《ᠠᠯᠳᠠᠨ ᠲᠤᠪᠴᠢ》

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬ Монгол Судлалын Тов МХСС. Эх бичи| -Алтай судлалын тэнхим ЭРТНИИ ХААДЫН УНДЭСЛЭСЭН T0P ЁСНЫ ЗОХИОЛЫГ ТОВЧЛОН ХУРААСАН АЛТАН ТОВЧ ХЭМЭЭХ ОРШВОЙ Монгол бичгээс хервуулж, оршил бичиж, харгуулан тайлбар хийсэн Ш.Чоймаа Эрхлэн хэвлуулсэн доктор (Ph.D), проф. А.Цанжид Хянан тохиолдуулсан доктор (Sc.D), проф. Ш.Чоймаа УЛААНБААТАР 2006 он Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойд энэхуу Монгол туухэн сурвалжийн дээжсийг зориулав. ОРШИЛ “Монгодын нуущговноон“л!ийгээд Лувсанданзаны “Алтан товч“ “Монголын НууцТовчоон“ болбоос агуулга, хэмжээ, угийн сангийн баялаг, хэлзуйн онцлог шинж зэрэг олон талаараа дундад уеийн монгол хэлний хосгуй эрхэм сурвалж бичиг юм. “.Сонгодог монгол бичгийн хэлний зев бичих ёсны гол нуруу нь Монголын Нууц Товчооноос улбаа уламжлалтай байна. Нууц Товчооны нангиад галиг ч толгойд багтамгуй нарийн тогтолцоотой байгаа нь монгол бичгийн хэлний хегжлийн урт замыг туулж, нэн боловсронгуй болж ирснийг давхар батална. Мен эндээс, Монголын Нууц Товчоог аман яриа эхэд буюу хэн нэгэн хунээр уншуулж байгаад нангиадаар галигласан бус, бичгийн эхэд дулдуйдсан, Нууц Товчоо ч еерее ам дамжиж явсан зуйлсийгтууж уйвэр зуйвэр болгосон бус, монголын терийн тогтолцоот туух гэдэг нь улам тодорч байна“'. Тийм учраас, энэхуу гайхамшигт сурвалжийн хэлний онцлогийг гадаад, дотоодын уе уеийн эрдэмтэн судлаачид тал талаас нь судлан шинжилж, едий тедий бутээл туурвил гаргасан боловч судлах эзнээ хулээсэн зуйл ч арвин байна. Энэхуу дутуу орон зайг дуургэхэд нэмэр хандив болох нэг ажил бол “Монголын Нууц Товчоон“-ыг Лувсанданзаны “Алтан товч“-ийн эх бичигтэй харьцуулан судлах явдал билээ. Ингэж судлахын учир гэвэл, Лувсанданзаны “Алтан товч“-д “Монголын нууц товчоон“-ы 282 зуйлийн 233 нь бараг тэр хэвээр уламжлан ирсэн байдаг. Ямар учраас, XIII зууны дурсгал “Нууц товчоо“-ны олонх зуйл хожуу уеийн сурвалж ' Б.Сумъяабаатар. “Монголын Нууц Товчоон“ (усгийн галиг), Редактор Л.Маналжав, Ц.Шагдарсурэн, Улаанбаатар, 1990. • 1 3 Пувсанданзан бичиг болох Лувсанданзаны “Алтан товч“-д бухэл цогцоор шахам орж хадгалагдсан тухай асуудал маш сонирхолтой зуйл мен. Энэ талаар эрдэмтэн судаачид янз бурийн узэл санал дэвшуулсэн боловч нэгдсэн ойлголтод хараахан хурээгуй байна. XIY зууны эцэст хятадаар галигласан хийгээд XVII зуунд бараг еерчлелгуй шахам монгол бичгээр буулгасан туухч Лувсанданзаны гарт байсан “Монголын Нууц Товчоон“-ы эх хоёул эртний уйгуржин монгол бичгээр бичигдсэн байжээ гэдгийг эх бичиг судлалын ууднээс батлахын тулд, харьцуулсан судалгаа хийж, “МНТ“, Лувсанданзаны “Алтан товч“ эх бичгийн харьцуулсан судалгаа“ хэмээх бутээлээ оршил бичигч бээр 2002 онд хэвлуулсэн билээ. Уг бутээлийг “МНТ“ болон Лу.“Алтан товч“-ийг судлаачдын нэн хэрэгцээт судалгааны суурь бутээл болсон гэж гадаад, дотоодын эрдэмтэд сайшаан бичиж, урам хайрлаж байгаад талархан суудаг. Ер нь, “Монголын Нууц Товчоон“-ыг судлахад хожмын монгол туухэн сурвалж бичиг тун чухал болохыг ойлгож, еереер хэлбэл “Монголын НууцТовчоон“-ы уйгуржин монгол эхийг хятадаар галиглан орчуулахдаа хаяж гээсэн, буруу ташаа уншсан зэрэг олон зуйлийг шинээр залруулан судлах бололцоог мянган жилийн туухтэй монгол бичгийнхээ дурсгалуудаас эрэн нягтлах ажил тун эрхэм байгаа юм. “Монголын Нууц Товчоон“, Лувсанданзаны “Алтан товч“-ийн эх бичгийн харьцуулсан судалгаа нь юуны емне “Монголын Нууц Товчоон“-ы анхны уйгуржин монгол эхийг сэргээн тэнхруулэх нер их ажилд чухал арга зам болж, монголын туух бичлэгийн уламжлал, тэдгээрийн харилцан нелеелел, залгамж холбоо, монгол хэлний туухэн хегжил, е уг хэллэгийн утгын туухэн хувьсал зэргийг судлан (i| шинжлэгч, сонирхон суралцагч нарт гарын авлага болох \6 ач холбогдолтой. ibijSfc^ra _ . _._ _ ,. Аяшаишч Монгол Улсын Еренхийлегч бээр монголчуудын эрхэм нандин шутээн, оюуны соёлын гайхамшигт ев болсон “Монголын нууцтовчоон“-ы анхны эхийг тэнхруулэн сэргээж, XIII зууны хэв хэлбэрээр нь туурвиж, шижир алт, цалин цагаан менге, элдэв унэт эрдэнэсээр уйлдсэн хосгуй ганц хувийг терийн ёслол хундэтгэлийн ереенд залах зарлигийг 2004 онд буулгасан билээ. Энэхуу эрхэм зарлигийг ёсчлон биелуулж, “Монголын Нууц Товчоон“-ы анхны уйгуржин монгол бичгийн эхийг сэргээх хундтэй уурэг молхи судлаач надад голлон ногдсон юм. “МНТ“-ны олон зуйл галиг, сийруулэн тайлбарлаж буулгасан хврвуулгууд, харь хэлний орчуулга, тусгайлсан судалгаа, эртний болон дунд уеийн монгол хэл, сонгодог монгол бичгийн емнех уеийн дурсгалуудыг харыдуулан нягталж, “МНТ“-ны анхны эхийг сэргээн буулгахад Лувсанданзаны “Алтан товч“ нэн чухал хэрэглэгдэхуун болсон бегеед энэ ажлын явцад уг туухэн сурвалжийн унэ цэнийг улам их мэдэрч билээ. Лувсанданзаны !'.Ал1анховн“-ийн зс*иагдсон_ои цаг, зохиогчийн 1ухай Лувсанданзаны “Алтан товч“-ийн зохиогдсон он цагийн тухайд судлаачдын санал их зереетэй байсаар буй. Нэрт туухч Х.Пэрлээ “1634 онд Лувсанданзан гууш тэргуулэн зохиожээ“2 гэж БНМАУ-ын туухийн I ботид болон “Монголын хувьсгалын емнех уеийн туух бичлэгийн асуудалд“ хэмээх номдоо нэгэн адил тэмдэглэжээ. Хамгийн суул уеийн нэгэн санал бол ввер Монголын судлаач С.Цэцэнбилиг “1720 оны уед зохиогдов“3 гэсэн 2 “БНМАУ-ын туух“, I боть, Улаанбаатар, 1966, 33 дугаар тал; Х.Пэрлээ, Монголын хувьсгалын емнех уеийн туух бичлэгийн асуудалд, Улаанбаатар, 1958, 14дугээр тал. 3 С.Цэцэнбилиг. “Эртний хаадын ундэслэсэн тер ёсны зохиолыг товчлон хураасан Алтан товч“-ийн сурвалж зохиогч хийгээд зохиогдсон он цаг, вМНШУ, 1996 оны №5, 91 дугээр тал. ^ Лдкакдан» — таамагболно. В.Хайссиг 1651-1655, А.Мостарт 1649-1736, Лю Жинь Со 1628-1634, Баяр 1669-1675 оны хооронд гэсэн цаг уед оноожээ. Аль нэгэн туухэн сурвалжийн он цагийг тодруулахад, олон талаас нь бодолхийлж, бодтой баримтад шутэж, ул ундэстэй санал дэвшуулэх учиртай. Одоогоор Лу.“Алтан товч“-ийн зохиогдсон он цагийн тухайд аль нэг судлаачийн саналыг бурэн зевшеерех баттай ундэслэл байхгуй юм. Бидний узэхээр, “Хураангуй алтан товч“-оос хойно, XYII зуунд зохиогдсон болох нь Лу.“Алтан товч“-ийн агуулга, бусад сурвалжтай харьцуулсан судалгаанаас тодорхой мэдэгдэж буй. Юуны емне Лу.“Алтан товч“-ийн эх зохиолд нь текстологийн нарийн судалгаа хийж, уг зохиолын хэлний болоод бичвэрийн онцлогийг тодруулах учиртай. Тухайлбал, бичгийн хэв, угийн сан, утгазуй, хэлзуйн онцлог зэргийг тухайн цаг уеийн бусад сурвалж, бичгийн дурсгалтай харьцуулан узвээс, Лувсанданзан аль нутаг хошууны хун бэ, Лу.“Алтан товч“ хэдий уеийн бичгийн дурсгал вэ гэдгийг ямар нэг хэмжээгээр тодруулах боломжтой юм. Судлаачид янз бурийн он цагийг дурдахдаа уг зохиолд гарч байгаа тухайлсан уйл хэрэг, хуний нэр зэргийг баримт болгодог. береер хэлбэл, тухайн уйл хэрэг хэдийд болсон, тухайн хун хэдий уед амьдарч байсан гэдгийг мешген мерддег. Гэвч монгол туухэн сурвалжууд болон тууний хувилбаруудыг харьцуулан узэхэд, анх зохиогдсоноос хожим хойно дахин давтан хуулахад нехверлен бичсэн зуйл олон байдгийг анхаарах ёстой. Саяхан хэвлэгдсэн “Монгол улсын туух“-ийн таван ботийн III ботид “Эртний хаадын ундэслэсэн тер ёсны зохиолыг товчлон хураасан Алтан товч хэмээх оршвой“ гэдэг судрыг монгол гууш Лувсанданзан 1634 онд • Шиш товч зохиосон гэдэг“4 хэмээн, хуучин гурван боть туух дэх Х.Пэрлээ гуайн саналыг дагаж бичжээ. Лу. “Алтан товч“-ийн эохиогч гууш Лувсанданзан хэмээх аль нутгийн ямар хун бэ? гэдгийг олохоор эрдэмтэд мерден мешгвсвер байна. Энэ талаар академич Ц.Дамдинсурэн гуай нарийн судалж, цааш хэрхэн нягтлах арга замыг заасан байдаг. Ц.Дамдинсурэн гуай “Алтан товч“-ийн тухай судалсан туршлагаас“ хэмээх егууллийг 1979 онд бичиж, “Цааш нь Лувсанданзан нарын тухай мэдээг нэмж цуглуулах хэрэгтэй. Нэгэнт цуглуулсан материалаа харьцуулан судлах хэрэгтэй. Одоохондоо Узэмчин Цэвдэн бэйлийн хошууны гууш Лувсанданзан, Халхын Зая бандидын шавь гууш Лувсанданзан, Цахар гэвшид сахил егсен ачит номун хаан Лувсанданзан, Шива ширээтийн бичээч гууш Лувсанданзан, “Утайн гарчиг“- ийг бичсэн гууш Лувсанданзан эдгээр нь нэг хун уу, олон вер хун уу? гэдгийг мэдэхгуй байна. Ялангуяа Узэмчин Цэвдэн бэйлийн хошууны гууш Лувсанданзанг сайн судалж чадаагуй байна. Ийм учраас егуулэл бичих бэлтгэл ажлыг гуйцээгуй гэж узээд, материал цуглуулах, цуглуулсан материалаа судлах ажлыг ургэлжлуулж байна“5 гэж тэмдэглэжээ. 1958 онд нэрт туухч Ш.Нацагдорж гуай “Алтан товч“-ийн зохиогчийн тухай“ хэмээх товч егуулэл нийтлуулсэн байна. Тэр бээрбичихдээ: “Лувсанданзаны эмхэтгэсэн “Алтан товч“, Монголын туухийн маш чухал тулгар бичгийн нэг мен болох нь маргаангуй. Харин Лувсанданзан гэгч еерее ямар хушууны хун байсан болох нь одоо хуртэл тодорхойгуй байна. 4 “Монголын улсын туух“ гутгаар боть (XIV зууны дунд уеэс XVII зууны эхэн уе), редактор Л.Жамсран, Улаанбаатар, 2003, 8-р тал. 5 Ц.Дамдинсурэн. “Алтан товч“-ийн тухай судалсан туршлагаас, Монголын уран зохиолын ев уламжлалын асуудалд, Улаанбаатар, 1987, 178 дугаар тал. rgj 7 Пдкандаязан = .Ишбалдан “Алтан товч“-ийн зохиогч Лувсанданзаны эрлийг хийж байлаа. Туухчдэд хэрэгтэй мэдээг дурдсан шиг байна. Ишбалдан еерийн зохиолын суулийн хэсэгт Ар, Эвер Монголд удаа дараа байгуулсан олон хурээ хийдийн тухай нэлээд сонин мэдээг гаргахдаа дурдсан нь: “Даладын Занданзуу гэгч Дашчойнхорлин хийгээд тууний орчин тойрон тогтоосон Шаддублин ба бас тууний ойр Дашчойлон гэгчийг Ушибарши Авгаан- Одсор бээр эхэлж байгуулаад, гушири цорж Лодон-иш хийгээд мэргэний эрхт лхаэун Лувсанданзан хэмээгч ном номлолыг зохиосон тэр ямагт бээр дэлгэруулж уйлдсэн тэр зугт хийд бутээлийн орон аймаг олон байна“ гэжээ. . Ингэхлээр Алтан товчийн зохиргч Лувсанданзан бол бвер Монголын Их-зуугийн чуулганы Далад хушууны Дашчойлин хийдийн мэргэний эрхт лхазун Лувсанданзан гэдэг лам байсан байж магадгуй юм байна“6 гэждугнэжээ. Н.П.Шастина “Ишбалдангийн “Эрдэнийн эрих“-ийн мэдээнд ундэслэж, Х.Пэрлээ, Ш.Нацагдорж нар Ордосын Далад хошууны Дашчойлин хийдийн лам Лхазун Лувсанданзан мен байх гэсэн“ гээд, уг санаДыг еренхийд нь дэмжсэн байна7. Гэвч энэ санал нь бодтой ундэслэлгуй болохыг академич Ш.Бира8 тодорхой тэмдэглэжээ. ввер Монголын судлаач С.Цэцэнбилиг “Лувсанданзан чухам хэн болох туха.й манай ахмад уеийн судлагчид бараг хагас зууны турш мерден судлаад, узэмчин Цэвдэн бэйлийн хошууны Лувсанданзан, Ордосын Далад хошууны харьяат Дашчойлин сумийн тойн Лувсанданзан, Халхын Зая бандидын шавь Лувсанданзан гурвын аль нэг нь байж 6 Ш.Нацагдорж. “Алтан товч“-ийн зохиогчийн тухай, ШУТ сэтгуул, 1958 № 1. 52, 53-р тал. 7 Лувсанданзан. “Алтан товчи“, (Золотое сказание), Перевод с монгольского, введение, комментарий и приложения Н.П.Шастиной, Москва, 1973. * Ш.Бира. Монгольское историография /XIII-XVIII вв/, Москва, 1978, 228 дугаар тал. — Алтая товч магадгуй гэж узжээ. вгуупэн буй зохиогчийн тухай “Алтан товч“-оос гурван чухал сувэгчийг олж болно. Нэгдугээрт, зохиогч олон зуйлийн зохиол бутээлтэй хун байв. Учир нь “Алтан товч“-ийн су дрын хуудас бурд “ha -rtf' усгийн дугаар бичиж буй. “ha“ усэг нь тевд хэлний 30 гийгуулэгч усгийн 29 дугээр нь юм. Нэг хуний Сумбумийн боть буюу эмхэтгэлийн зохиолуудыг тевд хэлний цагаан толгойгоор ингэж дугаарладаг. Хоёрдугаарт, зохиогч нэрээ санскритаар нэрлэдэг заншилтай байв. Тэр гаргалгадаа “sasan-a dhar-a Ыо-bsang bsdan-gjin хэмээгдэх“ гэж тевд нэрийнхээ емнэ санскритаар нэрлэсэн байна. Гуравдугаарт, зохиогч бол XIII-XIY зууны уеийн монгол сурвалж бичгийг олон хадгалж байсан хун байв. Ийнхуу тэр зохиолдоо “Нууц Товчоон“-ы уйгуржин эх ба эртний туухэн домгийг арвин ашигласан байна. Энэ гурван сувэгч нь “Алтан товч“-ийн зохиогч бол Халхын Зая бандидын шавь Лувсанданзан юм гэдгийг мэдээлж байна“9 гэж бичжээ. Судлаач С.Цэцэнбилигийн гурван “сувэгч“ нь яриангуй “Алтан товч“-ийг бичуулсэн гууш хуний эрдэм мэдлэг хийгээд монголын ховор туухэн сурвалж бичгуудийг хадгалж байсан, тевдеч хун гэдгийг тодотгон хэлж байна. Гэвч Халхын Зая Бандидын шавь Лувсанданзан мен гэдгийн баттай ундэслэл болж чадахгуй юм. Лувсанданзаны^ “Алтан'^товн“-ийг лэвлэж, судалж ирсэы товитойм “БНМАУ-ын Судар Бичгийн Хурээлэнгийн анхны дарга агсан Онхудын Жамъян гун (1864-1930) Хан Хэнтий уулын аймгийн Баянтумэн хошууны Юншээбуу овгийн Дари 5 С.Цэцэнбилиг. “Эртний хаадын ундэслэсэн тер ёсны зохиолыг товчлон хураасан Алтан товч“-ийн сурвалж зохиогч хийгээд зохиогдсон он цаг. ЭМНШУ, 1996 оны №5, 88-89. 2 9 Лувсанданзан — тайж10 гэдэг хунээс 1926 онд нэгэн ховор нандин судар олж авсан нь хожим Лувсанданзаны “Алтан Товч“ хэмээн алдаршжээ“. Жамъян гун уг судрыг, еерийн гараар хулсан узгээр хуулан бичиж, нэгэн сайхан судар бутээгээд, Францын монголч эрдэмтэн П.Пеллиод явуулжээ. ТуунийгП.Пеллио бээр судалгаандаа ашиглаж байсан бегевд нас барсных нь дараа 1946 онд Францын Ундэсний номын санд хадгалах болжээ. Энд зайлшгуй тэмдэглэн хэлэх ёстой зуйл бол Жамъян гуайн гар бичмэл болно. Л.Амбисын мэдээлснээр, уг судрын хэмжээ нь 39x14 см ажээ. Австралийн нэрт монголч эрдэмтэн И.де.Рахевилц гуай, Францын Ундэсний номын санд уг судрыг гэрэл зургийн хальсанд буулгуулан авснаа, надад найрсгаар илгээсний хучинд Жамъян гуний бичсэн судрыг нуур тулан уншиж чадсан билээ. Томсгон харуулагч техееремжид тавимагц хуудас бурд нь 18 мереер, хулсан узгээр хичээнгуйлэн дарж бичсэн, 244 хуудастай гайхалтай сайхан судрын уг усэг нудэнд дурайж, еерийн эрхгуй дуу алдсан билээ. Лувсанданзаны “Алтан Товч“-ийг хамгийн анх хуулан хувилж, нягтлан судалсан хун бол Жамъян гун ажээ. Нэгэн зуйлийг нэмэн тэмдэглэхэд, богино суулээр бичсэн дэвсгэр “s“ усгийг сольсноос еер ямар ч засвар хийгээгуй бегеед хажуугийн '“ Ж.Цэвээн гуай “Монгольские летописи XVII века“ (М-Л, 1936) хэмээх номдоо “дээдэс нь 18-р зуунд Цахараас нууж ирсэн“ [7-7] гэж тэмдэглэжээ. Туухч А.Очир “Лувсанданзангийн алтан товч“ зохиолыг олсон тухай“ хэмээх егууллийг “ШУА-ийн мэдээ“ сэтгуулийн 2002 оны 4 дугээрт хэвлуулжээ. Тэр бээрТуухийн архивын зохих материалыг мерден узэж судлаад, “Алтан товч зохиолыг хадгалж байгаад, Судар бичгийн хурээлэнд егсен тэр хун бол Еншеебу овгийн Дарь гэдэг тайж биш, харин боржигин овгийн Дамдин гэдэг тайж байжээ. “Алтан товч“- ийг хадгалж байсан Дамдин бол боржигин хун бегеед Еншеебу отогт харьяалагддаг байжээ. Уунийг зарим судлаач андууран Еншеебу нь ,т)(уний овог байсан мэтээр ташаарсан байнам“ гэж тодруулан егуулжээ. - Амишшч хадмал тайлбарыг яг байсан байрлалаар бичсэн зэрэг нягт нямбайг егуулэх юун. 1932 онд Лу.“Алтан Товч“-ийг ЗХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины судлалын хурээлэнд аваачиж гэрэл зургаар татсан бегеед едгее тэрхуу хуулбар Дорно дахины судлалын хурээлэнгийн Санкт-Петербургийн сгшбарын Гар бичмэлийн хемрегт хадгалагдаж байдаг ажээ. Энэ тухай профессор Н.Поппе 1953 онд бичихдээ: “. Судар Бичгийн Хурээлэнгийн номын сангийн емч болох туе гар бичмэл судрыг 1932 онд ЗХУ-ын Ленинград дахь ШУА-ийн Дорно дахины Судлалын Хурээлэнд илгээсэн бегеед гурван жилийн турш Жамсрангийн Цэвээн бээр судалж, гэрэл зургийн хуулбар хийсэн билээ. Ж.Цэвээний “XVII зууны монгол сурвалж бичгууд“ (М-Л, 1936) хэмээх гайхалтай сайн бутээлийн 5 дугаар булэгт Лу.'Алтан Товч“-ийн гар бичмэл эхийн тун чамбай судалгаа бий. Энэ уед Ж.Цэвээн, Э.Казакевич болон миний бие уг гар бичмэлийн гэрэл зургийн хуулбарыг хэвлуулэхээр телевлеж байсан бегеед ЗХУ-ын ШУА-ийн хэвлэх уйлдвэр туе гар бичмэлийг хэвлэх загвар болох боломжийн хэдэн хуудсыг гаргаж егсен билээ. Харамсалтай нь Ж.Цэвээн, Э.Ка