ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠤ ᠴᠢᠬᠤᠯᠠ ᠠᠰᠠᠭᠤᠳᠠᠯ ᠨᠤᠭᠤᠳ （ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ ᠺᠢᠷᠢᠯ ᠢᠶᠠᠷ）

РОССИИН ЭРДЭМЭЙ АКАДЕМИИН СИБИРИИН ТАҺАГАЙ МОНГОЛ АРАДУУД, БУДДЫН ШАЖАН БОЛОН ТҮБЭДЫЕ ШЭНЖЭЛЭЛГЫН ИНСТИТУТ УРЯАД ХЭЛЭНЭЙ ШУХАЛА АСУУДАЛНУУД Улаан-Үдэ Буряадай эрдэмэй түбэй хэблэл 2007 Б 2 УДК 41-942.3 ББК 81.2Бу Б912 Харюусалгата редактор Л. Д. Шагдаров, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Редакционно коллеги С. Д. Бабуев, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Ц. Ц. Бальжинимаева, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, доцент (редактор) Ц. Ц.-Д. Бальжинимаева, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат (секретарь) Б. Д. Цыренов, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Рецензентнүүд Ю. Д. Бадмаева, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат С. Ж. Мархаева, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Ц. Б. Намсараева, педагогикын эрдэмэй кандидат, доцент Россиин гуманитарна эрдэмэй жасын мүнгэн сангай дэмжэлгээр тус согсолбори хэблэлдэ бэлдэгдэбэ (04-04-00393а) Б912 Буряад хэлэнэй шухала асуудалнууд: Статьянуудай сог- солбори. – Улаан-Үдэ: Буряадай эрдэмэй түбэй хэблэл, 2007. – 208 н. ISBN 978-5-7925-0199-7 Энэ согсолбори соо буряад хэлэнэй мүнөөнэй байдал, тэрэнэй саашанхи хүгжэлтын хараа зам, буряад хэлэнэй грамматикын асуудал- нууд, буряад хэлэнэй найруулга (стилистикэ), мэдээжэ уран зохёол- шодой хэлэнэй онсо шэнжэнүүд, буряад хэлэнэй лексикэ, үгын бүри- дэл, буряад ономастика, диалектологи, социолингвистикын асуудал- нууд, хэлэ шэнжэлгэдэ мүнөөнэй электронно оньһо хэрэглэлгэ үргэнөөр шэнжэлэгдэнхэй. УДК 41-942.3 ББК 81.2Бу ISBN 978-5-7925-0199-7 © Коллектив авторов, 2007 © ИМБТ СО РАН, 2007 © Изд-во БНЦ СО РАН, 2007 3 Гаршаг Оролто yгэ……………………………………………………………5 Шагдаров Л. Д. Буряад хэлэнэй мүнөөнэй байдал, тэрэнэй саашанхи хүгжэлтын хараа зам.7 Бабуев С. Д. Захааминай буряадуудай нютаг хэлэн тухай.19 Бабуев С. Д. Мэлс Самбуевай шүлэгүүдэйнь хэлэнэй шэнжэнүүд……………………………………………………………….25 Бадмаева Л. Б. Хориин буряадуудай түүхэ бэшээшэ Вандан Юмсунов тухай32 Бадмаева Л. Д. Буряад текстнүүдые электронно корпусто оруулха хyдэлмэриин зарим бэрхэшээлнүүд37 Бажеева Т. П. Асуудалда харюусаха аргаар хүүгэдэй хэлэ мэдэлгые элирүүлгэ45 Бальжинимаева Ц. Ц. Буряад уран зохёолдо шангадхаhан удхатай үгэнүүд болон холбоо үгэнүүдые хэрэглэлгэ49 Бальжинимаева Ц. Ц.-Д. Буряад орондо ород зохёолнуудые буряад хэлэндэ оршуулhaн түүхэhээ.55 Будаев Б. Ж. Зэдын сартуул яряанай «аалалга» ба «оололго»63 Бюраева Э. И. Монгол хэлэнүүдэй просоди шэнжэлэлгэдэ ком- пьютерно-акустическа анализ хэрэглэлгэ .68 Дамдинов Д. Г. Буряадуудай уг изагуур шэнжэлэлгэ.77 Даржаева Н. Б. Мүнөөнэй буряад хэлэнэй сложно мэдүүлэлнүүдые шэнэ аргаар шэнжэлэлгэ.82 Дашинимаева П. П. Буряад хэлэнэй үйлэ үгын түлэбые шэнжэлhэн тухай.89 Доржиева Д. С. Буряад хэлэндэ нэрэ хэлэгшэтэй сасуулга харуулhан простой мэдүүлэлнүүд.99 Дугаров Н. Б. Буряад хэлэнэй антонимууд тухай асуудал102 Дырхеева Г. А. Хоца Намсараевай прозаическа зохёолнууд соохи парна үгэнүүд.105 Жамсаранова С. Д. Буряад үгын бүридэл шэнжэлhэн түүхэhээ110 Жапова Д. Ц. Оньhон үгын синтаксическа түхэл114 Рассадин В. И. Буряад болон бусад монгол хэлэнүүдэй түлөөнэй үгэнүүд116 4 Санжина Д. Д. Буряад хэлэнэй найруулга (стилистикэ) тухай юрэнхы ойлгомжо ба абяанай найруулгын боломжонууд.132 Трофимова С. М. Буряад хэлэндэ нюурта ба өөртэ хамаадалай формонуудай хүгжэлтэ ба тэдэнэй тодорхойн/тодорхойгүйн категоритой холбоо140 Цибудеева Н. Ц. Буряад хэлэнэй вокализм. Дуунай текстнүүдэй вокализмhаа.149 Цырендоржиева Ц. Ш. Э. Р. Рыгдылоной ажабайдал ба тэрэнэй лингвистическэ шэнжэлэлгэнүүд155 Шагдаров Л. Д. Поэт Д. Дамбаевай зохёолнуудай хэлэн тухай.168 Шагдаров Л. Д. Сэблэгэтэтэ юртэмсын ороной байдал гэhэн зохёол тухай178 Шагдарова Д. Л. Буряад хэлэнэй мяхан табагта хабаатай нэрэнүүд тухай…………………………………………………………189 Шулунова Л. В. Буряад ономастика: тэрэнэй хүгжэлтэ195 5 Оролто үгэ Эрдэм шэнжэлэлгын хүдэлмэринүүд буряадаар балай бэшэг- дэдэггүй, гол түлэб ород хэлээр бэшэгдэдэг гээшэ. Гол шалтагааниинь хадаа буряад хэлээр бэшээд, тэрэниие оршуулаагүй hаа, иимэ хүдэлмэри ороной болон гадаадын олон эрдэмтэдтэ мэдэгдэнгүй үнгэршэхэ жэшээтэй. Мүн энэл шалтагаанаар диссертацинууд ород хэлээр бэшэгдэдэг. Буряад хэлээр бэшэхэ гэбэл, ВАК-hаа зүбшөөл абаха, тиигээд автореферадаа заатагүй ород хэлэн дээрэ бэшэжэ толи- луулха ёhотой юм. Һүүлэй үедэ буряад хэлэндэ анхарал ехээр хандуулагдажа, тэрэ- нэй яhала үргэнөөр хэрэглэгдэдэг боложо байхада, зарим хүдэл- мэринүүдые буряадаар бэшэхэдэ болохо байна гэhэн бодол түрөөд, ИМБТ-гэй хэлэ бэшэгэй хэлтэсэйхид ондоо тээ хүдэлдэг мэргэжэлтэ- нээ хабаадуулан, «Буряад хэлэнэй шухала асуудалнууд» гэhэн энэ суглуулбари бэлдэбэбди. Энээнииемнай хэблэн гаргаха хэрэгтэ Рос- сиин гуманитарна эрдэмэй жаса мүнгөөр туhалжа, тэрэнэй аргаар суг- луулбари хэблүүлхэ аргатай болообди. Тус суглуулбарида ороhон хүдэлмэринүүд хадаа буряад болон бусад монгол хэлэнүүдэй мүнөө үеын шухала асуудалнуудта зорюу- лагданхай. Суглуулбариие нээhэн «Буряад хэлэнэй мүнөөнэй байдал, тэрэнэй саашанхи хүгжэлтын хараа зам» гэhэн Л.Д. Шагдаровай ста- тья дотор буряад литературна хэлэнэй яажа хүгжэhэн, ямар үедэ тэрэ- нэй үүргэнь үргэдэhэн, ямар үедэ, ямар шалтагаанhаа боложо хи- заарлагдаhан байгааб гэжэ тобшохоноор харуулагдана. Тиихэдээ мүнөө тохёолдоод байhан байдалые хараада абан, номой-литературна найруулга гэдэг олон жэлнүүдэй туршада, олон зоной хабаадалгаар байгуулhан номой хэлые улам хүгжөөхэтэеэ хамта буряад нютагай, арадай хэлэ, абтаhан үгэнүүдые яhала элбэгээр хэрэглэhэн яряанай- литературна найруулга (разговорно-литературна стиль) гээшые үргэнөөр хэрэглэдэг болоболнай таарамжатай байна гэhэн hанамжа хэлэгдэбэ. Л.Д. Бадмаева буряад текстнүүдые электронно машинануудта оруулхада ямар hайн талатай байхаб, мүн ямар бэрхэшээлнүүд дай- ралданаб гэхэ мэтэ асуудалнуудта харюу үгэхэ үүргэтэй шэнжэлгэ 6 ябуулна. Иимэ аргаар буряад хэлые шэнжэлхэдэ юугээрээ hайн бэ гэ- хэдэ, эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэдэй материалаа суглуулха, тэрэнээ ана- лиз хэжэ, тобшололнуудые хэхэ ажалынь соморшье, урагшатай түргэншье боложо үгэнэ. Тус асуудалаар ажалнууд яhала хэгдэжэ эхилэгдэнхэй, тиин иимэ хүдэлмэринүүд саашадаа улам эршэдэхэ ёhотой. Д.Д. Санжина, Г.А. Дырхеева, Ц.Ц. Бальжинимаева, Л.Д. Шагда- ров, С.Д. Бабуев, Ц.Ц-Д. Бальжинимаева гэгшэд буряад зохёолшодой уран бүтээлнүүдэй хэлэ шэнжэлгэдэ, мүн оршуулгын түүхэдэ статья- нуудаа зорюулаа. Зохёолшоднай ямар мэргэн гоё аргануудые шадамар бэрхээр хэрэглэнэб гэжэ авторнууд харуулхадаа, зохёолнуудhаань хурса жэшээнүүдые абажа эшэ татаа. С.Д. Бабуев, Б.Ж. Будаев, Д.Г. Дамдинов гэгшэд буряад нютаг хэлэнүүдэй онсо зүйлнүүдые харуулха зорилго урдаа табижа бэелүүлбэ. Д.Л. Шагдарова буряад арадай мяхан хоолдо хабаатай нэрэнүүд тухай бэшээ. Э.И. Бюраева, Н.Ц. Цибудеева гэгшэд буряад хэлэнэй абяанай та- лаар шэнэ шэнжэлгэнүүдые дурадхаба. Мүн хуушан монголоор бэшэдэг байhан Хориин түүхэшэн Ван- дан Юмсуновай зохёохы ажал тухай Л.Б. Бадмаева хөөрэбэ. Л.Д. Шаг- даров Сүмбэ хамбын зохёоhон, зургаан зүйл хамаг амитадай хаана hуудаг орон нютагые харуулhан буддын шажанай зохёолые мүнөөнэй үзэгтэ оруулаа. Ц.-Д.Ш. Цырендоржиева Эрдэмтэ Ринчинович Рыг- дылоной түрэhөөр 100 жэлэйнь ойдо зорюулhан статья бэшээ. Тиихэдэ В.И. Рассадин, С.М. Трофимова, П.П. Дашинимаева, С. Д. Жамсаранова, Н.Б. Даржаева, Д.С. Доржиева, Д.Ц. Жапова, Л. В. Шулунова, Н.Б. Дугаров гэгшэд буряад хэлэнэй морфологиин, синтаксисэй, ономастикын болон лексикын арсалдаатай орёо асуу- далнуудта статьянуудаа зорюулhан, харин Т.П. Бажеева багахан үхибүүдэй хэлэлгэ тухай бэшэбэ. Энэ суглуулбарида хабаадаhан автор бүхэн хэжэ байhан ажалдаа ямар юумэ туйлаhан, ямар бэрхэшээлнүүдтэй дайралдаhан тухайгаа бэшээ. Тиин энэнь залуу шэнжэлэгшэдтэ, оюутан болон багшанарта туhатай байха, тэдэнэр энээнhээнь hанаа абажа, өөhэдөөшье буряад хэлэн дээрэ шэнжэлэлгэнүүдые хэхэ бэзэ гэжэ найдагдана. Редколлеги 7 Л.Д. Шагдаров (ИМБТ СО РАН) Буряад хэлэнэй мүнөөнэй байдал, тэрэнэй саашанхи хүгжэлтын хараа зам Манай орондо зүблэлтэ засагай оршон байха үедэ үндэhэ яhатадай хэлэ хүгжөөлгэдэ ехэхэн анхарал хандуулагдаhан байгаа. Орон дотор хэлэнүүдые түбхинүүлэн хүгжөөхэ (языковое строитель- ство) гэhэн тусхай политика дэлхэй дээрэ түрүүшынхиеэ ябуулагдажа эхилээ hэн. Үзэг бэшэг мэдэхэгүй ябадал усадхаха, түрэлхи хэлэн дээрэ hуралсалай бэелүүлэгдэдэг hургуулинуудые бии болгохо, баг- шанарые бэлдэхэ, хуушарhан алфавидуудые хүн зоной түргөөр hураха шэнэ алфавидуудаар hэлгэхэ, hуралсалай шэнэ номуудые зохёохо, бэшэгэй дүрим болон нэрэ томьёонуудые шэнээр зохёохо, элдэб то- линуудые, илангаяа хоёр хэлэнэй толинуудые бэлдэжэ гаргаха, түрэлхи хэлэн дээрэ хэблэл бии болгохо, номой хэблэл байгуулжа, номуудые олоор гаргадаг болохо, олон нютаг хэлэнүүдые шэнжэлхэ хэрэгтэ гүрэнэй зүгhөө ехэ оролдолго, мүнгэ зөөри гаргагдаhан гээшэ. Хубисхалай урда тээ миин лэ яряанай хэлэн байhан буряад хэлэн литературна хэлэн болотороо үргэмжэлэгдэжэ, хэдэн шэнэ үүргэ дүүргэдэг болоhон юм. 30-аад онуудта литературна хэлэнэй өөрынгөө нютаг хэлэнүүдтэ үндэhэлжэ, шэнэ алфавидта ороходонь, нэлэнхыдээ ород хэлэ мэдэхэгүй гү, али муугаар мэдэдэг байhан буряад зониие гэгээрүүлгэдэ буряад литературна хэлэн илангаяа ехэ үүргэ дүүргэhэн байна. Сибириин арадуудай хэлэ шэнжэлэгшэ, мэдээжэ эрдэмтэн В.А. Аврориной бэшэhээр, 30-аад онуудта бодото соёлой хубисхал боложо, шэнэ литературна хэлэнүүд арад зоной дунда үргэнөөр дэл- гэрээ. Энэ үедэ тон олон хүн зоной политическэ болон ажалай эдэбхи айхабтараар дээшэлжэ, тэдэнэр шэнэ общество байгуулгада адли тэг- шээр, эдэбхитэйгээр хабаадажа байгаа ёhотой хүнүүд болобобди гэжэ мэдэрхэ арга олоhон бэлэй. Энэ үедэ буряад хэлэнэй үүргэнь эгээл ехэ байжа, тэрэ хадаа буряад зоной харилсаха гол зэбсэг байгаа. Тэрэл үедэ мэдээжэ уран зохёолшод, журналистнууд, эрдэм ухаан болон искусствын ажал ябуулагшад буряад зоной дундаhаа урган гараа. 8 30-аад онуудта эхин hургуулиин бүхы учебнигүүд буряад хэлэндэ оршуулагдаад, буряад хэлэн дээрэ заагдадаг болобо. 30-аад онуудай hүүл багаар 5-7 классуудта бүхы предмедүүд буряадаар заагдадаг бо- лоо hэн. Бүгэдэ зоной үргэлжэдөө үзэг бэшэгтэй болоходонь, hургуулияа саашань үргэлжэлүүлхэ, дээдэ эрдэмтэй болохо гэhэн эрмэлзэл тэдэ- нэй дунда улам үргэдэбэ. Теэд хэршье хүсэжэ байгаа hаа, бага яhатанай хэлэнүүд дээрэ hургаха дээдэ hургуулинуудые яабашье нээхын аргагүй байгаа. Жэшээлэн хэлэбэл, буряад хэлэн дээрэ поли- техническэ, геологическа, химическэ, авиационно болон бусад инсти- тудые нээхэ гэбэл, ямар ехэ мүнгэн хэрэгтэй болохо, мүн буряад хэ- лэн дээрэ тэндэ зааха мэргэжэлтэдшье олдохогүй hэн. Тиимэhээ бу- ряадууд болон ороной бусад арадууд тон эршэмтэйгээр ород хэлэ үзэжэ эхилhэн, тиигээд ороной дээдэ hургуулинуудта орожо, тэндэ ород хэлэн дээрэ амжалта түгэсөөр hурадаг болоhон байна. Гадна элдэб үйлэдбэридэ, илангаяа промышленность болон ба- рилгада олон үндэhэ яhатанай зон хамта ажаллахадаа, ород хэлээр харилсаагүйдэнь бэшэ аргагүй. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда ха- баадахадаа, элдэб олон яhатан нягтаар нэгэдэн, хоорондоо үдэр бүри харилсаха ёhотой, харин тиимэ хэлэниинь ород хэлэн бэлэй. Манай ороной олон тоото арадууд нацинууд хоорондын харил- саанай ниитэ хэлэгүйгөөр амжалтатайгаар харилсан ажаллажа шадахагүй гэжэ ажабайдал тон үнэншэмэ тодоор харуулаа hэн, тиин энэ угаа шухала удха шанартай үүргые ород хэлэн дүүргэхэ ёhоороо дүүргэдэг болоhон байна. Ямар шалтагаанаар иимэ үүргэ ород хэлэн- дэ даалгагдаха болоо юм гэбэл, иимэ байгаа. 1. Ород хэлэн СССР-эй хүн зоной хахадhаа үлүү хубиинь түрэлхи хэлэниинь байгаа. Жэшээнь, 1970 оной хүн зоной тоо бүридхэлөөр, орон соо 242 млн зон hуудаг hаань, тэдэнэй 129 млн хүниинь ородууд байгаа. СССР-эй hандаргагдаhанай hүүлээрхи мүнөөнэй Россида, 1998 оной мэдээгээр, хамтадаа 151 млн 200 мянган хүн hууна; тиин эдэнэй 83 процентнь ородууд болоно. Ондоо яhатанай дундаhаа эгээл олонхи болохо татаарнууд бүхы хүн зоной оройдоол 3,5 процентнь болодог. 2. 1970 оной тоо бүридхэлөөр, СССР-тэ 50 шахуу млн украинууд болон белорусууд hуужа байгаа. Тэдэнэй түрэл хэлэнүүдынь ород хэ- лэндэ дүтэ юм. Тиимэhээ тэдэ яhатадай ород хэлэ hайн мэдэхэ 9 байhаниинь ойлгосотой. Мүнөө Россиин бүхы зоной 3 процентнь ук- раинууд болоно. Гадна эндэ нэгэ миллион белорусууд hуудаг. 3. Мүнөө Россиин Федерациин ород бэшэ арадуудай тон ехэнхи хубинь ород хэлэ мэдэдэг болонхой. Гадна Россиин национальна рес- публикануудта ород зониинь тоогоороо булюу байдаг. Жэшээнь, 1989 ондо хэгдэhэн хүн зоной тоо бүридхэлэй ёhоор, манай республикада 1 млн 38 мянга 258 хүн hуужа байгаа. Тэдэнэй 249 мянга 525 хүниинь лэ буряадууд болоно гэхэ гү, али энэнь республикын бүхы зоной 24 процентнь болоно. Харин 1923 ондо буряадууд республикын хүн зо- ной 55 процентнь болодог байгаа. Гадна республикадамнай ород, буряадhаа бэшэ ондоо яhатан олошороо. Хэрбээ 1926 оной тоо бүридхэлөөр 9 үндэhэтэн байгаа hаань, мүнөө 60-аад яhатан hуудаг болонхой. Ород хэлэнэй ехээр хэрэглэгдэдэг үшөө нэгэ шалтагаан гэбэл, буряад хүнүүд улам олоороо ондоо яhатанаар гэр бүлэ болодог болонхой. Хэрбээ 1970 ондо 15 мянга гаран иимэ гэр бүлэ бүридхэлдэ абтаhан байгаа hаань, 1979 ондо иимэ бүлэнүүд 20 мянга шахуу боло- тороо олошорhон байна. Иимэ гэр бүлэдэ ехэнхидээ социальна талаар хүндэтэй ород хэлэн хэрэглэгдэжэ, хүүгэдынь саашадаа ородбди гээд бэшүүлхэ дуратай байдаг. Хубисхалай урда тээ тон үсөөхэн буряад зон хото городуудта hуудаг байгаа hаань, зүблэлтэ засагай үедэ байдал тад ондоо болон- хой. Жэшээнь, 1970 оной тоо бүридхэлөөр городуудта 80 мянга шахуу буряад зон hуужа байгаа. Республика дотор ород хэлэнэй ехээр дэлгэржэ, буряад зоной нэ- лэнхыдээ хоёр хэлэтэй болошоходонь, буряад хэлэн юрэ хэлэнэй дүүргэдэг ниитын үүргэнүүдые бултыень дүүргэхэ эрхэ нүхэсэлгүй болоhон юм. Эндэ гол эрхэ нүхэсэлынь хадаа нэгэ хэлэ хэрэглэдэг нэлэнхы олон зон байха ёhотой юм. Жэшээнь, Монголдо тиимэ эрхэ нүхэсэл бии туладань монгол хэлэн дээрэ хэрэг хүтэлэгдэдэг, монгол хэлээр эрдэм шэнжэлэлгын хүдэлмэри хэгдэдэг, дунда hургуулиин бүхы классуудта, тусхай дунда болон дээдэ hургуулинуудта предмедүүд монгол хэлээр заагдадаг гэхэ мэтэ монгол хэлэн хадаа ород хэлэндэл адли хэлэнэй дүүргэхэ ёhотой бүхы үүргэнүүдые дүүргэдэг гээшэ. Харин манай республикада зониинь холимол, ехэн- хидээ ород зониинь булюу олон байхадань, хэрэг хүтэлэлгэ, эрдэм шэнжэлэлгын хүдэлмэри, эхин шатынхиhаа бэшэ бүхы hуралсал, мүн промышленна үйлэдбэри, барилга гэхэ мэтэдэ хүнүүдэй харилсаан 10 ород хэлэн дээрэ ябуулагдадаг гээшэ. Тиин ород, буряад хэлэнүүд юридическэ талаар адли эрхэтэйшье hаа, дүүргэдэг үүргэнүүдэйнгээ талаар адли бэшэ байна. Иимэ эрхэ байдалда буряад хэлэнэй үүргэнүүдые үргэдхэхыншье аргагүй. Буряад хэлэмнай гол түлэб үндэhэн соёлоо хүгжөөхэл үүргэтэй хэлэн боложо байнхай. Сагай улам ошохо тума түрэлхи хэлэеэ мэдэхэгүй, имагтал ород хэлэ хэрэг- лэдэг буряад зоной тоо улам олошоржо байдаг. Иимэ юумэн гансал манай республикада боложо байдаг бэшэ, ха- рин бүхы национальна республикануудта үзэгдэнэ. Хожомоо ошото- роо, багсаабал, 100-200 жэлэй туршада манай Россиин бүхы яhатад ород болохо гэжэ мүнөө хэблэлдэ бэшэгдэдэгшье, радиогоор хэлэгдэ- дэг болонхой. Жэшээнь, 2006 оной декабриин 1-дэ бүхэроссиин ра- диогоор болоhон «Особое мнение» гэжэ дамжуулгада хабаадагшад энэ үйлэ хэрэг хадаа «американ замаар» бэелхэ хараатай гэнэ. Уша- рынь хадаа мүнөө амери