ᠬᠤᠶᠠᠷ ᠶᠣᠰᠣᠨ ᠤ ᠠᠪᠤᠬᠤ ᠣᠭᠤᠷᠠᠬᠤ ᠶᠢ ᠥᠭᠦᠯᠡᠭᠴᠢ ᠪᠢᠯᠢᠭ ᠤᠨ ᠲᠣᠯᠢ ᠬᠡᠮᠡᠭᠳᠡᠬᠦ (ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ ᠺᠢᠷᠢᠯ)
ЭРДЭНИ-ХАЙБЗУН ГАЛШИЕВ БЭЛИГЭИ толи ЗЕРЦАЛО МУДРОСТИ Хэтын хэтэдэ наранай гэрэл руу тэгүүлһэн ургамал мэтэ эр- дэм ухаан тээшэ эрмэлзэһэн буряад арад зон. Тэдэнэй дундаһаа гараһан Дооромбо зиндаатай лама Эрдэни-Хайбзун Галшиев «︔ Бэлигэй толи»︔ гэжэ зохёолые, торгон утаһанда һубад суглу- улжа үлхэһэн мэтэ, нарин нягтаар бэлдэжэ бүтээгөө. Бадаг бүхэндөөхүнэй богонихон ажабайдалые багтаахаар жэшээтэй гүнзэгы удхатай зохёол байһаниинь арсалтагүй. Энэ зохёолые зонһоо суглуулжа, тааруулжа, түгэд хэлэнтэйнь зэргэсүүлжэ ном болгожо гаргапһан эрдэмтэн Цэрэн-Анчик Дугар-Нимаевта доро дохилтой. Энэ хэблэлэй удхыень ондоо болгонгүй, мүнөө үеын эрилтэдэ тааруулан һайн саарһан дээрэ бэрхэ буряад зурааша хүбүүдые хабаадуулжа, ород, буряад бадагуудые нэгэ хуудаһан дээрэ бол︔ гожо, Хайдабай Баяр хэблэлдэ бэлдэбэ. Энэ зохёолой гүнзэгы удхые ойлгохо, оршуулгыень сасуулха, ерээдүй сагай эрдэмтэдэй хүдэлхэ хэрэгтэ тэдэнэй арга болом- жые хүнгэдхэхэ нэгэ табсан боложо үгэһэниинь дамжаггүй. Мүн хэлэеэ дутуу ядуу мэдэхэ юрын залуу үетэнэй уншаха. арад зо- нойнгоо уран үгэтэй, жама ёһотой танилсаха арга боломжо ол- гогдоно гэхэдэшье алдуу болохогүй. Тиихэдэ һүбэлгэн шуран буряад хүбүүд жэлһээ жэлдэ олошоржо, арад зонойнгоо болбосорхын тулөө бага багааршье оролдожо, эрдэмэй дууһашагүй үндэрые дабаха хэрэгтэ өөрынгөө хубитые оруулжа байг лэ︕ Һамажаб Бадмаева, СССР-эй журналистнуудай холбооной гэшүүн, Буряад Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ 2012 оной хоёрдугаар һарын 21 ОРОЛТО ҮГЭ Уважаемые читатели︕ Позвольте от души приветствовать Вас от имени издателей прекрасной оригинальной книги «︔ Зерцало мудрости»︔ , выдающе︔ гося сына бурятского народа Дооромбо-ламы Эрдэни-Хайбзун Галшиева, которую вы сейчас держите в руках, и передать Вам наши искренние пожелания всего наилучшего в наступившем году водяного Дракона. Эта книга-завещание, поучение, сборник мудростей, собранных им за всю свою жизнь служения народу. Пусть слепые, услышав их, прозреют, а глухие, прочитав услы︔ шат. Красочное издание вышеназванной книги с художественными иллюстрациями, которые, как отмечает переводчик, является памятником бурятской дореволюционной литературы. Она с незначительными дополнениями и биографиями автора кни︔ ги Э-Х. Галшиева и переводчика книги профессора Ц-А. Дугарни- маева, а также со вступительным словом Пандито Хамба ламы Дамбы Аюшеева и прямого потомка в IV поколении, уважаемого моего земляка Владислава Тугдумова, ООО «︔ Кулькисон »︔ откры︔ вает новую серию публикаций памятников духовного наследия наших просветителей XIX - начало XX веков. Мы в дальнейшем продолжим начатую работу по изданию многочисленных, нуж︔ ных народу трудов наших знаменитых и еще неизвестных мас︔ совому читателю земляков. Также мы желаем найти своего по︔ стоянного читателя, интересующегося историей родного края и народа, не безразличного к дальнейшей судьбе наших детей, внуков и других потомков, которые сейчас во многом не знают родного материнского языка. На правах издателя книги, посвящаю эту работу светлой па︔ мяти моей Матери, вечной труженицы, Хайдабай Цырма, кото︔ рая дала жизнь, воспитала и выучила четверых сынов не без по︔ мощи моей Славной бабушки Вадмын Лубсан Сэбэг ︵Ехѳѳ Сэбэг︶ , отличавшейся острым умом и тонким чувством юмора. Спасибо︕ Хайдабай Баяр Эрдэни-Хайбзун лама 18 жэл соо дасангуудта Бурхан Багшын ном судалал бисалгажа буряад зоной туһын тулада үургэ бүтээхые бодоһон. Тэрэ бодоло- ороо олон эрдэмтэнэй номин ухааниие үзэн хаража, энэ ном хуряажа бэшэһэн юм. Буянаа бодожо, хүн зондо ехэ туһа хүргэһэн бэлэй. о н у т н о гг ХОЁР ЁҺОНОЙ АБАХА, ОРХИХЫЕ ҮГҮҮЛЭГШЭ БЭЛИГЭЙ ТОЛИ Хэн гэм бүгэдые тэбшээд, Эрдэм бугэдые түгэсөөд, Юртэмсэтэн бүхэнэй шүтэхэдэ зохисотой болоһон Ехэ Шадагша* — Тэрээндэ мүргэмүй. Хүнүүдэй үйлэ, үйлэдбэриин Зохисотой ба зохихо үгые илгаха үгэ Шастарнуудай хойноһоо дагажа, Али шадахаараа үгүүлэһүү. ЗЕРЦАЛО МУДРОСТИ, РАЗЪЯСНЯЮЩЕЕ ПРИНИМАЕМОЕ И ОТВЕРГАЕМОЕ ПО ДВУМ ЗАКОНАМ ︵русский перевод︶ Поклоняюсь Великому Могущему*, который воздерживался от всех прегрешений, достиг всех добродетелей и стал достойным почитания всеми земными. В меру своих возможностей, придерживаясь шастр*, изложу словами различие приемлемого и неприемлемого в поступках людей. .✓ «︔ мд^т^лх^^гйй ♦ дй︔ «︔ Я Ш З Ю Ж ^ ^ V. V НЭГЭДҮГЭЭР БҮЛЭГ «︔ Хоёр ёһоной абаха, орхихые үгүүлэгшэ Бэлигэй толиһоо»︔ бэе ба эд зөөри сахихын анхан бүлэг бэлэй. ГЛАВА ПЕРВАЯ Первая глава «︔ Зерцала мудрости, разъясняющего принимаемое и отвергаемое по двум законам»︔ излагает, как беречь тело и имущество. _ а а а *и а і Аяа нүхэд аа︕ 1 Зунай сагай булжамуур мэтэ Эртэ бодогты. Хүнэй энэ наһанай ута Үбэлэй үдэр мэтэ. Орон хашаа, гэр байшангуудые Өөрын нюур мэтэ сэбэрлэ. Арюун сэбэр байгаа һаа, Арбан зүгэй хүнүүд ерэжэ эдеэ эдихэ. Зээлиин забһар ба оршон тойронииешье Гэр байшангаа мэтэ сэбэрлэ. Бааһа шээһэнэй хэһэгээр хүреэлээ һаа, Зуудаг нохой уяһан газар мэтэ болохо. Шээхын сагташье, Далда газарта эшэмхэй эхэнэр мэтэ ошо. Үүдэнэйнгээ дэргэдэ хормойгоо шуугаад һуугаа һаа, Адууһан мэтэ муушалагдаха. О, друзья︕ I Вставайте рано, Как жаворонок в летнюю пору. Данный возраст человека так же продолжителен, как зимний день. Следите за чистотой во дворе и ограде, в юрте и доме, Словно за чистотой своего лица. Если будет порядок и чистота, люди всех десяти сторон света зайдут к тебе и отведают кушанья. Следите за чистотой улицы и околицы, словно за чистотой в доме и юрте. Если окружить дом кучами кала и мочи, это сравнимо с местом, где привязана злая собака. Если хотите помочиться, идите, словно женщина стыдливая, в закрытое место. Если задрав полы, сядете у ворот, то уподобитесь животному, заслужите осуждение. мое* Эдеэнэй һаба һуулгыешье Үдэр бүри һайсаар угаа. Дээдэ арюун ёһотон Эдеэ умдыешни тэбшэхэгүй. Баһа үе үедэ Бэе, хубсаһаа һайсаар угаа. Тэрэ хадаа хүнэй ёһондо Арюун ябадалтанай ёһо мүн. Өөрынгөө һуудаг гэр байшангые Бэедэ таарахаар, сэдьхэлдэ зохисотойгоор бари. Гахайн хашаа мэтые баряа һаа, Тэрэ хадаа хамагүбшэн гараха газар болохо. 8 Гэрэй ехэ, бага үүдэнүүдые Сэрэгэй хэрэмэй үүдэн мэтэ бэхилэ. Хаалгые хоёр, гурбан дабхар Түмэрөөр боохоёошье хэн ядахаб. Каждый день старательно мой посуду для еды. И высшие с чистоплотными привычками не побрезгуют принять у тебя пищу и питье. Также время от времени старательно мой тело и стирай белье. Такой обычай в быту — привычка людей, соблюдающих чистоту. Дом, в котором живешь сам, строй так, чтобы он был полезен здоровью и приятен душе. Если построишь что-нибудь вроде навеса для свиньи, это станет источником всех болезней. И узкую и широкую дверь жилища укрепляй, словно вход в военную крепость. Ведь никому не трудно обить дверь двумя-тремя слоями железа. Гэнтэ дайсан дээрмын ерээ һаа, Нимгэн хаалгаар яажа хаахаб︖ Тэрэшэлэн һангай гэрэй үүдыешье Хэрэмэй үүдэн мэтэ бэхилэ. Эдээ гэртээ хадагалангүй Эдэй гэртэ хадагала. Хэрбээ эд гэмтэйшье һаа, Өөрын аминда хорлол бага байха. Эдэй гэр тээшэ Уйтан бишыхан шагаабари нүхэ гарга. Хулгай дээрмэшэн ерэһэн бологшье, Нүхэнһөө һомоор харбаха гэжэ айдаһаа хүрэхэ. Бэеэ аршалжа, уйдхараа шэнгээхын тулада Гэрэй дээрэ дабхар гэр бари. Тэрэнэй бишыхан үүдэнэй халхабшын араһаа Дайсантай хүсэ эдиеэ гаргалсажа шадахаш. Гэр тойруулаад Түрмын хашаа мэтэ хашаа бари. Туг хиидхэһэн ехэ сэрэг ерээгүй һаань, Тэрээгээршье багахан дээрмэ, хулгайшаниие хааха. Хашааһаа гурбан тохойн тэды набтараар Зүг бүхэнөө табсангаар хүреэлэ. Тэрэнэй дээрэ байжа хашаагай саанаһаа Дайсантай хүсэ шадал үзэлсэжэ шадахаш. Зүг бүриин табсанда абирха Гэшхүүр байгуула. Али зүгһөөшье дайсан ерээ һаань, Тэрэнэй дээрэ өөрөө абиржа гарахаш. һууһан гэр ба эдэй гэрэй забһарнуудта Зуудаг нохойнуудые уя. Тэдэнэршье багахан хулгайн аюулһаа абарха, Тэдэнэй дуугаар нойрһоо һэрихэш. Если вдруг заявятся грабители, как же ты удержишь их непрочной дверью︖ Подобно крепостным воротам, укрепляй и двери хранилищ. Богатство не держите в доме, а прячьте в хранилищах имущества. Даже если будет нанесен ущерб богатству, жизнь твоя пострадает от этого мало. В стене дома проруби узкую смотровую щелочку в сторону хранилища. Хотя и ворвутся в ограду грабители, они будут опасаться выстрела из этой щели. Над домом построй второй этаж, чтобы спасти свою жизнь и утешаться от горя. На узком проходе в него, прикрываясь дверцей, будешь силою и ловкостью отбиваться от врага. Вокруг дома возведи забор наподобие высокой тюремной ограды. Если не наступит большое войско с развевающимся знаменем, то он удержит немногочисленных грабителей. Кругом внутри забора, на три локтя ниже его высоты.устанавливай помосты. Стоя на них внутри забора, сможешь силой и ловкостью драться с врагом. К каждому помосту приспосабливай лесенку. Если нападет враг, то ты сможешь взобраться по ней на нужный помост. Между жилым домом и хранилищем богатства держите на привязи злых собак. Или они сами спасут твое имущество от мелких воров, или ты проснешься от их лая. Также в доме держи комнатную барсучью собачку. Если не сумеет разбудить тебя дворовая собака то эта комнатная наверняка разбудит. Баһа гэрэй дотор Хаб нохойшье тэжээ. Үүдэнэй нохойн һэрюулжэ шадаагүй байбалнь, Энэнь лаб һэрюулхэ. Между домами соседей протяните веревки и привяжите к ним колокольчики Если нападут грабители, то по звонку подойдут на помощь тебе все соседи. Баһа айл аймагууд Хоорондоо дээһэ татаад, хонхо зүүгты. Дайсан дээрмэ ерээ һаань, Хонхын дуугаар айл аймаг бүгэдэ ерэхэ Хүнэй гэртэшни ерэхэ үедэ Манайда морилһонтнай һайн гэжэ хэлэ Баясхалангай үгөөр угтаха гээшэ Мэргэн зоной ябадал мүн. Когда люди зайдут к тебе в дом, всегда говори, что рад их посещению Встречать со словами радости — это поступок людей мудрых. Гэнтэ ерэһэн айлшадта Ураг садандаа мэтэ эдеэ умда найруула Тэрэ хадаа энэ ороной Эртын һайн журам мун. Даже случайным посетителям готовь кушанья и питье как своим родственникам. Это — древний добрый обычай нашего края Эдеэнэй үедэ баһа хүнэй ерээ һаа, Харамнан шарайгаа уршылган бү харамна Шудѳѳ ирзайн эдигшэ нохой мэтээр Зон муушалха. Если во время еды зайдет чужой человек, не сморщивай от жадности свое лицо. Иначе другие с презрением отнесутся к тебе как к собаке, оскалившей зубы над пищей. Эдеэгээ харамнаашье бол, Баясхалангай дүрөөр айлшаниие хүндэлэ Хэзээдэ нэгэ тэрэнэй гэртэ Орохын саг ѳѳртэшни ерэхэ. Хотя тебе жалко еды, но с радостным видом угощай посетителя Может, когда-нибудь и тебе придет время зайти к нему в дом. Эдеэн багашье болонь, Эхэ хүбүүн хоёрой хубаалсадаг мэтэ хариин зонтой хубаажа эди Хожом тэрэнэй гэртэ Ѳѳрын гэртэ ерэһэн мэтэ орохо болохош. Если у тебя и мало еды, все равно поделись с чужим человеком как мать от себя отрывает детям. В будущем сможешь зайти к нему, как в свой собственный дом. Не скупись и угости чужих вкусной пищей Если сам скушаешь ту пищу, она потеряна без пользы. Эдеэнэй амтатайе Буса хүндэ хайрлангүй үгэ. Тэрэ эдеэе ѳѳрѳѳ эдеэ һаа Хэрэггүй хосорхо болоно. №Г*1| в®︔ й й1 наверняка будешь в живых. Не увлекайся сном, лишающим тебя рассудка и сознания, будто ты существо в состоянии самади — глубокого внутреннего созерцания. Поскольку такой сон равносилен отсутствию, то это и есть признание отсутствия за блаженство. После еды, когда немного усвоится пища, строго придерживайся брюшного пупочного дыхания. Тело окрепнет, не будешь одолеваем болезнями, дыхание будет беспрерывным и будешь жить долгое время. ш 98 Эдеэн умдые шүтэһэнэй һүүлдэ Багахан эргисэжэ яба. Муу хии ба муу шуһан арилха, Бэеын һудалнууд шударга болохо. 99 Эргисэжэ ябаһанай хойно амархын тула Уруугаа хаража, хоёр далые ээлжэлжэ, хурмахан зуура хэбтэ. Ологойн хии доошоо гаража, Эдеэ умдан түргэн шэнгэхэ. 100 Тоһолиг эдеэ эдеэ һаа, Эдеэнэй ташуур дабһатай уһа гү, али шинта* гэжэ сай уу. Урдахи эдеэн түргэн шэнгэхэ болоод, Хойшонхи эдеэндэ дуршал хаагдахагүй. 101 Нэгэ аяга сай уухадаа Нэгэ шэмхэ дабһа хэжэ уу. Эдеэн умдан түргэн шэнгэхэ, Хотоодын үбшэн арилха. 102 Баһа саг сагта халуун гэртэ гү, Али банида угаал хэхэ. Хии ба бадаган арилха, Арһанай үнгэ тунгалаг болохо. 103 Зарим үедэ ойн сэлгеэн, Сэдьхэлдэ зохисотой сэсэглигые шүтэ. Уйдхарай харанхы арилха, Сэдьхэлдэ амгалан баясхалан дэлгэрхэ. 104 Зарим үедэ инаг нүхэдтэеэ хамта Баясхалантай хөөрэлдөө хэгты. Зүрхэнэй муу хии арилха, Сэдьхэлые баясхалангай сог тэжээхэ. т ш ш ж ж ж 98 После еды совершай небольшую прогулку, делая движения телом. Освежится дыхание и кровь, оживятся равномерно сосуды тела. 99 Чтобы отдохнуть после прогулки, на короткое время приляг, меняя положение тела — лицом вниз, на оба бока. Если ляжешь лицом вниз, выйдет газ из кишок, быстрее усвоится пища. 100 Если скушал жирную пищу, то для содействия пищеварению выпей слегка подсоленную воду или чай по названию чинта. Предыдущая пища усвоится быстрее, а к последующей аппетит не прервется. 101 Собираясь пить чай, клади в него щепотку соли. От этого быстрее усвоится пища, исчезнут болезни желудка. 102 Время от времени мойся в бане или в жарко натопленной избе. Этим изживешь простуду и болячки, станет чистой поверхность кожи. 103 В отдельных случаях гуляй по лесной прохладе и приятному для души саду. Этим развеешь мрачные чувства горя, а душа и тело обретут спокойствие и радость. 104 В иные времена заводи приятную беседу с близкими друзьями. От нее из твоего сердца исчезнет плохое настроение, а душа будет питаться чувством радости и спокойствия. -Л 105 Хэрэг үгыгөөр Хари айл аймагые бү зай. Хэрэггүй ябаад зайгаа һаа, Гудамжын дундуур хэсэһэн зольбо нохой мэтэ болохо. 106 Бүхы шадал, оролдолгоороо Гансахан амгалан жаргаланиие бү эрхилэ. Амгаланиие хэды шэнээн амсаһанай хэмжүүрэй Тэды шэнээнээр буян барагдаха. 107 Үзэг мэдэхэ һаа, Эмэй шастарнуудта һайса һуралса. Хайрата аминайнгаа Үни удаан амидархын аргануудые мэдэхэ. 108 Хэрбэеэ үзэг мэдэхэгүй байгаа һаа, Үбшэнгүүдые үүсхэдэг шалтагаануудые асуу. Эдеэнэй ябадалда бэеэ сахяа һаа, Һангай гэрые суургаар бэхилһэн мэтэ мүн. 105 Без дела не болтайся по чужим домам, селам. Если станешь болтаться без дела, ты будешь напоминать собою бродячую собаку. 106 Все силы и старания не направляй только на беспечные удовольствия. Иначе в каких размерах испытаешь удовольствие, в таких же размерах потеряешь благодеяние. 107 Если умеешь читать, старательно изучай лечебные шастры. Из них ты узнаешь средства продления жизни на долгий период. 108 Если не умеешь читать, то расспрашивай других о причинах, порождающих болезни. Если беречь тело таким поступком, то это напоминает укрепление хранилища имущества запиранием его на замок. 109 Үбшэнгүүдые үүсхэдэг эдеэн ябадалые Сэдьхэлдэ зохисотой болбошье һайн сээрлэ. Аминда шунахайрһан дайсан Үбшэн хадаа дээрэш буугаа һаа, юу үйлэдэхэ бэ︖ 110 Энэ хадаа махабадта зохихогүй гэжэ Алдаршаһан бүхэнииешье тэбшэ. Сээрлэнгүй өөрын дураар эдлэн эдлэжэ үбшэн болоо һаа, Гэмшээшье һаа, хожомдоһониинь мүн. 11 Лаб олые үзэһэн Эмшэнүүдтэй хөөрэлдэ. Тэдэ өөрын үзэһэн, Соносоһониие хэлэхэ байха. 109 Непреклонно избегай в питании привычек, порождающих болезни, даже если они приятные для души. Что же наделает алчущий твоей жизни враг — болезнь, если налетит на тебя︖ ПО Воздерживайся от всего, о чем стало известно, что оно не подходит для орган