ᠠ᠊ · ᠸᠤᠯᠺᠤᠸ᠋ 《ᠰᠢᠷ᠎ᠠ ᠮᠠᠨᠠᠨ》 ᠬᠡᠤᠭᠡᠳ ᠤᠨ ᠤᠷᠠᠨ ᠵᠤᠬᠢᠶᠠᠯ

Шар мананЗо х ио лч: А.Во лко в Ор чу у лсан: Ч.Лх агваЭр х лэн гар гасан: Хө х дэвтэр х эвлэлийн газар © Энэх ү ү бү тээлийн эр х нь Мо нго л Улсын Зо х ио гчийн Эр х ийн ту х ай х у у лиарх амгаалагдсан бо лно . Бү тээлийг цах им х элбэр ээр тү гээх эр х ийг b o o k sto re.mn цах им х у у дас эзэмших бө гө ө д зө вшө ө р ө лгү йгээр бү тнээр нь бу юу х эсэгчлэн х у вилах бо ло нбу сад ямар нэгэн х элбэр ээр о лшр у у лах , ашиглах ыг х о р игло но . www.b o o k sto re.mn Ша р ма на н Во лко вын шидэт ү лгэрү ү д Га за р до о р хи о р ны до ло о н ва н Ма р р а нуудын Га лын бур ха н Ша р ма на н Ма р та гдса н ц а й зын нууц Шидэт эм а ра х на гийн ша р ма на нг а рилга са н тү ү х Ор о сын зо х ио лч А. М. Во лко в 1 8 9 1 о нд Усть-Камено го р ск х о тно о тө р жээ. То мскх о тын багшийн су р гу у ль тө гсө ө д, то сго нд багш, су р гу у лийн зах ир ал, Мо сквагийн алт, ө нгө т металлын су р гу у льд багш, танх имын эр х лэгч зэр эг ажил х ийж байжээ. 1 9 1 7 о но о с у р ан зо х ио лд татагдан зо х ио л бичиж эх элсэн байна. Тэр бээр Амер икийнзо х ио лч Ф.Бау мын зо х ио ло о с сэдэвлэж, ид шидийн о р ны ту х ай цу вр ал зо х ио лу у д бичсэн нь ө дгө ө дэлх ийн х ү ү х эд багачу у дын у нших ду р тай но му у д бо лсо н байна. “Шар манан” зо х ио л нь тэдний нэг бө гө ө д Ид шидийн о р о нд гэнэтх эн х ү р элцэнир сэн му у санаат илбэч эм Ар ах наг сайн санаат шидтэн х о всдо н у даан х у гацаагаар у нту у лна. Гэвч Ар ах на 5 0 0 0 жилийн дар аа сэр ж, Ид шидийн о р ныг тү йвээж эх лэв.Тэр шар манан тату у лан илбэдэх бө гө ө д тү ү нд ү нэнч то жго р у у д ту сална. Мө н нисдэг х ивс, шидэт но м зэр эг о ло н ид шидийн зү йлсийг ашиглах бө лгө ө . Гэвч Ид шидийн о р о нд Айгу у с, Эмми о х ин тэр гү ү тэй шинэ зө влө л байгу у лагдав.Тэд Шидэт эмийн дайр алтаас х эр х эн х амгаалах талаар о ло н янзын тө лө влө гө ө гар гаж х эр эгжү ү лнэ. Эцэст нь манай х ө гжилтэй, найр саг эвсэг баатр у у д ялж чадахбө лгө ө . “ Хө х дэвтэр” х эвлэлийн га за р Нэгдү гээр б ү лэг Та ва н мянга н жил но йрссо н нь Дэлх ийг то йр о х у у лсын у р т нар ийх ан х авцлын тө гсгө лд ө ө гү й гө лгө р х ана, тэгшх эншал, ө ндө р адар тай, то х ило г ду лаах ан агу й байв. Агу йн тэр тээ му х ар т ө ндө р лө ж зассан асар то м х эвтэр байх бө гө ө д зө ө лө н х ө вдө н дэвсгэр дээр авар га биет эмэгтэйгү н но йр о нд автан у нтжээ. Тү ү ний энэ но йр со лт ер бу сын, о ло н зу у н жил ү р гэлжилж байгаа аж. Хэн гээч нь энэ авар га биетийг ялан дийлж чадсан юм бо л,х эн? Ямар х о р т х эр гийнх нь тө лө ө с тү ү нийг ийм гү н но йр со х о д х ү р гээ юм бо л о о ? Тийм гайх алтай х эр эг явдал х эр х эн ө р нө снийг мэдэх ийн ту лд нэлээд х эдэн мянганыө мнө х ө нө эр тний эр ин зу у нд ау гаа х ү чит шидтэн Гу р р иканы амьдар ч байсан, х о жу у х андаа Ид шидийн о р о н х эмээн нэр лэгдсэн у лсад х ү р ч о чих х эр эгтэй бо лно .Гу р р икан Ид шидийн о р ныг Их элсэн цө л, Дэлх ийг то йр о х у у лсаар х алх лан бий бо лго ж, ан амьтан, жигү ү р тэн шу ву у бү тээж, о р шин су у чдад нь х ү ний х эл яр иа ө гч,зу ны х алу у н нар ан жилийн ту р шид о й х ээр ийг илч гэр лээр ээ гийгү ү лж байх аар бү тээжээ. Ид шидийн о р о нд Гу р р икан о ло н сайн ү йл х ийснээр тэнд су у р ьшигчжижигх эн х ү мү ү с о во г аймгаар аа х ө гжилтэй, аз жар галтай, тайван амгалан амьдар даг байж. Ингээд мянган жил, магадгү й х о ёр мянган жил ч ө нгө р сө н юм у у даа, гэнэт л Идшидийн о р ны о р шин су у гчдад санаанд о р о мгү й зо вло н гамшиг нү ү р лэж эх эллээ. Цэлмэг тэнгэр т х ар шу у р га эр гэлдэн, то сго н су у р инг нө мр ө н х ар анх у йлж, о р о нбайр андаа о р ж амжаагү й бү х нийг х у у х ийсгэн, то сго ны зах аар ү ер бу у ж, тэжээвэр амьтдыг х амар сан ө вчин гар ч, ү х эр , х о нину у д о ло н ар ваар аа ү х эж байлаа. Гу р р иканшидэт но мдо о ү ү нийг х ар аад Ид шидийн о р о нд то м ер тө нцө ө с Ар ах на (Раах ) шидтэн ир снийг мэдсэн аж. Тү ү ний ө ндө р гэвэл Гу р р икан бү сэлх ийд нь х ү р эх тө дий, х ар ин сайн санаат шидтэнмаань х амгийн ө ндө р мо дны о р о йто й чацу у нэгэн. Ар ах на маш х о р о н санаатай шидтэн байв. Хэр эв х эн нэгнийг х о р ло ж чадаагү й тиймө дө р байх аваас “балар сан ө дө р ” гэж ү здэг байжээ. Хар ин х эн нэгнийг зо вло нд у чр у у лсан бо л дэр гэдэх мо ддыг ганх тал, ү р жимсү ү д нь газар у натал чангааринээдэг байлаа. Ар ах на у у лын цаанаас Ид шидийн о р о н р у у авчир сан цө ө н то о ны то жго р у у ддаа л х ү ндэтгэлтэй х анддаг байв. То жго р у у д тү ү нд ү нэнч шу дар га зү тгэдэгбө гө ө д тэдний ө вө г дээдэс энэ ау гаа тангар гийг ө р гө сө н аж. Хэр эв шидтэн ү нэнч албату у даа го мдо о во л сө ө мийн чинээх эн биетэй то жго р у у д нь бү х у лс о р но о р бу тр анзу гтаж, гайх алтай шаламгай ну у гдаж чадах ту л тэднийг ө тгө н о й, ө ндө р ө всө н ду ндаас о лно гэдэг санааны гар з билээ. Гэвч эзэгтэй бо ло н албат то жго р у у дын ду ндтийм явдал гар сангү й. Ур т бу у р ал сах алтай бяцх ан ө вгө д, цагаан о р о йвч малгайтай цэмцгэр эмгэд маш их х ичээл зү тгэлтэйгээр эр х эм дээдсийнх ээ бү х ий л х эр эгцээндсанаа тавьж ир жээ. Тэд баян у у лын бэлчээр тээ ө сгө н ү р жү ү лсэн х о нь, шар ү х р ийг эзэгтэйдээ шар ж ө гнө . Бас ү р жил шимтэй х ө ндийд тар иалсан бу у дайн гу р илаар ааталх жигнэж ө гнө . Ну гаас тар ган яту у , гу р гу у л х ар важ авчир на, дааву у нэх эж х ө х ө нгө ө р бу даад шинэжанч о ёж ө гнө . Энэ бү х ү нэлж бар шгү й зү тгэлийнх нь х ар иу д то жго р у у дад шидтэн ивээлээ х ар амгү й х ү р тээж ир жээ. Ар ах нагийн шившлэгээр тэдний амьдр ал зу у нтавин жилээр у р тсаж, х ү ү х дү ү д нь ө вчин зо вло нгү й ө сө ж, х ар васан су м нь байгаа алдалгү й о но ж, то р о нд нь х амгийн то м загас бар игддаг байлаа. Гэх дээ Ар ах на бу садо во г аймгийнх анд бо ло мжто й бү х ий л му у му у х айг х ийж ө ө р ийгө ө у р амшу у лдаг байсан юм. Энэ ту х ай Гу р р икан мэдсэн дар у йдаа х о р о н санаат шидтэнг зо гсо о х о о ршийдэв. Гэх дээ ү ү нийг яаж х ийх вэ? Хэр эв авар га эр х ү свэл о ло н пү ү жинтэй ну дар гаар аа то лго йд нь ганц бу у лгах ад х о р о н санаат шидтэн ү гү й бо ло х байлаа. Гэвч авар га шидтэн маань у ян зө ө лө н сэтгэлтэй ту л х эзээ ч, х энийг ч алжзү р х лэх гү й. Бү р ну гад явж байх даа х ү р тэл х ө лө ө зо р иу д шар шу р х ийлгэн чимээ гар гаж, х о р х о й шавьж, мэлх ий, жо о мыг ч авар га то м гу тал до р о о с нь х о лдо жамжих ыг х ү лээдэг байжээ. Гу р р икан бо до ж бо до ж, Ар ах наг у даан х у гацаагаар у нту у лах ганц л ар га о лжээ. Тэр шившлэгийн но мо о сө х ө н х о р о н санаат шидтэнгх амгийн у р т х у гацаагаар бу юу таван мянган жил у нту у лах тар ни о лло о . - За яах ав, х у гацаа нь бо лж байна. Магадгү й тэр энэ х о о р о нд х о р о н санаанаасаах ө ндийр ч бо ло х юм. Энд бичсэнээр бо л ид шидийн х ү чийг амжилттай бо лго х ын ту лд би бү х х ү ч чадлаа х у р имтлу у лах ёсто й. Хамгийн го л нь Ар ах нагийн дэр гэдшившлэгээ х ийх ёсто й, эс бө гө ө с ү йлчлэх гү й. Энэ л бү х нээс х эцү ү байна даа гэж ө ө р тө ө х элэв. Ар аатан жигү ү р тэн, бү х ту р шу у лынх аа мэдээгээр Гу р р икан Ар ах нашидтэнг гэнэдү ү лэх бо ло мжгү йг мэджээ. Тү ү ний эр гэн то йр о нд то жго р у у д байнга ө лө вх ийлө н гү йлдэж, эзэгтэйдээ юу х ныг ч бо ло в у р ьдчилан мэдэгддэг аж. Үү нээсгадна шидтэн ямар дү р д х у вир ах ыг х ү снэв, тү ү ндээ о р ж чаддаг байлаа. Тэр ү нэг ч юм у у , шар шу ву у , эсвэл бо лсо н алим, бү р х атсан ү р ч бо лж чадна. Тиймээс тү ү нийгту н их заль гар гаж байж л бар ьж авах байв. Гу р р икан санаагаа гү йцэлдү ү лэх ийн ту лд ту н у л су у р ьтай бэлтгэж байлаа. Наад захнь чу х ал ү ед ид шидийн но мо о сө х ө ж, мар тсан мө р ө ө х айх гү йн ту лд у р т бө гө ө д аймшигтай тар нийг цээжилжээ. Дар аа нь тэр о йн бү х ан амьтан, жигү ү р тэншу ву у дыг ө ө р тө ө ту слу у лах аар ду у дав. Амьтад, шу ву у д ч шидтэний ду у длагыг ду р тайяа х ү лээн авлаа. Ар ах на бү гдэд нь х ангалттай тө вө г у дсан бо ло х о о р тэд х о р о н санаат шидтэнээс салах бо лсо ндо о баяр тай байв. То вло со н ө дө р , цагт х ө ндийд байдаг Ар ах нагийн агу йн о йр то ймгү й о ло н амьтадцу глажээ. Усны ү х эр , бу х гө р ө ө с, ар слан, бар , чо но нцо р , цө ө вө р чо но , чо но , до р го , ту у лай, х у лгана, х ар х х аа сайгү й х ө лх ө лдө н, за тэгээд мо дны мө чир дээгү ү р х эр эм,су у сар , жир х дү ү лж, агаар т бү р гэд, х ар цага, шаазгай, х эр ээнү ү д элин х алин нисэж, х ар аацайну у д х у р дан далавчаар аа агаар зү сэн дү ү лнэ. Ор чин то йр о нд аймшигтайду у , чимээ шу у гиан ү ү слээ. Энэ бү х амьтны ар ми Ар ах нагийн агу й р у у у лам дө х ө ж, тү ү нийг бү х талаас ньбү слэв. Тэднийг о о ч сах алтай, бу р жгар бу у р ал ү с нь салх инд х ийсэж, у у р х илэн нь дү р элзсэн авар га биетэн ө ө р ө ө у дир дан явав. Тэр о ло н амьтдын магнайд Гу р р иканө ө р ийн биеэр ир ж зо гсо о д, - Ар ах на гар аад ир ! Хийсэн бү х х о р т ү йлдлийнх ээ х ар иу г амсах цаг чамд о до оир лээ! гэв. Илбэч эмийн зү р х айсандаа салганан чичир ч байжээ. Эх лээд тэр агу йнаасаагар алгү й су у гаад байя гэж шийдсэн ч тү ү нийг энд амар х ан бар ьж бо ло х ыг о йлго в. Тэгээд агшин зу у р т бү р гэд бо ло н х у вир ч бү р гэдийн сү р эгт нийлэн алга бо ло х гэжү злээ. Талаар бо ло в. Бү р гэдү ү д со но р байж у р илгагү й зо чныг х у мсаар аа, далавчаар аа маш х ү чтэй цо х иж у гтсан ту л х у у р амч бү р гэд агшин зу у р х ар аацайбо лж шаламгай шу ву у дын ду нд х у тгалдан о р о в. Гэвч тэд бас л алдалгү й х ар ж, х у у р амчийг х о р о мх о н зу у р т илр ү ү лэв. Ар ах на бу у ж ө гсө нгү й. Газр ыг зу заан х ивсээрбү р х сэн мэт ү й тү мэн х у лганы ду нд у у сан, бас нэг нь бо ло х о д, магад то о лбо л зу у н мянган х у лгана тү ү нийг шу у д л то йр о н бү члээ. Зэр лэг му у р тү ү нийг савар таа базажаваад, - Тэр энд байна. Дээдэс ээ, би тү ү нийг бар ьж байна! гэлээ. Нэг ч х о р о м алдалгү йгээр Гу р р икан х у лгану у дын х эсэгт ө вдгө ө ну галан су у ж,няцаагдашгү й тар ниа х у р дан х у р дан у ншлаа. Үнэх ээр гайх алтай. Увидаст эм Ар ах на авар га то м биедээ х у вилан газар т тэр ийн у налаа. Тэр ээр гү н но йр о нд автсан бө гө ө дэнэ мө чө ө с эх лэн таван мянган жил у нтах ёсто й. Шидтэн ан амьтад, жигү ү р тэн шу ву у дад нө х ө р сгө ө р ту салсанд нь талар х алилэр х ийлэв. Тэд агшин зу у р о й, тал, х ө ндийгө ө р тар ан алга бо лцго о ло о . Гу р р икан у нтаж байгаа х о р о н санаат шидтэний дэр гэд бо до л бо ло н зо гсо ж байх даа гэнэт ямарнэгэн су лх ан ду у гар ах ыг о лж со нсо в. Тэр ээр шидтэний цээжин дээр авир ан гар сан бяцх ан то жго р ыг о лж х ар лаа. Бу у р ал сах алт Антр ено Гу р р иканд х андан, - Ау гаа х ү чтэн минь. Та манай эзэгтэйг у нту у ллаа, бид тантай тэр сэлдэж яах инчадах билээ. Ар ах на ү нэх ээр о ло н му у ү йл х ийсэн. Гэх дээ тэр бидэнд сайн байсан. Тиймээс бид тү ү ний биеийг цө ө вө р чо но , чо но нцр у у д х эсэг х эсгээр нь тасдах ыгх ү сэх гү й байна. Тү ү нийг агу йд аваачиж, сэр тэл нь манах ыг бидэнд зө вшө ө р ө ө ч гэлээ. Гу р р икан инээмсэглэн, - Сайх ан сэтгэлт бяцх ан х ү н минь, таны х аламжийг бах даж байна. Хү ссэнээ л х ийдээ. Тү ү нийг алах санаа надад о гт байгаагү й. Би ер дө ө тү ү ний х о р ло лыг зо гсо о х ыг х ү ссэн юм шү ү дээ гэжээ. Ингээд Гу р р икан цайз р у у гаа бу цаж, х ар ин то жго р у у д Антр ено гийн у дир длага до ражилдаа о р о в. Тэд жижигх эн биетэй ч у р дү йтэй дар х чу у д байсан юм. Нэг х эсэг нь у р т тэр эг эвлү ү лэн х ийж, нө гө ө дү ү л нь агу йн бө глү ү ду лаан му х ар т чу лу у н х эвтэрзасаж, шинэх эн х ө вдө ө р зу заан гэгч нь х у члаа. Дар аа нь яг л шо р го о лж шиг зу у зу у н то жго р но йр со ж бу й эзэгтэйнх ээ авар га биеийг о ньс, х ө шү ү р гийн ту сламжтайгаартэр гэн дээр ээ гар ган агу й р у у гаа зө ө вө р лө н авчир ч, их зү тгэл гар ган байж о р о н дээр тавилаа. То жго р у у д Ар ах наг х эр х у гацаагаар у нтах ыг мэдээгү й ту л ямар ч ү ед сэр сэнбү х зү йл бэлэн байх аар зо х ио н байгу у лав. То лго йных нь дэр гэд савтай у с тавьж, ө дө р бо лго н со льдо г гэнэ. Эр х эм дээдэс нь ө лсгө лө н сэр нэ гэж гу р ван ө дө р бо ло о д лх о ёр шар ү х эр шар ж тавина. Гэвч мах ыг у даан х адгалж бо ло х гү й бо ло х о о р яая гэх эв, то жго р у у д ө ө р сдө ө идээд о р о нд нь шинийг бэлтгэнэ. Зу у х анд ү р гэлж шинэ талхбайна. Нэг ү гээр х элбэл, шидтэн сэр ээд ү нэнч зар ц нар ынх аа цалгар назгай байдалд х ар амсах гү й байх аар бү х нийг х ийжээ. То жго р у у д ү е ү еэр ээ ээлжлэн со лигдсо о р ,х о р о н санаат илбэч эм гү н но йр о ндо о автсаар л. Гу р р икан шившлэгээ тавих гү й л байлаа. Зу у н жил ту тамд Ар ах нагийн х ө х жанч х у у чр ах ту л эмгэд у тас ээр эн дааву унэх эж, шинэ жанч о ёж илбэчийн мэдээгү й биед ө мсгө х гэж багагү й зо вдо г байжээ. Хар ин сэр гэг х ар у у лу у д агу йн ар иу н цэвр ийг х эр х эн сах идаг байсан гээч. Шал,тавиу р , х аныг ө дө р бо лго н шү ү р дэж, до ло о х о но гт нэг у даа у гаана. Агу йд о р ж ир сэн ялаа, шу му у л, аалзыг ө р шө ө лгү йгээр у стгаж, х у лгана, х ар х у у дыгбайя гэтэл нь ү лдэн х ө ө нө . Унтаж бу й илбэчний то лго йн дээр сэвү ү р су у р илу у лж эр гэн то йр ны агаар ыг нь му у ду у лах гү йн ү ү днээс жижү ү р ийн манаач бү тэн х о но гийнту р ш тү ү нийг х ө дө лгө нө . Үнэнч то жго р у у дын энэ бү х х аламжаас ч бо лсо н у у , зу у н зу у наар х эмжигдэх цаг х у гацааны их цу ваа Ар ах на дээгү ү р ямар ч у л мө р гү й нисэнө нгө р ч тэр ээр зө ө лө н о р о н до тр о о Гу р р иканы у нту у лсан тэр л ү еийнх шигээ ту яар сан, ө нгө лө г ар ьстай х эвээр но йр со но . Зу у н жил ө нгө р ө х ө д то жго р у у д илбэч дагинын у нтсан нө х цө л байдлыг мар таж, тэрэмэгтэй агу йдаа ө нө мө нх ө д ийм л байдалтай но йр со ж, ер тө нцийн тө гсгө л ир тэл у нтсаар л байх юм шиг санагдах бо лжээ. Гэх дээ тү ү нийг ар члан то йло х ньшү тлэгийн зан ү йл бо лж, маш х ату у дэг жаягтай дагаж мө р ддө г бо ло в. Өчү ү х эн жаах ан зө р члийг ч нү гэл х эмээн то о цо ж, алдаа гар гагчийг ө р шө ө лгү й цээр лү ү лдэгбайлаа. Хар анх у й агу йд цаг х у гацаа зо гсчээ. Хар ин Дэлх ийг то йр о х у у лсын цаана эх дэлх ийд цаг х у гацаа у р сдагаар аа у р ссаар л. Ид шидийн о р о нд тү ү х алгу у р х ан алх аагаар аа у даан гэгч эр гэж байлаа. Өө р сдийно р но о ер тө нцийн тө в х эмээн бах ар х алтай то о цдо г жижигх эн х ү мү ү сийн о во г нэг нь нө гө ө гө ө р ө ө со лигдсо о р , ө чү ү х эн жижиг у лс бий бо лж, тэгснээ алга бо лж, х аанту лсу у д ар ар аасаа х ө вө р сө ө р л. Энэ бү х х у гацаанд то жго р у у д у нтаж бу й Ар ах наг со но р сэр эмжтэйгээр ажиглаж байсан юм. Үл ү зэгдэгчид у лс о р но о р о о х эр эн явж,бү гдийг ү зэж х ар ж, со нсо ж, то гто о ж байв. Учир нь х аламжтай Гу р р икан Ид шидийн о р ны ар д тү мэнд бичиг ү сэг зо х ио х ну у цыг нээж ө гсө н ту л то жго р у у д тэмдэглэлх ө тө лдө г байжээ. Тагну у лчид тө р ө лх агу йдаа эр гэн ир ж, ү зсэн ду у лснаа ээлж дар аалан бичээчид х элж, бичээч тү ү нийг нь ту галын ар ьсаар х ийсэн илгэн дээрх ичээнгү йлэн бичиж авна. Ингээд Ар ах наг у нтаж байх зу у р Ид шидийн о р о нд бо лж ө н