав ийм сайх ан гэр гийтэй бо лж гэж бо дло о . Дар аа нь со нсво л эцэг но ён нь Бо гдо д айлтган зар лигбу у лгаж, тэндээс нэг ө дө р х эдэн х аалгач давх иж о чо о д Пагмаду ламыг жу у занд су у лган Эр дэнэдалай вангийнд аваачиж ө гчээ” х эмээн то до сго жээ. Мө н ө дө р х ашаан до то р тэднийг су р х ар ван бу жигналдаж байх ү ед “Пагмаду ламгар таа бар ьсан но мыг зааны со ёо н савх мэт нар ийх ан цагаан х у р у у гаар х ааяа эр гү ү лэн х ар ж, байшингийн х аалганы дэр гэд тавьсан нэгэн сандал дээр ду у гү й су у жбайх нь ягаан эр ээн галбингаа то р о нд о р со н бу юу гэмээр гу нигтай х ар агдав” гэсэн байх юм. Ийнх ү ү ду р ссанаасаа х о йш х о ёр жилийн дар аа 1 9 7 6 о нд “Утга зо х ио л,у р лаг” со нинд нийтлү ү лсэн ө ө р нэг ө гү ү лэлдээ Балх жавыг “Балх гар ” гэж нэр лэсэн нь гайх аш тө р ү ү лэх ээр билээ. Ө.Чимидийн нэр лэсэн Эр дэнэ ван Намср ай гэгч ямар х ү н байв х эмээн со нир х о хх ү сэл бас тө р нө . Өвгө н бичээч Г.Навааннамжилын ө гү ү лсэнээр “Эр дэнэ ван Намср ай бо л эр дэмбичиггү й, у р ьд Чин у лсын ү ед Жавзандамба х у тагтын сангийн х эр эг эр х лэх гү нгээр то мило гдо ж, Хү р ээнд су у ж, Шавь яамны х эр эгт о р о лцо ж байх даа Бо гдо д шадар лажнү ү р талтай бо лсо ны дээр мө н Манж у лсаас ту сгаар лах х эр эгт о р о лцсо н у чир ᠁ ” гэжээ. Яг энэ ту х ай “Үү р ийн ту яа” тү ү х эн р о манд бичсэнээр “Бо гдын ар х ины нө х ө ргэж о лны х элэлцдэг Намср ай ван” Хү р ээнээс манж амбаныг х ө ө н зайлу у лах аар х элэлцээд яву у лсан бичгийн х ар иу г нэх эж ө ө р ийн биеэр Сандо амбанд ту лганшаар дах аар о чиж у у лзаж байгаа ту х ай ө гү ү лжээ. Энэ нь тү ү х ийн эх су р валжтай зү йл байх гэж бо до гдо но . Ямар ч гэсэн 1 9 1 1 о ны 1 2 ду гаар сар ын 1 6 -нд Бо гд Жавзандамба х у тагтыг Мо нго лу лсын х аанд ө р гө мжилж, анх ны таван яам байгу у лах ад Цэр гийн яамны тэр гү ү н сайдаар Сэцэнх ан аймгийн Эр дэнэдалай ван Го мбо сү р эн, Шү ү х яамны тэр гү ү нсайдаар Эр дэнэ ван Намср ай нар то х о о н то мило гдсо н нь со нир х о лто й гэмээр бар имт юм. Нэр бү х ий тэр гү ү н х о ёр сайдын х эн нь Бо гдын зар лиг шийтгү ү лжПагмаду ламыг эзэн х ааны х аалгач нар аар нэг ө дө р “бар ивчлу у лсан” х эр эг вэ︖ Дээр бидний у ншиж танилцсанаар Баатар ван Наваан- Юндэн Пагмаду ламыгЭр дэнэдалай вангийнд ир ээд су у ж байх ыг х ар санаа маш то до р х о й ө гү ү лсэн тө дийгү й Эр дэнэ ван Намср айг тэднийх тэй анду у р ах у чир гү й. Яагаад гэвэл Эр дэнэвангийн х о шу у нь Баатар ван Наваан-Юндэнгийн х о шу у ны ну таг зэр гэмжээх газар билээ. Хо ёу лаа Тү шээт х ан аймгийнх . Оюу ндар ийн дү р ийг бү тээх дээ Пагмаду ламыг бо до н бо до н байж бичсэн гэж ду р ссанД.Намдагийн “Цаг тө р ийн ү ймээн” р о манд гар ч байгаагаар Бо гдын со ёг лам Жанцан гэгч Наймаа х о то д су у даг Оюу ндар ийн гэр т ир ж, х ааны зар лиг у нших даа “Сэцэнх аан аймгийн о ло н х о шу у но ёдын нэгэн бо ло х Нямцэвээний /Уг нь Наваанцэр эн бо ло лто й. Д.Ня/ агь эдү гээ нас х о р ин гу р ав ᠁ ” х эмээн эх элж байгаа нь Эр дэнэдалайванд илү ү тэй х амаар ч байна. Оло н жилийн ту р ш х ү ний эр х чө лө ө г бо ймо лсо н энэх ү ү бу сар маг заншлыг 1 9 2 5 о ныар авду гаар сар ын 3 0 -нд Засгийн газр ын то гто о ло о р х о р игло ж, эмэгтэйчү ү дийг бо гтло х явдлыг ү ндсэнд нь зо гсо о со н бо ло х о о р Пагмаду лам тийм зо вло н амссанманай сү ү лчийн бү сгү йчү ү лийн нэг байсан байх ч юу н. 1 9 2 4 о нд “Шинэ ү е Мо нго лын эмэгтэйчү ү дийг ө ө д татсан гавъяатай” х эмээн ү галдсан нь санамсар гү й явдал биш байх . Хар ин Пагмаду ламд тө дийлө н х амаатай биш байж бо ло х ч, элдэв эх су р валжаасү звэл Сэлбийн гү ү р ээс у р агш го лын бар у у н эр эгт Эр дэнэ ван Намср айн х у у чин х ашааг то йр со н Эр дэнэ вангийн х о р о о гэж байсан байх юм. Л.Тү дэвийн бар имтат нэг р о манд бичсэнээр , 1 9 2 0 о нд гамингу у д Бо гд гэгээнтнийгбар ивчилж Эр дэнэ вангийн х о ёр давх ар т х о р ьж байсан гэдэг бо л 1 9 2 1 о ны сү ү лчээр Тө мө р ийн заво дын бар у у н ө мнө этгээдэд о р ших тэр байшинд Эвлэлийн Тө в Хо р о обайр лаж байсан мэдээг Со со р ын Юндэн зэр эг ах мад зар им нэгний ду р самжаас мэдэж бо ло х о о р байна. Эх эн ү едээ Пагмаду лам 1 9 2 2 о нд Улаанбаатар т х амгийн анх байгу у лагдсанАмгалангийн бага су р гу у льд багшилж байсан бо ло лто й мэдээ бий. Хо жим у лсын гавъяат багш бо лсо н Дэжидмаа 1 9 2 7 о нд тэр су р гу у льд багшилж байсан ту х айгаа“Амгалангийн бага су р гу у ль гэж гу р ван ө р ө ө тэй жижиг цагаан байшин байв. Хо ёр ө р ө ө нд нь анги х ичээллэнэ. Нэг ө р ө ө нд нь би ө ө р ө ө су у на. Галчийндаа о чиж у нд цайу у на” гэж 1 9 7 0 о ны ү ед надад яр ьж байсан нь дэвтэр т тэмдэглээстэй ү лджээ. Нацагдо р ж Пагмаду лам х о ёр х эдэн о нд гэр лэсэн, х эдэн о нд Цэр энду ламыг ө р гө жавсан зэр эг асу у дал х ар иу нэх сэн х эвээр байгааг мар таж яах ин бо лно . “Тэр х о ёр ын х эр х эн танилцсаныг би мэдэх гү й” гэж о х ин Цэр энду лам нь дээр ө гү ү лсэн. Тэрталаар яр ьсан, бичсэн зү йл ч элбэг таар алдах гү й. Бааст гу айн тэмдэглэснээр “Цэр энду лам 1 9 2 3 о нд Сэлбийн го лын х о йх но тө р сө н, энэ х о тын у наган ир гэн юм.До ло о найман нас х ү р тлээ Амгаланд ө вө ө эмээ х о ёр дээр ээ ө сч тэнд бага су р гу у льд су р ч байж. Хо ёр гу р ван жилийн дар аа Банзр агч гэдэг багш Цэр энду ламыг х о тынтө вд Үлгэр жишээ ду нд су р гу у льд шилжү ү лэн су р алцу у лжээ” гэсэн байна. Эндээс бид Банзр агч багшийн нэр ийг то гто о ж аваад ү лдэе. Тэр х ү ний ту х ай х о йно жичө гү ү лнэ. Намайг “Залу у чу у дын ү нэн” со нины эр х лэгч байх ад С.Эр дэнийн “Цэнх эр лэнх ар агдах у у л” бар имтат ту у жийн нэг х эсгийг со ниндо о нийтэлж байсан /1 9 8 0 / бө гө ө д тэр ту у жид Чепу р ин гэдэг о р о с эр Пагмаду лам