《ᠭᠠᠩᠭ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠤᠷᠤᠰᠬᠠᠯ》

Гаягыя урсгал Оршил Ахуй их түгээмэл үүсгэн тэтгэгч Хех мөнх тэнгэрээс эшт Монгол хаадын үе залгамж хийгээд үнэн түүхийг хураан товчоолж, хуудамгүй өгүүлсэн “Чингис эзний алтан ургийн түүх Гангын урсгал нэрт бичиг оршив“ буюу хураангуйгаар “Гангын урсгал“ хэмээн алдаршсан нэгэн иж түүхэн зохиолыг Бээжин дэх Тангад бичгийн сургуулийн бүгдийг захирагч сайд, тэргүүн зэргийн тайж, эфү. Үзэмчин Гомбожав бээр Найралт тевийн гутгаар он буюу аргын тооллын 1725 онд туурвин төгсгөжээ. Энэхүү зохиол нь хэдийгээр цомхон бага хэмжээтэй боловч арвин баялаг мэдээллийг агуулан чадсанаараа нэн чухаг суовалж юм. Боданчар богдоос янагш Лигдан хутагт хаан хүртэл зургаан зуу гаруй жилийн монголын түүх, хаадын уе залгамжийг он дарааллаар товчоолон бичсэн энэхүү зохиол нь Гун Гомбожавын тэрлүүлсэн эхээрээ хараахан олдоогүй бөгөөд 1909-1910 оны үед Авга хошуунаас олдсон бийрийн хуулбар гагц дэвтэр л өдгөө Оросын Шинжлэх Ухааны Академийн Дорно дахиныг судлах хүрээлэнгийн монгол номын хөмрөгт хадгалагдаж байна1. Уг хуулбар дэвтрийг анх 1960 онд хуучнаар ЗХУ-ын монголч эрдэмтэн Л.С.Пучковский гэрэл зурагт буулган, удиртгал, нэрсийн хэлхээг үйлдэж, Москва хотноо хэвлүүлжээ. Түүхч Чойжи Москвагийн хэвлэлд гарсан гэрэл зургийн эхийн дэс дараа нь солигдсон хэсгүүдийг эмхлэн ' “Собрание монгольских рукописей й ксилографов Института Востоковедения АН СССР, шифр F 542, тетр, IV, 46 /далее - Собрание Института востоковедения* Л.С.Пучковского, Ганга-ийн урусхал“ Москва, 1960, стр. 8. ^ ., „ вариИи^ -nsl ГомВвжн ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ цэгцэлж, удиртгал, зүүлт тайлбар хавсарган, 1981 ондХөх хотод хэвлүүлжээ2. 1992 онд Монголын эрдэмтэн Г.Билгүүн “Чингис эзний Алтан ургийн түүх Гангын урсгал нэрт бичиг оршив“ нэртэйгээр Чойжи авгайн 1981 оны “Гангын урсгал“ номыг кирилл усэгт буулган хэвлуулсэн юм3. Зохиогчийн тухай Монголын уламжлалт түүх бичлэг, хэл шинжлэлийн ухааны туухнээ “Ганга мөрөн“ адил дундрашгуй дуурэн, ширгэшгүй ундрагат бүтээлүүдээ мөнхлөн үлдээсэн мэргэдийн нэгэн гун Гомбожав бээр “Чин улсын Энх- Амгалан хааны үеийн Үзэмчин баруун хошууны засаг хошой сэцэн Чин ван Судани-гийн дуу, туслагч тайж Удари-гийн хуу“4 бөгөөд түүний эцэг, авга нар Галдан Бошогтын тэмцлийг далдуур дэмжсэн учир Манж Чин улсын засгийн газраас Удари-гийн гэрийг хатуу чанд хянаж, улмаар Гомбожавын гүн залгамжлах эрхийг ч нэгэн үе хаан хориглож байсан түүхтэй ажээ5. Энх-Амгалан хааны үед ︵1662-1722︶ Гомбожав Бээжинд хүрч, хааны ордонд орж суралцаад, монгол, төвд үсэг бичигт нэвтэрсэн бөгөөд улмаар, Найралт төв хааны ︵1723-1735︶ уеэс эхлэн Бээжин дэх Тангад бичгийн сургуулийн нийт захиран сургагчаар ажиллаж байжээ. Энэ тухай “Мэргэд гарахын орон“6-д “Тангад бичгийн 7 Чойжи. “Гангын урсгал“ Өвөр монголын ардын хэвлэлийн хороо. 1981 3 Г.Билгүүн, “Чингис эзний Алтан ургийн туух Гангын урсгал нэрт бичиг оршив“ УБ 1992 * Алтаншаа, “Өв соёлын өрлөг дархад“ Өвөр монголын ардын хэвлэлийн хороо, 1998, х. 145︔ Чойжи. “Гангын урсгал“ Өвөр монголын ардын хэвлэлийн хороо, 1981, х 2 5 Алтаншаа, “Өв соёлын өрлөг дархад“ Өвөр монголын ардын хэвлэлийн хороо, 1998, х. 145 * “Мэргэд гарахын орон“ Үндэстний хэвлэлийн хороо. 1988, х. 1241 — 1Н2Ы1 урсгал сургуулийн бүгдийг захирагч сайд, тэргүүн зэргийн тайж, эфү, Үзэмчин Гомбожав“ хэмээн тэмдэглэжээ. Монгол, манж, хятад, төвд дөрвөн хэлэнд “нэвтэрхий“ суралцсан түүх, хэл бичгийн ухааны гарамгай эрдэмтэн Гомбожав бээр XVIII зууны дечөөд оны үед “Төвдийн хэлийг хялбар сурах бичиг“ хэмээх Төвд-Монгол дохионы бичиг найруулан зохиосон нь хожмын толь бичиг зохиогчдод гол баримжаа, чухал хэрэглэгдэхүүн болжээ. Гомбожав 1740-1742 онд “Мэргэд гарахын орон“ хэмээх дохионы бичгийг зохиолцож, 1740-1749 онд “Данжуур“-ыг монголчлоход гол гүйцэтгэгчийн нэгэн байсан ажээ. Түүнчлэн “Бурхан бутээх тухай“ нэгэн зохиолыг тевд хэлнээс хятад хэлэнд орчуулсан нь ихэд алдаршжээ. Түүх, хэл бичгээс гадна эм эмнэлгийн ухааныг сонирхон судалж “Эм найрлага“ хэмээх энэтхэг, тевд, хятадын хэрэглэж ирсэн эмийн зүйлээс ч багтаан танилцуулсан жор найрлагын зохиолыг бичсэн бөгөөд энэ зохиол нь Чин улсын үед модон бараар хэвлэгджээ. Зохиолын тухай Гомбожав гүнгийн “Чингис эзний алтан ургийн түүх Гангын урсгал нэрт бичиг оршив“ хэмээх түүхийн зохиол бол Боданчар богдоос янагш Лигдан хутагт хаан хүртэл зургаан зуу гаруй жилийн монголын түүх, хаадын үе залгамжийг өмнө үеийн түүх судруудаас сурвалжлан нягталж, бүртгэн эмхлэх, шинжлэн дүгнэх зэргээр жинхэнэ өөрийн болгосон туурвил юм. Жишээлбэл, “Таван өнгө, таван ︵дөрвөн, хер.︶ харь улс хэмээгдэх нь зарим судраа хөх Монгол, улаан Хятад, хар Тевд, шар Сартуул, цагаан Солонгод эд таван өнгө бөгөөд монголын ухаан тул, янад бус дөрвөн нь дөрвөн харь буй хэмээжээ. Зарим таван f, iiirtifff^ TOMflMai — өнге урьд мэт дээр, ганц хөлт Зунда улс, Охин улс, Өвчүундээ нүдэт улс, Нохой толгойт улс эд дервөн харь буюу хэмээюү. Эдгээр бараг судрын үг мен боловч шинжилбээс, тэдгээр улс цөм Богдын соёлд дагасан ноён атал тэдэнд тэр мэт өнге хадах, харь болгох учрын барилдлага тодорхойгүй. Түүнээс харин Чингис богд олон еер ёстныг эрхдээ хураасан атал шадар хиа Лю Чжун Лу тайши, түшмэл Рашаан-тан зэргээр Хятад оронд зарж, Чан Чун, Цю Чу Цзи нэрт аршийг арван найман мэргэн шавьтай нь урьж, таван отгод, ёст уулны энгэрт бараалхуулж, терийг барих, амьтныг тэтгэх ёсыг асууж, сайшаан магтаад, Тев тэнгэр цол өргөж, багшийн ёсоор хүндэлснээс эхлэн хойш бгэдэй эзэн, Сэцэн хаантан аливаа зарчим журам хууль ёсыг цөм хятадын ёсоор зохиосныг бодвоос, судар нугуудад Энэтхэгийн шашны хаан, Хятадын төрийн хаан хэмээн номлосон лугаа утга төгөлдөр мэт байнам. Түүгээр үлиж сууваас, есөн өрлөг нь есөн чин хэмээгдэх терийн буй үгүй есөн зүйл үйлийг даасан эрхэм сайдын хийгээд таван өнгө нь гун, шан, цзяо, цзи, юй таван махбодын таван чанарт таван зүйл овогт багтсан эл гол улс иргэн ба дөрвөн харь нь сы-и {si yi, хөр.︶ хэмээгдэх дундад улсын дөрвен зүгт агч алба өргөн ивээлд хүртэгч эл гадаад улс нийтийн нэр бөгөөд хятадын аху ёсны өгүүллийг дагаж монголчилон орчуулсан мэт байнам“ гэжээ. Энэ мэт еөрийн нь шинжилсэн олон жишээ баримт буй. “Чингис эзний алтан ургийн түүх Гангын урсгал нэрт бичиг оршив“ хэмээх зохиол нь “Анхны бөлөг“, “Нөгөө бөлөг“ гэсэн хоёр хэсэгтэй. “Анхны бөлег“-т. Боданчараас эхлэн Боржигид ястны︔ аймгийн ноёдын уг ундэс, Чингис хаанаас Лигдан хутагт J хааныг хүртэл гучин таван хааны терсөн, хаан ор суусан, дөрвөн далайн дотоодхин гадаадхиныг цөм эрхдээ I хураагаад, шашин терийг наран саран мэт мандуулж, к эрдэмтнийг баясгаланд зохиож, амьтныг амгаланд = Гакьш ipcui агуулаад, гүр улсаа Дай Юань улс хэмээн нэрийдвэй. Найман цагаан гэрийг тугтам байгуулж, Дайду хотод нийслэвэй. Гучин таван он суугаад наян елзийдеө модон морин [Жи Юань-ий гучин нэгдугээр он болох] жил, Дайду хотод тэнгэр болбой. Шицзу хааны арван хевгуун63 Дорж тайж, хуантайцзи Жин Гин [^%]м, Ань Си [^]] ван Мангала, Бэ Ань P**MJ ван Номхон, Юань Нань [ЩЩ ван Гунжал, Аячи [wwSj] Тайж, Си Пин [^Щ] ван Сахулагч, Нин Юан ван Хехэчу, Чжэнь Нань ван Тогоон, Хулантемөр эдгээр арван буюу. Хуантайцзи Жин Гин урьд өнгөрснөөр Шицзу хаан хальсан хойно, Жин Гин-ий хөвгүүн уг ач нь Цзун хаан Темер65 их терийг залгамжилбай. Терийн ёсонд ор суусныг хевгуун болгон тооцохын тул, урийг туунчлэн бодмуй. Цзун Цинь Мин Гуан Сяо [Ц^т^^ЗВ хуанди ︵zong qin ming guang xiao huang di︶ Өлзийт хаан модон барс жилтэй, гучин насандаа модон хонин Юань Чжэнь-ий анхан он их хаан ор сууж, арван гурван он болоод, дечин хоёр насандаа гал хонин [Да Дэ] арван нэгдугээр он, хаврын тэргуун cap Дайду хотноо тэнгэр болбой. Гагц хевгуун нь Дэшу тайж урьд өнгөрснеөр нэгэн эхт ах Дармабала тайжийн ахмад хевгуун Хуай Нин [S^^l] ван Хайсан их төрийг залгамжилбай. [Уцзун хаан] Уцзун Шэнь Хуй Сюань Сяо [ч^ч1^г^,5*,1] хуанди ︵ren hui хиап xiao huang di, хөр.︶ Хүлүг хаан66 төмөр могой жилтэй, хорин наймандаа шороо бичин [Жи Да] анхан он их хан ор суугаад, дөрвөн он болж, гучин нэгэндээ төмөр гахай [Жи Да сы нянь]67 хаврын тэргуун cap Дайду хотноо тэнгэр болбой. Хоёр хевгуун Минцзун, Нин68 буй боловч дуу Аюурбарамидыг тер тогтоосон их гүн69 [хүчин өгснийг гүн хэмээн хэлмуй] буй тул, хуантайцзи Аюурбарамидыг хуантайцзи урьд болсноор их терийг залгамжилбай. riHfmi Рэнцзун Шэн Вэнь Цзинь Сяо хуанди ︵sheng wen qin xiao huang di, хер.︶ Буянт [Аюурбарамид] хаан70 модон тахиа жилтэй, хорин наймандаа хар хулгана, Хуанди Цин анхан он71 их хан орноо сууж есөн он, гучин зургаандаа темөр бичин Янь Ю [“Ч^И долдугаар он хаврын тэргуун cap Дайду хотноо тэнгэр болбой. Рэнцзун хааны хоёр хөвгүүн Инцзун Содбан ︵Инцзун Содбала, хер.︶ Ань ван Одон буха ︵Одусбуха, хер.︶ буюу. Рэньцзун Юй Шэн Вэнь Сяо хуанди ︵rui sheng wen xiao huang di, хер.︶ Гэгээн хаан72 усан туулай жилтэй арван есөндөе төмер тахиа [Жи Жи] анхан он их хан ор суугаад, мянь малгай гуан дээл [нангиад төрийн хувцас] тэргуутнийг арилжиж ︵халж, сольж, хер.︶ емсөөд ёсыг тогтоовой. Гурван он болж, хорин нэгэн насандаа усан гахай, гутгаар он намрын дунд cap Нань Пу нэрт газар [Шанду өмнө буй монгол нэр. Морины евчуу хэмээх буй]73 Юй Ши хафан74 Тавши гар хурэн тэнгэр болбой. Үргүй тул Шицзу-гийн тайцзи агсан Жин Гин-ий ач Ань ван Гамала-гийн хевгуун Дайдин хаан75 усан могой жилтэй, гучин хоёртоо модон хулгана [Дайдин анхан он] их хан ор суугаад, таван жил болж, гучин зургаан насандаа шороон луу [Жи Хэ] анхан он намрын тэргуун cap Шанду хотод тэнгэр болбой Дайдингийн дөрвөн хөвгүүн луантайцзи Асучива, Бадма Занбу тайж, Шошаг тайж, Юндэн чинбу тайж эд буй. Мен он намрын дундад cap, хуантайцзи Асучива их хан ор суугаад, гурван cap болж өвлийн тэргуун cap Тугтөмөрийн хямралд76 Шанду77 Юань эвдэрч хямарвай, завхарвай. Шороо могой нөгөө он хаврын тэргүүн cap, Уцзун • хааны хөвгүүн Минцзун Цзи Сянь Цин Сяо хуанди ︵xi xian I jing huang di, хер.︶ Хошила хан78 op суугаад, намрын дундад к cap Онгоцот нэрт газраа гэнэт тэнгэр болбой. • Га»ы1 ipczu Минцзун хааны ахмад хөвгүүн нь Шуньди хаан Тогоонтемер, бага хевгуун нь Минцзун хааны дуу Гуан Нян ван агсаны Тугтемер Цзинцзун Заяат хаан79. Хаан болоод гурван он болж усан бичин жил намрын дундад cap халивай. Мен он евлийн эхэн cap Минцзунгийн бага хевгуун нь [Фу ван] Ринчинбал80 их ор сууж, нэгэн cap болоод долоон насандаа тэнгэр болсон хойно ах нь Шуньди хаан залгамжилбай. Хуйцзун Шунь хуанди Ухаат хаан81 темер бичин жилтэй, усан тахиа Юань Тун анхан он их ор суугаад, хорин долоон он болж82, дечин есендее шороо бичин [Дай Дин] хорин наймдугаар он илуу долоон сарын хорин долоон, шене хулгана цагт тер орноо алдаад Монгол газраа гарч Хэрлэнд Барс хотыг барьж суувай. [Тэнд гагц тахиа жил] Гал барс Чингис богдын Чэн Тянь Ци Юань-ий анхан оноос шороо бичин, Шуньди хааны Дай Дин-гийн хорин наймдугаар он хуртэл нэгэн зуун жаран гурван он буюу. [Сань-цзы-цзин^-д зуун жаран тав хэмээжээ. Үүнд жаран гурав хэмээсэн энэ мен уу. Мэргэд тольд.] Шуньди хаанд Чжаоцзун, И ван хоёр хөвгуүн булгээ. Тавин нэгэн насандаа төмөр нохой жил [Хятад Мин улсын Тайцзу84 хаан Хун У-гийн гутгаар он] Барс хотод [хятад нэр нь Цзин Чан хэмээму] тэнгэр болбой. Хойно морин жил Чжаоцзун хуанди Билигт хаан Аюушридара85 их ор суувай. Есен он болоод шороо морин жил [Хун У-гийн арван нэгэн он] тэнгэр болсон хойно, шороо хонин нөгөө он тууний хевгуун [Билигт хаанд Уехал хаан86 Майдарбала ︵Мандарбала, хер︶ , Нудабуу, Нудабууну гурван хевгуун булгээ. Майдарбала Хятад хэрэгт баригдагдан, авч одсоныг Дай Мин Хун У хаан Чун Ли Хоу хэмээн ергемжлеед сайдаар хуруулжээ. Эдугээ Уехал хаан 1Ъ% 0 9 5 1 РЕСПУБЛИКИ ЕУРЯТИЯ I riHfini — гурван хөвгүүний аль нь болов. Их сударт үгүй бегеед барагласан итгэмжгүй судруудад ч мөн үгүй. Үүнээс дорогш хэдэн сударт бус хэргийн шалтгаанд гарснаа Аюушрада ︵Аюуширидара︶ хааны хойно Төгстөмөр хаан. Тар хаан Исүтатарын ︵хүний нэр, хөр.︶ гарт халиад их самуун болсноо, Дай Мин Юнло-гийн цагт буй за. Шири хаан түшмэлээ Махаму тайши Аругтай тайши*7 хоёрыг хятад улсад эедэлдэхээр илгээснээ, Юнло хаан Махаму-г Шунь Нин ван, Аругтайг Хэ Нин ван болгосон, Дай Мин Сюань Дэ хааны цаг, Махаму тайши эзнээсээ урваад, Аругтай ван-таныг алж, бүгд монголыг ачилахаар ︵эзлэхээр, хер.︶ авирласныг бүгд сэтгэл үл бишрэн эс дуршаад Чингис богдын үр Тодбуха-г хаан болгон ергесен хийгээд Махаму тайшийн хевгуун Тогоон тайши, Тогоон тайшийн хевгуун Эсэн тайши буюу хэмээх тэргуутэн [хэсэгхэсэг] гарч ирэвч залгалдлага бухэл олдохгуйн тул [аргагуй] монголыг барагласан судрыг дагаж бичээд жилийн магадыг хятад бичгээс найруулбай.] Уехал хаан их ор суугаад, арван он болж, шороо луу жилд [Хун У-гийн хорин нэгдугээр он] тэнгэр болбой. Негеө он тууний хевгуун Зоригт хаан88 их ор суугаад, гурван он болж, темер хонин жил [мен он] тэнгэр болбой. Усан бичин негее он тууний хевгуун Энх Элбэг нигуулеэгч хаан89 их ор сууж, зургаан он болоод гал ухэр жил [Хун У-гийн Эр Ши Нянь]90 Тайчууд Ойрадын Батула чинсан [чэнеян]91, Үгэчи хашха92 хоёр харц гар хурэн тэнгэр болбой. Мен он тууний хевгуун Хехтемер [зарим бичигт Гунтемер заримд Тогоон хаан хэмээжээ] хаан их ор сууж гурван он болоод, шороо туулай жил [Сянь Вэнь-ий анхан он] тэнгэр болбой. 2« — _ I ангын урсгал Мөн он Өлзийтөмөр94 [Гүнтөмөрийн дүү мөн] хаан, бас [Өлзийт хаан хэмээмү] их op сууж, есөн он болоод, ran гахай жил Юнло [“дэ^-гийн тавдугаар он тэнгэр болбой. Мөн он түүний хөвгүүн Дэлбэ хаан95 их ор сууж таван он болоод төмер туулай жил [Юнло-гийн есдугээр он]-д тэнгэр болбой. Мөн он түүний хөвгүүн Ойрадай хаан96 их ор сууж арван нэгэн он болоод төмөр ухэр жил [Юнло-гийн арван есдүгээр он] тэнгэр болбой. Мөн он түүний хевгүүн Адай хаан97 арван дөрвөн он суувай. Энэ Ойрадыг дайлан Батула-таныг засагт өлгөж өшөөгөө авчээ. Модон барс жил [Сюань Вэнь Ди наймдугаар он] Батула-гийн хевгүүн Тогоон тайши гар хүрч тэнгэр болбой. Мөн он түүний хөвгүүн Тайсун98 хаан их ор суувай. Арван таван он болоод шороо луу жил Чжэн Тун-гийн арван дерөвдүгээр он Или, Дили хоёр хөвгүүнтэй нь Горлодын Цэвдэн гар хүрч тэнгэр болбой. Мэнд өрлегтен Цэвдэнийг дайлж засагт өлгевэй. Түүний хойно алтан ургийн хааны терел Махагүри99 хаан их ор сууж, нөгөө он могой жил тэнгэр болбой. [Үргүй] Мөн он Тайсун хааны хевгүүн Молан хааны авгын Муулихай он [хятадын ван хэмээсэн уг] тэтгэж, хаан ор суулгасан алтан ︵атал, хөр.︶ хаан ховыг итгэж, шороо туулай арван нэгдүгээр он [Тянь Шунь-ий гутгаар он] Муулихайг довтлоод чадалгүйеэ, тэдний гарт тэнгэр болбой. [Үргүй.] Мөн он Тайсун хааны өөр эхт дуу Мандуули100 хаан их ор суугаад, дөрвөн он болж усан хонин жил [Тянь Шунь- ий долдугаар он] тэнгэр болбой. [Үргүй.] Тайсун хааны [дуу, хер.︶ Аха барчин ︵Агбаржин, хер.︶ жонон101 [хятад ван хэмээсэн үг] Ойрадад хороогдсон Түүний хөвгүүн Хархучаг тайж Ойрад Тогоон тайшийн хөвгүүн Эсэн тайшийн102 охиныг авсан бүлгээ. [Эсэн хэмээгч Шигүсүтэй баатар тэргүүт Хорчины ноёд хүйлс ︵хүйс, хөр.︶ тэмтрээд, хятад Дай Мин улсын Чжэн Тун хааны барьж ирсэн тар хун буюу. Чжэн Тунгийн монгол газарт уржсэн удам Асудын Талби тавнан хэмээгдэх булгээ. Тууний ур буй болбоос Асуд аймагт байх]. Хархучаг тайж Тогмогийн баян хүний гэрт гарсан хойно Эсэний охиноос төрсөн хөвгүүн Баянмөнх'03 Болху жонон мөн усан хонин жил их ор суугаад, дөрвөн он дээр гал нохой жил [Чэн Хуа хоёрдугаар он] Юншээбуу аймаг тэрслэн тэдэнд хороогдвой. Нөгөө он гахай