《ᠠᠯᠲᠠᠨ ᠡᠷᠢᠬᠡ》

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬ Монгол Судлалын Тов МХСС. Эх бичиг-Алтай судлалын тэнхим АЛТАН ЭРИХ Монгол бичгээс хврвуулж, оршил бичиж, тайлбар хийсэн доктор (Ph.D), проф. Д.Бурнээ Эрхлэн хэвлуулсэн доктор (Ph.D), проф. А.Цанжид Хянан тохиолдуулсан доктор (Sc.D), проф. Ш.Чоймаа 2006 он Алтай эрих Оршил “Монгол орноо шашин тер тогтсон ёсыг сайтар егуулсэн тунгалаг ухаант залуусын хоолойн чимэг тунамал гэрэлт алтан эрих“ хэмээх сурвалжийг Зуун Авганарын хошууны бэйс Гомбованжил бээр 1817 онд зохиожээ. Энэ зохиолын енее уед мэдэгдэж буй дараах дервен зуйлийн эх буйг ввер монголын эрдэмтэн Чойж гуайн судалгаанаас бид мэдэж авч байна. Уунд: 1. Монгол Улсын Гандан хийдийн номын сангийн хуулбар дэвтэр. Энэ эх нь тегсгелийн угтэй, бурэн эх байдаг тухай Ш.Нацагдорж гуай мэдээллэжээ.' 2. 0вер Монголын нийгмийн шинжлэх ухааны академийн номын санд хадгалагдаж буй хуулбар. 3. Дани улсын Копенгаген хотын хааны ордны номын сангийн адил бус хуулбар бухий гурван дэвтэр. Тегсгелийн уг байхгуй. 4. Эвер монголын номын сангийн хуулбар дэвтэр болно. Эдгээр эхээс Эвер Монголын нийгмийн шинжлэх ухааны академийн номын санд хадгалагдаж буй хуулбар бурэн бутэн, утга теге эх болох бегеед тууний тегсгелийн угэнд “Алтан эрих“-ийн зохиогч, зохиогдеон он цагийн талаар тодорхой мэдээллэсэн байна. Тухайлбал: “Монгол орноо шашин тер тогтсон ёсыг сайтар егуулеэн тунгалаг ухаант залуусын хоолойн чимэг тунамал гэрэлт алтан эрих“ Гомбованжия хэмээгдэх уунийг уйлдэгч нь менхуу Очирдара богд эрдэнийн гэгээний шавь бегеед еглегийн эзний адаг Хуан Нин ван Бех эзний хорин зургадугаар уеийн ач, хэрэгт номын зах тедийгеес эс суралцаад хэрэггуй олон уг тэргуутнээр цагийг негчеесен Зуун Авганарын архиа евген Ната нэрт бээр арван деревдугээр сайтар гарсны арван нэгдугээр гал ухэр жилийн сага сарын шинийн сайн едер бичив“ гэжээ. Эрдэмтэн судлаачид “Алтан эрих“-ийн зохиогчийг Ната буюу Гомбо хэмээгч болох тедийхнеер хязгаарлаж байсан бол эрдэмтэн Чойж гуай “Алтан эрих“- ийн хэд хэдэн хувилбарын тегсгелийн угд буй “Хуан Нин ван Бех эзний хорин зургадугаар уеийн ач. Зуун Авганарын Архиа евген Ната нэрт бээр . бичив“ хэмээсэн мэдээ, туунчлэн ввер Монголын номын санд хадгалагдаж буй эхийн тегсгелд “Номч бэйсийн зохиосон шастир болой. Ном шашин тэлэн дэлгэрч ене батдах болтугай“ хэмээсэн мэдээ, зохиогчийн амьдарч байсан цаг уед холбогдох туухэн баримтаас Чингисийн дуу Бех Бэлгэтэйн удам болох Зуун авганарт бэйс цол ергемжилж байсан мэдээг нээн олж, “Алтан эрих“-ийн зохиогч болох Ната хэмээгч нь 1792-1827 оны хооронд амьдарч байсан, хошууны засаг бэйс хун байсныг тогтоожээ. Ер нь “Алтан эрих“-ийн талаар академич Ш.Нацагдорж2, Ш.Бира3 нарын зэрэг эрдэмтдийн судалсан байдлаас узвэл Чойж гуайн судалгаа хэд хэдэн эхийг харьцуулсан, нарийн тайлбар хийсний тухайд онцлог болно. Чойж гуай “Алтан эрих“-ийн бурэн эх болох ввер Монголын нийгмийн шинжлэх ухааны академийн номын санд хадгалагдаж буй эхийг бусад эхуудтэй харьцуулан, зереетэй уг егуулбэр бурийг тэмдэглэж, сурвалжийн - Алтая эрах мэдээнд холбогдох баримтыг хятад, тевд болон монгол сурвапжуудтай харьцуулан тайлбарлажээ. “Алтан эрих“ нь бутцийн хувьд тэргуун, дэд, гутгаар гэсэн гурван дэвтэр, таван хэсэгтэй. Тэргуун дэвтэрт Хятад, Монголын туух, Монголд бурханы шашин анх дэлгэрсэн тухай, Чингис болон Юань улсын хаад, Мин болон Чин улсын хаадын тухай вгуулнэ. Хоёрдугаар дэвтэрт Монголд бурханы шашин дэлгэрсэн тухай егуулэхдээ Чингис хаан ба Менх хаан, Гудэн ноён ба Сажа бандид Гунгаажалцан, Хубилай хаан ба Пагва лам, Алтан хаан ба гуравдугаар далай лам Содномжамц нарын харилцаан дээр суурилж бичжээ. Дайчин улсын хаад болон шарын шашинтан ихэс лам нарын харилцааг Эеэр засагч болон Тавдугаар далай лам, Энх-Амгалан хаан ба Жанжаа хутагт Агванлувсанчойдан нарын харилцаан дээр голлон авч узжээ. Гутгаар дэвтэрт Монгол Ганжуурыг хэвд бутээсэн тухай, Энх- Амгалан ба Их ширээт Агванлодойжамц, Найралт тев ба гэтэлгэгч богд Лувсандамбиням, Найралт тев ба Жанжа хутагт Ролбийдорж, Тэнгэр тэтгэгч ба зургадугаар банчин эрдэнэ, Сайшаалт ереелт ба шашны эрх баригчдийн харилцааны тухай егуулжээ. “Алтан эрих“-ийг бичихдээ гол болгож ашигласан сурвалжуудыг дурдаагуй боловч уг зохиолын нэлээд хэсэг Гун Гомбожавын 1725 онд бичсэн “Гангын урсгал“, Мэргэн гэгээн Лувсандамбижалцангийн бичсэн “Алтан товч“-той агуулга таарч байна. Уунийг ч эрдэмтэн Чойж гуай ажиглаж, “Алтан эрих“ сурвалжийн унэ цэнийг тодорхойлж бичихдээ “Алтан эрих“-д егуулэгдсэн Монголын туух нь егуулсэн зуйл ба ашигласан материалын хувьд авч узвээс харин ч бидэнд ямар нэгэн сонирхолтой зуйл хэмээн тодрох нь эс харагдмуй. Учир нь зохиогчийн баримт болгон мердсен нь Гомбожав гунгийн “Гангын урсгал“ ба “Алтан товч“ хэмээх хоёр номыг тэр хэвээр хэрэгцээ бухий зуйлээ хуулбарлан Гомбованжол ====^=^^^^= бичсэнээс бусад сонин зуйл мэдэгдэхгуй“ гэжээ.4 Дээр дурдсан Мэргэн гэгээний “Алтан товч“, “Гангын урсгал“ хоёроос гадна “Алтан эрих“-ийг бичихдээ “Зандан зуугийн цадиг“, “Манзуширийн ундсэн дандар“, “Жанаг чойнжун“- гоос эш татсанаас узвэл эдгээр зохиолыг ашигласан нь тодорхой байна. “Алтан эрих“-ийн бусад монгол сурвалжаас ялгаатай зуйл бол монгол болон хятадын хаадаас тевдийн шашны ихэс лам нартай харилцаж байсан явдлыг нэлээд дэлгэрэнгуй егуулсэн явдап юм. Зохиогч Ната хэмээх Гомбованжил бээр Монголд бурханы шашин дэлгэрсэн цаг хугацааг Хех нуурын Сумба хамба Ишбалжир, узэмчин гун Гомбожав, ордосын Ишбалдан, Зава Дамдин нарын нэгэн адил Хунну нарын уеэс уудэлтэй гэж узжээ. Негее талаар энэ сурвалж дахи зарим мэдээ бусад сурвалжийн мэдээнээс вер байна. Жишээ нь Шоннубалын “Хех дэвтэр“, Туган гэгээн Лувсанчойжинямын “Шэлжимэлон“ зэрэг тевд сурвалжуудад Чингис хааныг Сажагийн лам Гунгаанинбуутай харилцаа холбоотой байсан тухай егуулсэн байхад “Алтан эрих“-д сажагийн лам Соднамзэмо-г (1158-1192) шутэж байсан хэмээжээ. Мен “Шэлжимэлон“-д Менх хаан (1209-1259) Гарма багшийг залсан хэмээсэн байхад “Алтан эрхи“-д Гарма Дуйсумчэнбо-г (1110-1193) залсан гэсэн нь цаг уеийн хувьд таарахгуй байна. Монгол, Хятадын туухийг товч тедий егуулээд, монгол, хятадын хаадаас тевдийн ихэс дээд лам нартай харилцаж байсан тухай дэлгэрэнгуй егуулсэн эл зохиол нь 13-19-р зууны эхэн уеийн Монгол, Тевдийн харилцааны асуудал, хятад, манжийн хаадаас Монголын талаар баримталж байсан бодлогыг судлахад чухал [ * Чойж, Манж Монгол Тевдийн шашны харилцааны нэгэн чухал I сурвалж. Алтан эрих бичигдсэн 170 жилийн ойд. 9вер Монголын jiS багшийн их сургуулийн эрдэм шинжилгээний сэтгуул, 1998 оны 4 В дугээр хугацаа, 112-113-р тал. Алтай зрих хэрэглэгдэхүүн болох юм. Түүнчлэн Монголын бурханы шашны гарал үүсэл, шашны нөлөө бүхий лам нарын намтрыг тодруулахад чухал баримт болох нь дамжиггүй. “Монгол орноо шашин тер тогтсон ёсыг сайтар өгүүлсэн тунгалаг ухаант залуусын хоолойн чимэг тунамал гэрэлт алтан эрих“ хэмээх сурвалжийг монгол бичгээс кирил бичигт хөрвүүлэн буулгахдаа Өвөр Монголын эрдэмтэн Чойж гуайн 1998 онд хэвлүүлсэн Өвөр Монголын нийгмийн шинжлэх ухааны академийн номын санд хадгалагдаж буй “Алтан эрих“-ийн хуулбарыг ашиглав. Ингэхдээ Чойж гуайн хэвлүүлсэн Өвөр Монголын нийгмийн шинжлэх ухааны номын санд буй эхийг бусад хуулбараас зөрөх зереег тэмдэглэсэн тэмдэглэлтэй харыдуулж, утга дүйх хувилбарыг сонгож авав. Тухайлбал: үндсэн хуулбарт “.Чингис хаан дарвай“ гэсэн егуулбэрийн “дарвай“ гэсэн нь утгад нийцэхгүй байгаа тул түүнийг хасч, оронд нь еер нэг хуулбар дахи “тервэй“ гэсэн хувилбарыг сонгон авав. Зохиолын дотор гарч буй тайлбарыг дервелжин хаалтанд хийж, еерсдийн хийсэн тайлбарыг дугуй хаалтанд хийв. Тайлбарыг хийхдээ Чойж гуайн “Алтан эрих“-д хийсэн тайлбар болон эрдэмтэн багш М.Баярсайханы “Эрдэнийн товч“-д хийсэн тайлбараас авч ашиглав. Энэхүү номыг хэвлэлд бэлдэхэд тусалсан эх бичиг судлаач шавь Б.Баяртуяа, У.Энхцэцэг, Ө.Мөнхтуяа, Б.Пурэвдэлгэр, О.Дэмчигмаа нартаа чин сэтгэлээсээ баярласнаа илэрхийлье! Гвмбошжил Тэргуун дэвтэр Ум1 сайн амгалан болтугай. Арван зугийн хамаг ялгуугсад2 бухний Айлдах энэрэхуй чадал нэгдэн хурсан Ач ершеелийн хуу санг баригч Аврал богд лам юугаан (ламынхаа) елмийд мергему. Гэтэлгэгч алимадад шутэн сусэглэж залбирснаар Гэмт хоёр туйтгэр3 арилахын тул Гэгээн гэрлээ тусган мунхагийн харанхуйг минь Гийгуулэн адистидлаж“ оюун билгийг ершеен соёрх. Энэ зугийн амьтны туе жаргалангийн ундеэн Эрдэнэ номын хаан Пагва лам5 тэргуулэн Эрхэм ачит богд нар ба бодьсатва нарын хувилгаан Эзэлсэн хаад сэлт сайн елзийг ершее. Энд Хор монгол6 хэмээн эртнээс алдаршаад эдугээ хуртэл чадагчийн шашны7 харлиг болон эрдэнэ судар дандарын чухал адистидат эдгээр сайн хувьтны цадигийн баргийг телевлехуйд туунээ анх Монгол хаадын авч эзэлсэн терийн уг ба, хоёрдугаар Шашны эхийг олсон хийгээд, гутгаар Нангиадын терийг эзэлж, хаадын уйлс дэлгэреэн учир, детгеер Дай Мингийн терийн залгамж лугаа манж хаад их терийг эзлэн, Манж Монгол тер нэгнээ нийлж, монгол хаадыг хундлэх журам тогтеон учир, тавдугаар Монгол хаад шашныг баригчдыг зэргээр залж, уеэг зохион ном орчуулсан тэргуутэн болой. Анх Нангиад орны төрийг эзэлсний уг учир Анх, Нангиад орны төрийг эзэлсний уг учир хэмээвээс, Нангиадын номын гарцад8, “Манзуширийн9 ундсэн дандар“,0-аас Хятад орон бухэнд шутсэн хаан Эрдэнийн зурхэн хэмээгдэх аймаг их, хүч ч их хийгээд агуу их багш ба хучтэн ард маш олон, тэрсуудийг“ тийн бегеөд ялгуумуй (ялан дийлмуй) хэмээсэн хийгээд хятадын ёсны бичигт анх терийг нээсэн гурван Хуан12, таван Ди13 хэмээх их алдарт хаад бөгөөд анх Хуан, Мо ван хаан нэгэн зуун арван таван жил хааны сууринд сууж, модны эрдмээр тор тэтгэж, жич усэг бичиг тэргуутнийг шинэ гаргажээ. Хоёрдугаар Хуан, Янь Ди Шэнь Нон Ши галын эрдмээр терийг тэтгэн, нэгэн зуун дечин жил сууж, эмийн шастир ба худалдаа арилжаа тэргуутнийг шинэ гаргажээ. Гутгаар Хуан, Ди Ю Сюн Ши зуун жил сууж, хувцад (хувцас НУГУУД). чимэг хийгээд тэрэг малыг зарах эдлэх ба тахил еглег тэргуутнийг шинэ гаргажээ. Анх Ди, Шао Хао-Цзинь Тянь Ши наян дервен жил, хоёрдугаар Ди, Чжуань Сюй Гао Ян Ши далан найман жил, гутгаар Ди, Ку Гао Синь Ши далан жил, детгеер Ди, Яо Тао Тан Ши хаан хэмээх ба бас Тан улсын хаан хэмээх бегеед нэгэн зуун жил хаан суужээ. Тавдугаар Ди, Шунь Ю Юй Ши дечин найман жил, терийн нэр Яо. Эднийг таван Ди хэмээх бегеед Яо, Шунь хоёрыг эрхэм сайн хаад хэмээмуй. Тууний удаа хоёрдугаар Ди-гийн ач Ся улсын Юй ван хэмээх анх ван14 уунээс дараалан хан ор (хаан суурь) хорин найм болсноос хойно тер самуурч, тушмэд хан тер эзэлсэн ба дахин хан ор арван хоёрын эцэс Цзяй хэмээх муу хаан гарсныг балгадын хаан Хуанди-гийн ундсэн Чэн Тан хэмээх бээр сөнөөж, хан орныг эзэлсэн, энэ нь Г, Гимнами хоёрдугаар ван, терийн нэр Шан хэмээх ба хойно арван долоон хааны уе Пань Цзинь хэмээх Чжань хэмээн урвуулсан хойно, бас арван хоёр уе дээр Чжао хэмээх муу хааныг Вэнь У ван сенеен залгамжилсан. Энэ У ван нь гутгаар ван бегеед терийн нэр Чжоу улс болой. Ся Юй, Чэн Тан, Вэнь У-г гурван ван хэмээмуй. Их Чжоу улсын15 тавдугаар Чжао вангийн16 цапг ба бурний (бидний) бурхан багш мандаад, зургадугаар Мо вангийн цагт зохиолыг тегсгевэй. Энэ улсын дотор Ци Хуань Гун, Цзинь Вэнь Гун, Сун Сян Гун, Чин Мо Гун, Чу Чжуан ван-г таван Ба17 хэмээмуй. Чжоу улсын гучин найман хаан, найман зуун далан дервен жил хан терийг эзэлсэн их Чжоу улсын уес болой. Энэ уест ечуухэн хаад Янь ван, Чу ван, Цинь ван, Ци ван, Чжао ван, Вэй ван, Хань ван эднийг долоон идэрхэг хэмээх бегеед суулд нийт Цинь вангийн доор хурж, хорин долоон жил зэргээр Цинь-гийн эрхэнд орж, Чин ван Ши Хуан мен хэмээмуй. Дэлхийн эзэн болой. Апгаан эрнх Хоёрдугаар шашны эхийг олсон нь Хоёрдугаар шашны эхийг олсон нь “Зандан Зуу- гийн цадиг“'8-аас Хор монголын тор Цинь нэрт улсын Ши Су хаан Фу Цзянь бээр Цзянь Юань-ий арван наймдугаар оны хар морин жил Люй Гуан нэрт цэргийн ноёнд арван түмэн цэрэг өгөөд, өмнө, өрнө дахиныг оруулж авахаар зарсан тэр бээр гурван жил дээр Энэтхэгийн их зонхи аймаг, Уруд улсыг эрхдээ хураагаад, гэдрэг эгэхдээ нэг тум илуу сайн морь гилээд (туугаад), хоёр тум илуу тэмээнд эрдэнийн зуйл ачиж, энэ шутээн Зуу19, уржих их шарил20, бандида21 Гумара Сиржи'22 гурвуулыг залвай. Тэр уед бандида нь арван найман настай булгээ. Урьд нэгэн уе цэргийн ноён тэр газарт суухуйг дуршаасанд (хуссэнд) бандида-гийн уг: “Энд сууснаас Хятад оронд эгвээс энэ мэт хэв байдалтай нэгэн газар буй. Тэнд оршин чадахул (чадвал) улам өргөжин дэлгэрэх байнам“ хэмээснээр гэдрэг эгсэн боловч асар их эс биширсэнд, замд нэгэн өдрөө нэгэн өндер уулын хузуун хурд буусугай хэмээхуйд, бандида: “Энд хонож ул болох“ хэмээв. Учрыг асуусанд “Энэ шенө делд энд их үер буумуй. Цэрэгт хор болох бус уу“ хэмээсэнд, тэндээс арваны газар зөөж хоножээ. Тэр шөнө унэхээр их үер буугаад, тэр их уулын орчин (орчим) нуур тогтжээ. Тэр мэт олон шалтгаанаар шутээн нугуудэд биширвэй. Туунээс Сэ Чуань-ий газар хурч ирээд, Цинь улсын хаан халиад, тер нь самуурч их тушмэл Яо Чан хэмээгч Шань Си-гийн харьяат газарт хаан суусан тэргуутэн угийг сонсоод, Лян Шоу хот бандида-гийн вивангирид23 лугаа нийлсэн тул тэнд суугаад, Сэ Чуань-ий хорин дервен Чжоу- г эзэлж хаан болвой. Зандан Зуу эрдэнэ хойно Чан Ань | ГомОоваякпп хотод дамжсаар Бэй-Цзин (Бээжин) хотод заларч оршсон тэргүүтний учрыг өөрийн (өөр) цадигаас мэдэгдэхүй (мэдэгтүн). Энэ Хор монголын уг эхийн дэлгэрэнгүй түүх бичиг эс олсон бөгөөд мэргэний алдар хотол зүгт түгээмэл Жамъяншадавын24 гэгээнтний номлолд Хор орон нь Хятад хийгээд Төвдийн умар зүгт Хорын их орон буй бегөед түүний хаадын уг эх алдаршсан нь: Анх тэнгэрийн хөвгүүн Бөртэ чоно, түүний хөвгүүн Батачихан (Батцагаан), түүний хөвгүүн Тамчи (Тамача), түүний хөвгүүн Чинхи мэргэн (Хоричар мэргэн) эдгээр эдугээ ч мангасын амыг дарж бүхийн тул Бадмасамбава- гийн хувилгаан мен хэмээх. Түүний үндэснээс Лаудаг буурал (Уужим буурал), Ханарун (Их нудэн), Сэмсэ (Сэмсочи) бегеед Хачу, Добу мэргэн25 нугууд зэргээр гарсан хэмээн таалсан ба зарим нэгэн бичигт, “Махасамади хаан26-аас эхлээд, зуун арван хоёр тум нэг мянга таван зуун жаран тавдугаар уед Манзуширийн нэгэн хувилгаан тевд хаадын ундэсний тэнгэрийн хевгуун Бертэ чоно хэмээх нь тушмэдийн самуунд шалтаглан, ереелийн хучээр Монгол Вэда-гийн27 газар хурч ирсэнд, Монголын Байгал мерний зах Бурха Халдун28 ууланд агч (байгч) Да цза овогтны ноён хэдийн негчсений бэлбэсэн гэргий Хойд овгийн Марал хатан29 узээд, тэнгэрийн ивээлт хааны ур хэмээн эрхэмлэж, гэрийн эзэн болгосонд, Вэда-гийн улс зевшееж, эзэн болгон ергевэй. Тэр хатны урьд эрээс терсен Батаса нь Тайчууд овогтон болвой. Бертэ чонын хорин есөн насны хөвгүүн Батачи хан нь Тан улсын Дэ Цзун-гийн Чжан Юань ( МЭ-ий 786 он)- ий хоёрдугаар он улаан барс жилд төрвөй. Модон овог хэмээн Хияо овог болгожээ. Батачи ханы хорин гурван насны хевгуун Тамчи хан, I үүний үед төвдийн Дарма хаан30 шашныг сөнөөхүйд, Тевд Алтая эрах газраас Map овогг Шигэмуни гэлэн, Зу овогт Буянтай гэлэн, Зан овогт Гийгуулэгч гэлэн гурвуул31 дутааж, монгол газарт ирсэнд, Тамчи туунээс банди болж, нэр нь Шакья Шарав32 хэмээгдвэй. Тамчи-гийн хорин нэгэн насны хевгуун Хорча мэргэн хэмээх хаан болж, тэр лам нараас авшиг33 увдисыг авч, хааны орондоо суусаар бутээлийн туйлд хурч, шид олоод эцэстээ цогц бие тэвчилгуй, огторгуйгаар нисэж одеоны тулд Бадмасамбава34 багшийн нэгэн бие хэмээн алдаршвай. Тэр гурван лам нь монгол газа