ᠠᠷᠪᠠᠨ ᠲᠦᠷᠪᠡᠲᠡᠢ ᠲᠣᠮᠣ ᠬᠥᠮᠥᠨ

Ар ван дө р ө втэй то м х ү нЗо х ио лч: А.Амар сайх ан Редакто р : Б.Галаар ид ISBN: 9 7 8 -9 9 9 6 2 -2 -8 0 0 -1 © Энэх ү ү бү тээлийн эр х нь Мо нго л Улсын Зо х ио гчийн Эр х ийн ту х ай х у у лиар х амгаалагдсанбо лно . Бү тээлийг цах им х элбэр ээр тү гээх эр х ийг b o o k sto re.mn цах им х у у дас эзэмших бө гө ө д зө вшө ө р ө лгү йгээр бү тнээр нь бу юу х эсэгчлэн х у вилах бо ло н бу сад ямар нэгэн х элбэр ээро лшр у у лах , ашиглах ыг х о р игло но . www.b o o k sto re.mn Урт нү ү дэл Ур ьд нь нү ү дэл х ийнэ гэх ээр х ү ү бө ө н баяр бо лдо г байж. Гэр бу у лгах , авдар сав ачаалах , ү х эртэр гэнд су у х , шинэ ну таг ү зэх гээд бү х зү йл со нин со до н. Өдө р жингө ө сэтгэл сэр гэж, х ө л х ө нгө р ө ө д, ер бу сын байдагсан. Гэтэл энэ у даагийн нү ү дэл до ло о н настай До р жсү р энх ү ү гийн х у вьд залх маар у р т су нжр ав. Удаан лазан алх аатай ү х эр тэр гээр ө дө р жин сажлу у лна гэдэг ту у лж бар агдашгү й у йтгар . Нэг у у лыг давах аар нө гө ө у у л гар аад ир нэ. Энэ гү вээнийцаана х о т х ар агдах бо ло в у у ? гээд тэсч ядах аар дар аачийн гү вээ цэлсх ийн тэнгэр ийн х аяаг далдалчих на. Хү ү гийн тэвчээр ү нэнх ү ү бар агдаад байлаа. Хө ллө гө ө ний шар залх у у тайяа газар х о р о о ж, тэр эгний яйжиг ду гу й чих ар ях ар ду у гар на.Халу у н нар зу лай дээр ээс шар ж, ам цангаана. Дашмагтай х ү йтэн цайнаас у у х гэх ээр , -Дах иад л “Зо гсо о д ө гө ө ч” гэж гу нганаж ах ыг у у р лу у лмаар байна у у ? х эмээн эгч нь аашилна.Тү ү ний тү мэн зө в. Оло н дах ин зо гсо ж мо р ь х ар вал то мчу у дын у нду у г х ө дө лгө х нь мэдээж х эр эг. Энэ нү ү дэл х эзээ нэг юм ду у сч, х ү ссэнээр ээ х ү йтэн цай залгилж, ду р аар аа х ө лө өтэнийлгэж, гү йж х ар айдаг бо лно до о ? гэж бо до х о о с цаг мө ч ө нгө р ө х гү й. Тэр ү еийн Ар х ангай аймгийн Авзагах айр х ан су м, ө нө ө гийн Бу лган аймгийн Гу р ванбу лагсу мын ну таг Хар бу х ын го ло о с гар сан нү ү дэлчид х эд х о но г явж бу й нь энэ. Нар гу дайж о р о й бо ло х тийшээ х андах ад Го мбо ах нь “Өр тө ө илү ү явчих лаа. Одо о бу у на даа” гэж х элээдбу у даллах газр аа со нго но . Гэр ийн таван ам бү л эзгү й х ээр у нду й су нду й бу у даллаж, х эдэн у нь х о лбо н ту у р га нө мр ү ү лж, шо во о х о й гэгч тү р о р о мж бар ьж х о но гло но . Өглө ө эр тлэн бо сцго о ж,х ээр ийн х ар цай дар гиу лж, х ам х у м у нд у у сан бо ло о д л х эдэн шар аа х ө ллө н х ө дө лнө . Ингээд л нү ү длийн ду у сдаггү й у р т гэлдр ээн эх элнэ. Эх ний ө др ийнх ө ө о р о й тэд Дашинчилэнгийн о йр о лцо о Шар тал гэдэг газар х о но гло со н. Гантө мр ө ө р бү тээсэн о ньсо н тэр гээр биш ө всө н тэжээлтэй мах ан бо дьто й бу янт малаа х ө сө глө ж яваа бо ло х о о р ү х р ээ амр ааж идү ү лнэ. Ду лаах ан шө нө бо л гадаа у нтах агаад о гто р гу йн тү мэно ддыг ажиглан х эвтэнэ гэдэг со ньх о н. Го лду у го л у с, х у даг шанд таар у у лж бу у даллах ч, зар имдаа у ндгү й газар таар на. До ло о н даваа гэгч р ү ү о йр то о д, ах нь “Ус ч ү гү й газар х о но ношү ү ” гээд замаасаа у ндны у саа авч тээх эд х ү ү “Тэр газар нь о чо о д у саа бар чих вал яана аа?” гэж санаа зо внисо н юм. Гэвч х ө сө г До ло о н даваагаар ажр алгү й ө нгө р ч, Бад, Лү н ч гэх шигэтгээд х ачин нэр тэй газр у у даар дайр ч, аанай л х ээр х ө дө ө гү ү р бу у даллан, саадгү й сайн явсаар байлаа. Нар бар у у н у у лын то лго й р у у гу дайж, о р о й бо лло о . Нү ү длийн магнайд ү х эр тэр гээ х ө тлө н,чө др ийн ганц мо р ио х ааяа нэг давир ан гэлдр ү ү лж яваа Го мбо ах , сү ү лийн тэр гэнд су у сан ээж р ү ү эр гэж х ар аад, -Но х о йн ду у ч о йр тло о до о . Тээр тэнд х ү р энтэж байгаа х ө тлө ө р даваад л нийслэл х о тх ар агдана шү ү дээ гэх эд ээж нь, -Ээ, Бо гд минь ө р шө ө , гэж у у лга алдлаа. Хо ёр эгчийнх нь цар ай гэр элтээд явчих лаа.До р жсү р эн х ү ү ч тэр гэн дээр ээ ө ндө лзө ж, тэр х о т гээч го ё юмыг бу шу у х ан х ар ах сан гэж яар лаа. Үйлдвэр ко мбинатын цагдаагийн салаанд алба х аших бо лсо н Го мбо ах нь ээж бо ло н х эдэндү ү гээ х о т газар бар ааду у лж, ажилтай албатай, х ү ний зэр эгтэй бо лго но гэж сэтгэл шу лу у дсанаас эднийх эн нү ү дэл х ийсэн нь энэ. Ах нь гялгар то вч, у лаан дө р вө лжинтэмдэгтэй, го ё х у вцастай давх иж ир ээд, -Бү гдээр ээ нү ү цгээнэ. Хо тын х ү мү ү с бо лно ! гэх эд нь До р жсү р эн, х о то д о чво л би ч бас ахшигээ цэр гийн х ү н бо лно гэж баяр ласан билээ. Шар х ө вийн дө р ө лж давмагц алсад о ло н байшингу у д, у таа баагисан ө ндө р яндан то р о йто лгар ч ир ээд х ар аа бу лаалаа. Цагаан, яагаан, шар гал, бо р саар лаар алагласан нийслэлийг бар ааг шир тэн, “Ийм о ло н байшин байдаг гэж ү ү ?” х эмээн х ү ү гайх лаа. Гайх ам чамин бар илгу у д,тэдгээр ийн х о о р о нд шо р го о лж шиг х ө лх ө х х ү мү ү с, наашаа цаашаа давх их о ло н машину у д нь ү лгэр ийн юм шиг со до н. Энэ бү х ид шидийг гайх ан х ар ж, тэр гэн дээр ээ ө ндийсө н чигтээалмайр ч байтал ах нь, -Ор о й бо лчих ло о . Энэ х авьдаа х о но гло но до о гэж байна. Баяр лах бас л бо ло о гү й бо лж таар ахнь энэ! Яваад яваад х ү р ч бо лдо ггү й яасан х о л х о т вэ? гэж х ү ү до тр о о х ар у у слаа. Эмээлт гэгч газар ту лга ту лж, бо р цто й шө лө ө по р по р х ийлгэн бу цалгаж, о р о йн х о о ло оидэцгээв. Гэр ийнх эн бү гд у нтах аар х ажу у лцгааж, тэр до р х но о но йр о ндо о дийлдлээ. До р жсү р эн х ар ин о р о н до тр о о эр гэж х ө р вө ө ж, о гт у нтах янзгү й. “Мар гааш х о т о р но . Зө ндө өго ё чих эр тэй, Хайр х аны цо х ио шиг ө ндө р х о р шо о нд о р ж ү знэ” гэсэн амттай бо длу у д цээжинд х у р ган, но йр х у лжаана. “Давх ар байшингийн х амгийн дээд цо нх р у у яаж о р до г бо л? Над шигжаах ан х ү ү х дү ү д х аданд то гло ж байгаа юм шиг авир аад гар чих аж бо лно . Гэтэл то мчу у л авир ч чадах гү й яах вэ? Хачин юм аа?” гэж х ү ү гайх ан бо дсо о р байлаа. Өглө ө сэр мэгцээ ө ндийвө л гадаа ах ду у алдаад, х эн нэгнийг зү х эж бачимдах ду у лдлаа. Ээжбас шо гшр о о д, х алаглаад л байх . Яасан юм бо л о о ? гэж х ү ү гайх аад, шагайлаа. Тэгтэл чө др ийн ганц мо р ийг нь х у лгайч аваад ар илсан байлаа. “Явгар чих сан бо ло х о о р цаашаанү ү х гү й. Хо т ү зэх ө нгө р лө ө !” х эмээн х ү ү айлаа. Гэвч ах нь шал ө ө р зү йл х элж, санаа амр аав. -Тө вх нө х газр аа эр тх эн х ү р ч гэр ээ бар ина гэснээ цайгаа бу шу у х ан у у цгаах юм бо лцго о в.Шар ну у даа у салж х ө ллө сний дар аа, ачааны ө мнө мо р ьто й гэлдэр дэг байсан Го мбо ах нь ү х эр тэр гээ явган х ө тлө н х о тын зү гт шир тэн, х ү нд х ар гу тлаа пэр пэр х ийлгэн алх аж явлаа. Эднийх эн Ар х ангай аймгийн Их Тамир су маас гар алтай х ү мү ү с. Тэндээсээ зэр гэлдээ су м р у унү ү н ир ж амьдар ч байтал 1 9 3 1 о нд засаг зах ир гаа, ну таг дэвсгэр ийн шинэ х у ваар илалт явагдаж, Ар х ангай аймгийн Авзагах айр х ан су мын айл бо лцго о со н. Тэднийг х о т нү ү снээсх эдэн жилийн дар аа Авзагах айр х ан нь шинээр байгу у лагдсан Бу лган аймгийн х ар ьяанд шилжээд, Гу р ванбу лаг, Хишиг-Өндө р х о ёр су м бо лж х у ваагдсан гэдэг. Өнө ө гийн Хишиг-Өндө р су мын х ар ьяат ар д Жамъянжав гэдэг их бу янтай х ү ний х аяагбар аадаж, мал ах у йд нь ту слан, ээж х ү ү х дү ү д аж тө р ж байж. Го мбо ах нь айлын аду у х ар иу лдаг. Зу нд Жамъянжав гу ай ар ваад ү нээ зааж ө гө ө д, “Энэ х эдийг саагаад, сү ү саалийг нь ав. То с аар у у л х у р аа” гэдгээр бар ах гү й гү ү гээ бар иу лж, айр аг у у лгадаг ө гө ө мө р нэгэн. Хо т р у унү ү х эд нь, -Та х эд тэнд о чо о д бо лмо о р гү й бо л бу цаад нү ү гээд ир ээр эй. Би х ажиглах гү й, х ар ин чх амаатан саднаа ир ж байгаа юм шиг баяр лаад л у гтана. Ажил алба нь о лдо о д тэндээ тө вх нө х бо л тэр гэндээ мо д ачаад, ну тгийн х ү нд дайчих на биз гээд х эдэн сайх ан шар х ө ллө сө нтэр эгнү ү дээ гар гаж ө гч байж. Энэ нү ү дэл 1 9 3 4 о ны зу н бо лсо н юм. Зү лгэн дээр гэрээ б а рив Тү р ү ү лж ир ээд ажил албатай бо лж тө вх нө сө н то м х ү ү гээ бар аадан нү ү ж ир ж бу й эзэгтэйү йлдвэр ко мбинатаас ар агш, о до о гийн Авто засвар ын заво д байгаа жалганд, сайх ан но го о н зү лгэн дээр ая ту х тай тэгшх эн талбай со нго ж, бо р гэр ийнх ээ х аныг шийр лэлээ. 1 9 3 4 о нд тэро р чмын газар ямар ч бар илга байшингү й зэлү ү д, х ивс дэвсчих сэн юм шиг но го о н шир эг байсан х эр эг. Хү мү ү с аль эвтэйх эн, ажил албандаа о йр гэсэн газр аа со нго о д гэр ээ бар ьчих на. Хө дө ө талдаатар х ан бу у сан малчин айлу у д шиг л энд тэндгү й гэр ү ү д х ар агдана. Хо о р о ндо о бас ч ү гү й нилээн зайтай бу у цгаана. Хашаа х о р о о гэж байх гү й, задгайд бар ьсан гэр ү ү д энд тэндгү йх ар агдаж, гаду у р нь х ү ү х эд шу у х ад то гло н гү йлддэг байлаа. Засаг зах ир гаанаас зө вшө ө р ө л авна гэх зү йлийг мэдэх гү й. Тэгэх шаар длага ч байх гү й. Хэн ч тэднийг ду р тай газр аа гэр ээбар илаа гэж х ө ө ж ту у х гү й, зү лгэн дээр гэр ээ бар иад зү гээр л амьдар чих даг амгалан сайх ан цаг байж. Хэд х о но ж, ээж эгч нар нь ү йлдвэр т ажилд о р о о д байтал Го мбо ах нь, -Аз бо лж ну тгийн то х ьто й то мо о то й х ү н таар алдлаа гээд х ү р ч ир лээ. Жамъянжав гу айн ү х эртэр эгнү ү дэд мо д ачаад, ну тгийн До р ж гэгч х ү нээр бу цаан дайж яву у ллаа. Ингээд л эднийх эн эр гэлт бу цалтгү й, х о тын айл бо лчих нь энэ. Шинэ ту лгар байгу у лагдсан Аж ү йлдвэр ийн ко мбинат ажилчдыг о лно о р элсү ү лж,нийслэлийн х о р о о ны бо р залу у с о ёдо лчин, эсгү ү р чин, эсгийчин, засвар чин гэгдэж цо о шинэ цаг ү еийн, цо о шинэ х ү мү ү с бо ло н ө нгө жавх аа о р ж, эр дэм но мд тайлагдаж, танигдашгү йбо лцго о ж байв. Хө дө ө ну тгаас ө ө р ийн гэх мал х ө р ө нгө гү й яду у до р о й ар ду у д нийслэлд ир ж, ү йлдвэр ийн ажилчнаар элсэж, шинэ ү еийнх ний эгнээг нэмлээ. Цалинтай о р ло го то й, албатайамьдр алтай бо лсо н нэг нь х ө дө ө тийш садан х амаатандаа х эл су р аг ду у лгаж, цааду у л нь яар ан нү ү ж ир цгээж, ү йлдвэр ко мбинат гэх айл ам бү лээ нэмсээр л байсан х эр эг. Сү м х ийдү ү дийгтар ааж, бага ду нд мяндагтай, яду у лам нар ыг ч о лно о р нь ажилчин ангийн эгнээнд нэгтгэлээ. Малчин Мо нго л ү йлдвэр жсэн Мо нго л бо ло х эх лэл тавигдаж, ү х эр чин х ү ү Цэр эндо р ж, ү йлчинх ү ү Цэр эндо р ж бо ло х нь тэр . Энэ бү х х ү мү ү сийн эгнээнд Ар х ангайгаас нү ү ж ир сэн эзэгтэй Лх амжав, тү ү ний х ү ү Го мбо , ар ван дө р ө вх ө н настай их эр о х ин Дэндэв, Сэр ээтэр нар багтаж,энэ ө р х ийн тү ү х шинэ х у у дсаа нээсэн нь энэ байв. До ло о н настай х ү ү д тү м тү жигнэж бу м бу жигнасан х о т газр ын юм бү х эн гайх аад бар шгү й.Ду нд го лын х о йно х ар агдах о ло н байшингаар ө дө р жин нү д х у жир лана. Хо тын х ү мү ү с х ачин чамин х у вцас ө мсө нө . Бас го ё сү йх тэр эг, машин у нан нааш цааш давх илдана. Зар им зү йл ньаймшигтай. Нэгэн у даа гэр ийнх ээ гадаа зо гсо ж байтал ө мнө талдаа гялгар цагаан тө мө р тас зу у р сан, х ий агаар т дэнжигнэсэн х ачин х ү н тэднийх р ү ү ир ж явна. Гайх ан ажвал х ийсэх мэтх у р длан яваа тэр х ү ний х ө л до р х о ёр нар ийх ан ду гу й эр гэлдэх нь аймаар . Шидэт юм х ө лө глө сө н тэр х ү н юу юу гү й х ийсч ир ээд гэр дайр ах нь у у гэлтэй. Хү ү айсандаа чанга гэгчо р ило н гэр р ү ү гээ гү йж о р ло о . -Унадаг ду гу йтай х ү н л байна шү ү дээ! Юу наас нь айдаг байна аа? гэж эгч нар нь у цаар лалаа.Хү ү айсан х эвээр , х аалга р у у тү гшү ү р тэй х ар ж, биеэ ту у лай шиг х у р аан х яр ах нь ө х ө ө р дө м. Өнө ө х аймшигтай х ү н ү ү дээр сү нх ийн ө нгө р ө в. -Нялх амьтан, айлгү й яах вэ! Манай х ө дө ө ийм у наа байх биш! гэж х эр бар гийн юмандду у гар даггү й ээж нь ам нээлээ. Хааяа нэг ам ангайх аар аа, “За, яах вэ” гэчих ээд су у ж байдаг ээж нь тү ү нийг ө мө ө р ч “х этэр х ий о ло н” ү г х элснээр бар ах гү й, х ү ү гээ ар гадаж тайвшр у у ланмө ө мө ө амлу у ллаа. Айлын бага х ү ү х эд бо ло х о о р До р жсү р эн ийнх ү ү мө ө м х ө х ө ж эр х лэнэ. Ээжийгээ “Мө ө мө ө ” гэж ду у дна. Ар ван нас ө нгө р тлө ө мө ө мө ө х ө х сө ө р л байсан гэдэг.Тү ү нийг ингэж нялх амсах ад нь “Бяр у у шиг то м бо лчих о о д. Мө ө мө ө х ө х ө ө д л!” гэж х о ёр эгч нь шо о лно . Хү ү то о х ч ү гү й эр х элсээр л байна. Бяцх ан х ү ү у надаг ду гу й гэгч тэр аймшигтай юманд яагаад ч дасах гү й. Ду гу йтай х ү н ир жяваа х ар агдвал гэр тээ бу шу у х ан гү йж о р о о д, байдгаар аа сандр ан ну у гддаг байлаа. Одо о ер шү р гэж бу й х ө гшин “Унадаг ду гу йтай х ү нээс айдаг, мө н ч х ө гийн х ү н байж дээ, би” гээдинээдэг. Задгай талд тар аад бу у чих сан айлу у д р у у цах илгааны шу гам татах ту х ай бо до х бү ү х элзү ү дэлдэг ч ү гү й байсан ү е. Ор о йд цө гцө нд бар ьсан дэнгийн гэр эл ёлто лзо но . Ор о со д ү йлдвэр лэсэн цэнх эр савтай у р т лааг х ааяа нэг бар их аар ө дө р шиг гэр элтэй санагдана. Тэрлаа нь х эр бар агтаа о лддо ггү й х о во р эд бө гө ө д дэлгү ү р т ир сэн су р аг гар аад л алга бо лчих до г байлаа. Хү нсний зү йлс их х ямдх ан. Ар ван х эдэн тө гр ө гө ө р шө лний х о нь авчих даг, о до о ных ыгдө р ө в тав нийлү ү лсэнтэй тэнцэх то м талх ыг дэлгү ү р т х эдх эн мө нгө ө р х у далдана. Хө дө ө нө ө с ир сэн таван х ү ний амьдр ал ийм л байдалтай эх элж, по шх ийгээд л явчих нь тэр . Ко мб ина тын су ргу у льд 1 9 3 5 о нд До р жсү р эн х ү ү найман нас х ү р ч, су р гу у льд о р ло о . Тэр ү еийн су р гу у ль сайнто х ижиж амжаагү й, Ко мбинатын зу р гаан байр ны нэгнийх нь бу лангийн жижигх эн ө р ө ө нд х о ёр анги, дэлгү ү р ийн у р д талын байшинд нө гө ө х о ёр анги нь х ичээллэж байлаа. Хо жим ньзу р гаду гаар су р гу у ль бо ло н ө р гө жсө н энэх ү ү но м эр дмийн бяцх ан ө р гө ө г тэр ү еийн нийслэлийнх эн “Ко мбинатын су р гу у ль” гэж нэр лэдэг байлаа. Хичээлийн эх ний ө дө р , -Ово г х эн бэ? гэж багш До р жсү р энгээс асу у лаа. Хү ү х дү ү дээ бү р тгэж, жу р нал бичгээ х ө тлө хгэсэн нь тэр . Хү ү эцгийгээ мэдэх гү й у чр аас сандар лаа. Эцэг нь тү ү нийг у х аан о р о х о о с ө мнө нас бар чих сан гэдэг. “Миний аав ямар х ү н байсан юм бэ?” гэж асу у гаад аавынх аа ту х айяр иу лж байснаас биш, яагаад ч юм аавынх аа нэр ийг ээжээсээ асу у ж байсангү й. “Гэр тээ х ар иад, ээжээсээ аавын нэр ийг асу у гаад ир ье” гэлтэй биш. Тэгэх юм бо л х ү ү х дү ү д шо о лно . -Ово г х эн бэ? гэж багш дах ин асу у лаа. Хү ү таг. -За тийм байж. Хамгийн то м ах ыг чинь х эн гэдэг вэ? -Го мбо гэдэг. Энэ х ар иу лтыг со нсо о д багш жу р нал дээр ээ юм бичлээ. Бяцх ан х ү ү г ах аар ньо во гло ж, “Го мбын До р жсү р эн” гээд бү р тгэчих сэн нь тэр байлаа. Тү ү нийг насан ту р шид нь дагасан Го мбын гэдэг о во г ийм тү ү х тэй. Хар ин тү ү ний эцэг Ар х ангай аймгийн Их Тамирсу маас гар алтай Гэндэн гэдэг х ү н байсан гэдэг. Хичээл эх лээд х эд х о но о д байтал то о бо дло гын х ичээл дээр “Танай бо д х эд вэ?” гэсэнасу у лтад х ар иу лж ир эх даалгавар ө глө ө . “Танайх х эдэн мо дто й вэ? гэж асу у даг нь ямар у чир тай юм бо л о о ?” гэж зэр вэс со нссо н х ү ү гайх лаа. Гэр ийнх ээ гаднах тү лээнийгу алингу у даа то о лж, бичээд о чиж байв. Ко мбинатын су р гу у ль у р таашаа дө р ө вх ө н ангитайгаар бар ах гү й ангид ар ван х эдү ү лэх нээ су р на. Бү р есө н х ү ү х эдтэй анги ч байсан гэдэг. Су р гу у льд цө ө н х эдх эн багш ажиллана. Ангийн багш нь Тө мө р то го о гэ