《ᠠᠯᠳᠠᠨ ᠬᠦᠷᠳᠦᠨ ᠮᠢᠩᠭᠠᠨ ᠬᠡᠬᠡᠰᠥᠳᠥ》

Алтай хррн миг» хигээст ОРШИЛ XVIII зууны Монголын шилдэг түүхийн сурвалжийн нэг нь ширээт гүүш Дарма-гийн “Алтан хүрдэн мянган хигээст“ юм. Туе сурвалжийн нэрййг бутэн бичвэл, “Есөн зүйлийн бөлөгт Алтан урагтны' тод түүх Алтан ястаны2 еэтгэлийн цэнгэл буюу Алтан хурдэн мянган хигээст бичиг“ хэмээмуй. * * * Дарма гүүш бол Зуу-Үдийн чуулганы Жарууд баруун хошууны хүн болно. “Үлэмж билигт эрдэнэ гүүш Чойжамц“ хэмээн олонд алдаршиж байжээ. Тэр бээр Тэнгэрийн тэтгэсний детгөөр он ︵1739︶ -д эл түүхийн тулгар бичгийг зохиожээ. 1741 -1749 онд “Данжуу р“ -ыг монголчлох бэлтгэл болгож нэр томъёог жигдлэн журамласан “Мэргэд гарахын орон“ нэрттоль бичгийг найруулж3, “Данжуур“-ын монгол орчуулгыг хянах ажилд оролцеон байна.Тэр бээр “Гангын урсгал“-ыг зохиосон Гомбожав гүнтэй ойр дотно харьцаатай байсан бололтой. Түүнчлэн, “Рашааны зүрхэн найман гишүүт нууц увдисын үндэсний цаг бусын үхлийн цалмыг огтлогч илдэн“ хэмээхээс “Өвчний шалтгаан тэргүүтнийг үзүүлсэн судар“, “Онол наминчлахуйн тайлбар - гэмийн харанхуйг арилгагч наран зул“ зэрэг анагаах ухаан хийгээд уншлагын тайлбар судрыг төвд хэлнээс 1 Дарма гүүшийн өөрийнх нь үзсэнээр, Алтан урагтан гэдэг нь Олноо өргөгдсөн Маха Самади хаанаас эхэлеэн Энэтхэг, Төвд, Монголын хаадын удам угсааг хэлеэн ажгуу. 2 Алтан ястан хэмээх нь “хияд“ ястныг хэлжээ. 3 “Мэргэд гарахын орон“ нэрт толь бичгийн төгсгөлд уг толийг зохиоход оролцеон хүмүүсийн нэрсийг дурдсаны дотор “Жарууд ширээт Үлэмж билигт эрдэнэ гүүш Чойжамц“ “•уЭ'|ч*^алтан зоос. ====================== Амн xupgai миги игззсга лүгээ нехчеед албай гэж Гаутама-г бариадхаанд ергесенд, хаан бээр “Магад гарч атал ийм ёс үгүйг тэвч“ хэмээж шурагт өлгүүлбэй. Тэр үед Убадини53 Хар өнгөт арш54, Гаутама-гийн гөрмөлд ирж эс олоод, хамаг зүгт эрвээс шурагт өлгөснийг үзэж, энэрэхүйн үгсээр, “Хөвгүүнээн ийм хэр. буй“ Гаутама өгүүлрүүн, “Урьд үйлийн мэт болбой“. “Чи бээр гэм эс үйлдэв үү“ өчрүүн, “Миний бие бээр яр боловч ︵болж, хөр.︶ сэтгэлд гэм үгүй болой, худал үгүй, миний үг үнэн“, “Тэр үнэн бөгөөс Убадинийн хар өнгө нь алтан өнгөт болтугай“ хэмээгээд сац алтан өнгөт болж, Убадинийг “Алтан өнгөт“ хэмээн алдаршвай. Алтан өнгөт өгүүлрүүн, “Хөвгүүн үгүйд яваад, амьтан үгүй хэмээмү, хевгүүн буй буюу“ өчрүүн, “Би өчүүхнээс эхнэрийн шалтгаангүй атал хөвгүүн хаана буй“. Өгүүлрүүн, “Эртний дуран тачаасан эхнэрийг дурд“ хэмээхүйд, “Би хатуу зовлонгоор зовниж үхэхүйд хэр тачаангуй төрмүй“ хэмээсэнд, багш ридээр хур оруулаад, өчүүхэн биеийг амаржуулсанд, эртний дуран тачаасан нугуудыг дурдсанд шүүс, цус холимог хоёр дусал унавай. Убадини бээр, “Өөрийг сэтгэх [а. -ийг], ертенцийг сэтгэх ба амьтны тийн боловсролыг сэтгэх, бурханы орныг сэтгэх болой“ хэмээн “Сэтгэшгүйн дөрвөн орон“55-ыг номлоод, сац үйлийн тийн боловсрол сэтгэшгүйн тул, хоёр дусал нэжгээд өндөг болж нарны гэрлээр боловсрон хоёр нялх болж, Бурамын модны ой дотор орсныг Убадини хоёр нялхын мөрөөр эрж, 53 Убадини - са. Upadhyaya, тө. “f4^'4], ︵Хан бо︶ . Монголчууд “Хамба“, “Убадини багш“ гэхчлэн хэлдэг. Угтаа “Уйлийг эрхшээгч, зохиогч, тойн санваарыг өгөгч“-ийг хэлж байснаа хожим сүм хийдийн тэргуун тушаалтныг бас хамба гэх болжээ. 54 арш - са. Rsi, те. 5^SP], ︵Дан срон︶ . Аглагт бясалгал хийж, рид хувилгаан, зөн билэг төгссенийг арш гэнэ. Арш гэдэг нь “Шударга залагч“ гэсэн утгат ёгт нэр ажээ. 55 Сэтгэшгүйн дөрвөн орон - Сэтгэшгүйн дөрвөн орон хэмээх нь, 1. Ертөнц сэтгэшгуй, 2. Хамаг амьтан сэтгэшгуй, 3. Лус сэтгэшгуй, 4. Бурханы орон хязгаар сэтгэшгуй зэрэг болно. х~-л Дарма гииш =========^= Бурамын модны ой дотроос олоод, [а. Гэутама-гийн хевгуун мөний тул], Гаутама хийгээд нарны гэрлээр боловсоосоны гул, “Нарны садан“ ба Бурамын модны дотроос олсны “Бурам модот“ хэмээн нэрийдвэй. Үүнээс хаадын угийг “Нарны садан“ ба “Бурам модотын язгуурт“ хэмээгдвэй. Бурам модотыг, Барадуаз ур угуйн тул, Алтан өнгөт аршийн дэргэдээс Бодлан дахин ︵Бодлан газрынхан, хер.︶ олж, хаан болгон өргөвэй. Бурамын модот хааны ундсэн зуун уе болсонд Вирудхака56 нэрт хаан, түүнд Одон суман нуурт57 хийгээд Гар чихт58, Заан номхотгогч59 хийгээд Хелийн бугуйт60 ︵бугуйвчит, хер.︶ дервен хевгуун болбой. Эдгээр хевгуун хаан эцэгт цөлөгдөж, өөр өөрийн охин дүү лүгээ сэлт Төгс хувьт Тэргэн нэрт мөрний61 захад. Кабила62 хатуужих аршийн орон лугаа ойр навчны гөрмөл63 босгож, гөрөөс алж амьдран уйлдвэй. Тэдгээр идэрт хүрсний тул тачаангуй төрж, мах мариа буураад шарлах ︵өнгө зүс гундах, хөр.︶ болсонд, Кабила арш үзэж өгүүлрүун, “Өөр өөрийн охин лугаа баан жаргалдагтун“. Өгүүлрүүн, “Тэр мэт үйлдэж болох уу“ “Хаан төрийг огоорсон нугууд болох“ х Вирудхака - са. Varadhaka, тө. ylK'ST'-l ︵Жал срид гаа︶ . Монголоор “Үлэмж төрөлхт“ гэнэ. 57 Одон суман нуурт - те. |j|*'8l^'*'4f^| ︵Гар даа дон︶ . Энэ нь Вирудхака ︵Мен Вирудака гэж нэрлэдэг︶ хааны хевгуун. и Гар чихт - те. ︵Лаг на︶ . и Заан номхотгогч - те. Зр'ЧЖЧ^оя ︵Дан бо чэ дул︶ . 60 Хелийн бугуйвчит - те. 'п.^утг^ ︵Ган ДҮВ *•*•︶ • “ Теге хувьт Тэргэн нэрт мерен -Сумбэ хамба Ишбалжирын Талбарвасан модон“-д Ганга мерен гэжээ. 62 Кабила - са. Kapilavastu, те. ^'SP'Wj ︵Сэр жай най︶ . Kapila- нь шар уст буюу шар уст арш, vastu нь орших орон гэсэн утгатай. Монголчилбол, “Цайвар шар“ хэмээх ут. Монгол сударт бас Жагар хот, Хабилай балгас, Кабилиг гэхчлэн бичсэн буй. Эртний Энэтхэгийн I нэгэн улс хийгээд мен улсын нийслэлийн нэр. Одоогийн Энэтхэгийн « Уттар-Прадеш ︵Uttar-pradesh︶ мужийн нутагт байсан гэдэг. ^ё*3 геРмел “ ^вс, навч зэргээр барьсан оромж. 26 I , AMU win MIIHI пгззш хэмээсэнд, тэдгээр дүү нар лугаа наадан баясалцсанаас, хөвгүүн охин болсны тул, Кабила арш Алтан хумхит ︵элст, хер.︶ хумх ︵бумба, хер.︶ барьж балгасны дур зурсанд, тэдгээр балгасыг барьснаар Кабилиг хэмээн алдаршвай. Тэдгээр асар олон болсонд, тэнгэр бээр балгас барихыг узуулснээр, барьсан балгасыг “Дэвагидра“64 хэмээн алдаршвай. Эцэг хаан сонсож, “Миний залуус нугууд тэр [а. мэт] чадсан буюу. Чандмань65 мөн болой“ хэмээснээр энэтхэг хэлнээ Шакъя хэмээх бөгөөд туүнээс нааш Шакъя чадахын ундэст мен хэмээн алдаршвай. Тэндээс Хөлийн бугуйт ︵буйгуйвчит, хер.︶ -ын хевгуун таван зуун арван таван уе болсонд Номыг шутэгч хаан66 болов. Тууний Сэнгэ, На да хоёр67, анхны хевгуун Ариун идээт, Цагаан идээт66, Рашаан идээт69 дервен буй. Ариун, Цагаан, Тан саг, Рашаан дервен охин70. Ариун идээтэд, ялж төгсийн ︵тегссен, хер.︶ Сабда-гийн нэр7' буй. Туе бутеэн м Дэвагидра - са. Deva gatra, үгчилбэл, “Тэнгэр эш үзүулсэн“ хэмээмуй. 65 Чандмань - Чадамгай гэсний эндуу бичлэг бололтой. “Галбарвасан модон “-д өгүүлснээр “Тэр цагт хаан тэр бээр хөвгүүдзэ охин дуу нэр лугээ бээн нийлэлдеэнийг сонсож, ай түугээр бөгөөс миний хөвгүуд чадамгай хэмээн өгүүлснээр Шакъя хэмээн нэрийдвэй“ гэжээ. 66 Номыг шутэгч хаан - “Галбарвасан модон“-д Бат номт гэжээ. 87 Сэнгэ, На да хоёр - “Галбарвасан модон“-д Арслан эруут хийгээд Арслан дуут гэдэг. Санскрит хэлний “Simhahanu“-r төвд хэлээр 'кЧр' ︵Сэн гэ дам︶ гэнэ. Төвд хэлний хэмээх нь “Арслан“ хэмээх утгатай. Энд монголоор “Арслан Оочит“ буюу “Арслан эруут'-гэдгийг тевдийн Сэнгэ гэдгээр бичжээ. На да хэмээх нь санскрит хэлний “Simhanada“ ︵Арслангийн дуут︶ хэмээхийн |j буюу. Даруй “Арслан дуут“-ыг заажээ. я Цагаан идээт - са. Ukulodana, те. a^“]^︕ ︵Сай гар︶ . ю Рашаан идээт - са. Amrittadana, тө. ^^*34︕ '^үд зи саи︶ - 70 Дервен охин - Арслан Оочит хааны дөрвөн охин. “Галбарвасан модон“-д энэ дөрвөн охины санскрит нэрийг монголоор галигчлан бичсэн нь, Суди, Шогли, Дорти, Амирдахи гэжээ. Энэ дерев нь Ариун, Цагаан, Тансаг, Рашаан хэмээхийн санскрит угс буюу. 71 Сабда-гийн нэр - са. Sabda буюу Sadda хэмээнэ. “Дуу“ гэсэн утгатай^︶ Дарма гори хийгээд Нанди хоёр, Цагаан идээтэд Ялгуусан хийгээд Сайн тегөлдөр хоёр︔ Тансаг идээтэд72 Махаяанами хийгээд Найрувади хоёр, Рашаан идээтэд Ананда хийгээд Дэвадэд хоёр. Ариун эхийн хевгуун Маш сайн лянхуа, Цагаан эхийн хевгуун Эрхэт, Тансаг эхийн хевгуун Сайн аальт, Рашаан эхийн хевгуун Буян арвитгагч болой. Туе бутээгчийн хевгуун Рахули73 мен болой. Тэндээс Кабилиг балгасанд Сэнгэ жам хаан74 болбой. Давадара-д Маш сайн лянхуа хаан болбой. Эн тэргуун Махасамади хаанаас нааш хевгуун Рахули хуртэл нэг сая зургаан бум таван зуун хаадын уе болбой хэмээн “Винайн судар“-т номловой. Шакъя, Арслан догшин хэмээх темер бичин жилд ертенцед еед болоод ︵залраад, хер.︶ хорин наснаа магад гарч, гучин зургаанаа илт туулж бурхан болж, Варанаси-д75 дервен унэн номын хурднийг76 эргууленээс наян нас хуртэл найман тум дервен мянган номын цогц77 номлож боловсрон гэтэлгэхийн ур сэлтийг зохиовой. 72 Тансаг идээт - са. Dronodana, тө. З^З“] ︵Врэо сай︶ . 73 Рахули - са. Rahula буюу Rahulabhadra , тө. ЯЧЩ^Ч ︵Да жан син︶ . Шигэмуни бурханы хевгуун, хожим шавь нь болжээ. Монгол судрын олонхинд “Рахули тойн болены тул Ариун идээт хааны язгуур тасрав“ гэсэн байдаг. 74 Сэнгэ жам хаан - тайлбар 67-г узнэ уу. Тэр бээр Кабилиг балгасанд хаан суусан гэдэг. 75 Варанаси - са. Varanasi буюу waranasse гэдэг. Талбарвасан модон*-д Варанаси гэдэг. Ганга мерний сав газраар байсан Эртний Энэтхэгийн нэгэн бага улс. Одоогийн Энэтхэгийн Uttar-pradesh мужид байжээ. Энд Бурхан багш анх номын хурд эргуулеэн гэдэг. Бурханы шашны туухийн дервен их дурегалт газрын нэг. 76 дервен унэн номын хурдэн - са. Aryasatyani буюу aryanisatyani гэнэ. “Хутагт дечин хоёр хэсэгт судар“-т, “Шигэмуни бурхан гэрээс гарч тов ёсыг олох ︵бурхан болох︶ зуур Варанаси улсын “Богд хээр“ хэмээх газарт Гаондияа ︵Kaundinya︶ зэрэг таван гэлэн лугээ учирч тэдэнд дервен унэн номын хурдэнг айлдан удирдсан“ гэжээ. 77 найман тум дервен мянган номын цогц - Энэтхэг орны эртний зуршилд тоолшгуй олон хэмээхийг найман тум_дервен мянган хэмээх тоогоор зуйрлэн егуулдэг. те. aw$fl*4g^ ︵Чой пун жад ти ши дон︶ . Энэ нь дервен мянган нуглийн ерендгийг дервен зуйлд SJQ хураангуйлсан бурхан багшийн сургаал. - Алтай хирдэн мянган шззст ЭНЭТХЭГТ хаад ба шашин эн тэргүүн дэлгэрсэн буй. Төвдийн хаад болсон ёсыг тавдугаар Ялгуусан эрхэт78 бээр Туунчлэн ирсэн ︵Шигэмуни бурхан, хер.︶ лугээ сацуу наст Шарба хааны79 ечүүхэн хөвгүүн, хуруу нь тороор барилдсан, хирс хөмсөгт, нудээ дээш анигч, лавай шудэт бухуйн тул, бэлгэчин ерөөлчин шинжилж эс мэдээд, зарим ёсноо “Тэнгэр чөтгөрийн хувилгаан байнам“ хэмээснээр80 “Хуурцагт хийж Ганга мерөнд огоорвой“. Зарим бичигт “Магада-гийн Куша хааны8' хевгуун Шарба хаан“ хэмээсэн байнам. Заримд “Бадсала82 улсын Оруулагч хааны хевгуун Хузуун сандалт“ хэмээсэн байнам. Бас “Коошамби83 улсын 1. Тачаангуй ерөндөг бүхий хоёр түм нэгэн мянган номын цогц︔ тө. ^^'snl'J,'5'al^'4^'Tlt'^lrl'|^|. ︵Дод чаг жи нян бор ни ти чиг дон︶ , 2. Урингийн ерөндөг бүхий хоёр тумэн нэгэн мянган номын цогц︔ те. Ц ^^^чЯ^а^-^п, ︵Ши нанг ги нян бор ни ти чиг дон︶ , 3. Мунхагийн ерөндөг бүхий хоёр тумэн нэгэн мянган номын цогц︔ те. ч^Й*Ц^р|| ︵Ди муг ги нян бор ни ти чиг дон︶ , 4. Нийт гурван хорын ерөндөг бухий хоёр тумэн нэгэн мянган номын цогц︔ те. ^УШ*1^' сум тун мон бай нян бор ни ти чиг дон︶ . 78 Тавдугаар ялгуусан эрхэт - Тавдугаар Далай лам Лувсанжамц ︵1617-1682︶ ︵те. д^Э^лг^︶ -г хэлжээ. 79 Шарба хаан - те. *т^'ч|, ︵Шар ва︶ хэмээн бичнэ. Зуун цэрэгт хааны хевгуун. Монгол сурвалжуудад, “Ургуулагч хаан“, “Мандуулагч хаан“, “Оруулагч хаан“ гэх зэргээр бичсэн буй. 80 хэмээснээр - Уг эхэд “хэмээсэн“ гэж байсныг уйлдэхийн тийн ялгалын нехцелийг гээж бичсэн бололтой гэж узээд, утгад нь авцалдуулан “хэмээснээр“ болголоо. 81 Куша хаан - са. KuSa, Эртний Энэтхэгийн Магада улсын нийслэлийг бас Куша хот хэмээн егуулдэг. Лу. “Алтан товч“-д “Энэтхэгийн Магада- гийн Косала хааны хевгуун Шарба нэрт хаан“ ︵9 дугээр нуурт︶ гэжээ. 82 Бадсала - са. Ujjayani, те. 'З.ВДрТ^Ч ︵Паг жал︶ , монголоор “Үлэмж ялгуусны орон“ хэмээх утгатай. Эртний Энэтхэгийн нэгэн улс. 83 Коошамби - са. KauSambi. Магада улсын эртний нэгэн хот. Энэ хотын хааны ордонд олон цэцэг байдаг учир бас “Цэцэгт ордон, цэцэгт хот“ гэдэг. Чадагчийн эрхэтийг нирваан дур узуулсний хойно, Ашока хаан нийслэлээ энд шилжуулсэн гэдэг. ^ Ирм ZIII Зуун цэрэгт хааны8* хевгуун Оруулагч“ хэмээсэн ч буй. Энэ хоёр нэг буюу еер буюу. Ариун идээт хаан лугаа ураг барилдсан буюу угуй юу. Тэр хевгуунийг мерний захаас Вайшали балгасны нэгэн хун олж тэжээгээд, тэндээс Цаст орноо ирсэнд [а. малчин хун], зарим бичигт “Ярлунгийн талд бонбо85 уулзсан“ хэмээму. Золгож, “Чи хэн буй“ хэмээсэнд, “Би Олноо өргөгдсөн хааны ураг буюу“ хэмээн86 санаж хузуун дээрээ унуулж авч ирээд, хаан болгосноор тевдийн эн тэргүүн Хүзүүн сандалт хаан тэр буй. Түүнээс хорин таван хааны уе хуртэл Бонбын ёс дэлгэрвэй. Тэндээс Самандабадара-гийн87 хувилгаан Лхатоторинаншал88 ︵Лхатоторинянзан, хер.︶ хааны цагт Юмбуулаган89 хэмээх орд харшид, “Охь судар“, “Бангон мөргөл“90, “Хиргуй оньсого“, алтан суварга нугууд тэнгэрээс бууж, Тевд дээд номын эх олбой. ** Зуун цэрэгт хаан - са. Satanikah, те. ︵Маг жа 6а︶ . к бонбо - са. Nastika, то. ︵вон︶ ч^'Ч], ︵вон во︶ . Эртний тевдийн беегийн шутлэг. ** хэмээн - Энэхуү “хэмээн* гэдэг үгийн өмнө бараг нэг мер байсан нь орхигдсон бололтой. Уламжилж ирсэн эхуудэд цем энэчлэн буй. 17 Самандабадара - са. Samania bhadara, те. Q^43^'4]. ︵Гүн ду сан бо︶ . Шигэмуни бурханы хоёр их шавийн нэг. Бурханы хергийн зуун талд арслан унагч, Манзушири бурханы херег, баруун талд цагаан заан унасан Самандабадара бурханы херег байдаг. ** Лхатоторинаншал - те. то то ри нян зан︶ . Тевдийн Хузуун сандалт хаанаас хойш хорин найм дахи хаан. Энэ хааны уед бурханы шашин ихэд дэлгэрсэн гэдэг. м Юмбуулаган - те. V^JSTSfH ︵Юм бу ла ган︶ . Хузуун сандалт хааны орд харш. “ Бангон мергел - “Эрдэнийн товч“-д “Бангон-гийн мутар“ гэжээ. те. л^З°ТЗ|. ︵Бан гон чаг жа︶ хэмээх энэ номыг Тевдийн их лозава Тонми Самбо да энэтхэгийн хэлнээс орчуулсан гэдэг. Алтай хнрдэн мянган шзэст Түүнээс тавдугаар хааны үед Нүдээр үзэгчийн хувилгаан91 Сронзонгомбо92 хаан төрж, Хилэн агуурилт эхийн хувилгаан- Балбын охин Цагаан дара93, Дара эхийн хувилгаан- Хятадын хааны охин Вэньчэн гунж Ногоон дара эхийг хатан болгон авч хоёр Зуу-г94 залбай. Тонмисамбода95 бээр үсэг шинэ сая засвай. Арван буяны засгийг96 явуулж шашны журмыг гаргавай. 91 Нүдээр үзэгчийн хувилгаан - Энэ нь са. Avalokitesvara , те. Бухар хот - Дундад Азид байгаа Бухар хот. Д'Оссон тэмдэглэхдээ “1220 оны гуравдугаар сард Чингис хааны цэрэг Бухарыг эзлээд тууний дараа Самарканд хотыг эзэлжээ* гэв. т Сурээр дарагч - са. Alcramana, atibhu, abhibhavaka, те. Ьч-чЗД гэдэг. Жарны дечдугээр он буюу улаан морин жилийн нэр. 160 гал морин жил - те. ц-ц ︵Мэ да︶ . Улаан морин жил буюу нийтийн он тооллын 1186 он болно. «и шороон ухэр жил - Өгэдэй хааны хаан суусан оныг эааж буй хэрэг бөгөөд “Юань Ши“ бичигт Ей ︵Си чжоу︶ хэмээх 1229 он болно. 54 ' ш.^^=^^====== Длин цррн миг» игззсш Хэрлэний хөдөө аралаа гутгаар он болоход хан суугаад, дотогш Алтан улс, гадагш Хин Чин'62 улс тэргуутнийг эрхэндээ хурааж, засаг зарчмыг тодорхойлоод, Сажа-гийн ︵утгаар Манзушири хэмээх Дагважалцан'63 хэмээхийг залахаар элч бичиг илгээж атал, энэ уед залрах хувь угуйн гул эс залраад ︵залран, хер.︶ , еерийн ач Сажа бандида Гунгаажалцанд,164 “Хойно хэзээ нэгэн цагт дорноос харцгай шувуу суусан мэт малгайтай, гахайн хамар мэт гуталтай, модон тор гэртэй, Монгол улсын хаан Годан нэрт хаан чамайг залмуй. Тэр цагт одогтун. Чиний шашин тэнд дэлгэрэх буй“ хэмээн эш үзүупбэй. Шашны журмыг ихэд гарган уйлдэ