ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠤᠨ ᠵᠥᠪ ᠪᠢᠴᠢᠬᠦ ᠲᠣᠯᠢ - ᠨᠠᠳᠮᠢᠳ 1990

  ᠑᠙᠙᠐                                 null null null null null null         null null null null null null     null null           null nullnullnullnull Я. Надмид Монгол бичгийн зөв бичих толь бичиг Улсын хэвлэлийн газар Улаанбаатар хот 1990 он                                ХУУЧИН МОНГОЛ БИЧГЭЭР ЗӨВ БИЧИХ ТУХАЙ Хуучин монгол бичиг мянган жилийн тэртээх тухайн үеийн монгол хэлний нэгэн аялгуу дээр үндэслэн зохиогдоод түүнээс хойш төдий л өөрчлөгдсөнгүй уламжлагдан хэрэглэгдсээр ирсэн учир өнөөгийн монгол хэлний аль ч нутгийн аман аялгуунаас ихээхэн зөрүүтэй бичигдэх болжээ. Хуучин бичгээр үгийг бичихдээ одоогийн хэлдэг, ярьдгаар биш харин хуучин бичигт хэрхэн бичдэгээр нь бичих ёстой. Хуучин бичигт үгийн язгуурыг хэрхэн бичих тусгай дүрэм байдаггүй. Үгнүүдийг толиноос харж цээжлэн, уламжлалыг баримтлан бичнэ. Бас үгийн дагавар, нөхцлийн бүтцийг нэг бүрчилэн цээжлэх шаардлагатай. Энэ нь зөв бичиж сурахын гол нөхцөл мөн. Хэрвээ үгийн язгуур, дагавар, нөхцлийг сайн цээжилсэн аваас тэдгээрийг залган бичихэд эгшиг жийрэглэх эсэх, ямар нөхцлийг ямар үгийн дараагаар бичих төдий дүрмүүдийг мэдвээс зөв бичиж чадмуй. Хуучин монгол бичгийн зөв бичих дүрмийн талаар системтэй нэгтгэсэн бүтээл байдаггүй учраас бид янз бүрийн номоос зөв бичих дүрэмд холбогдох гол зүйлүүдийг түүвэрлэн өөрсдийн саналыг нэмэрлэн хойно хавсаргав. Үсэг зүй, авиа зүйн зарим асуулт Эгшигийг тэмдэглэх нь а э и о у ө ү Эхэнд      дунд     ᠂  сүүлд ᠂  ᠂   null null жишээ  null ᠂   ᠂ null  null ᠂ null  null null null null᠂   null null᠂ null null  null᠂ null  null null null᠂ null᠂ nullnullnull᠂ nullnull   null᠂  null  ᠂ null null      ᠂     ᠂ null   null  null null᠂ nullnull nullnull null nullnull᠂ null᠂ null᠂ Монгол хэлний эгшиг авиаг хуучин монгол бичигт а, э, и, о ︵у︶ , ө ︵ү︶ таван үсгээр тэмдэглэх боловч тус бүртээ үгийн эхэн, дунд, адагт ордог тусгай хэлбэрүүдтэй байна. 2 ᠲᠤᠰ ᠲᠤᠯᠢ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠳᠤ ᠴᠦ ᠦᠭᠡ ᠶᠢᠨ ᠳᠤᠮᠳᠠ ᠣᠷᠤᠬᠤ ︽᠊ᠶᠢ᠊︾ ᠶᠢ ︽ᠶᠢ︾ ᠶᠢᠨ ᠪᠦᠷᠢᠯᠳᠦᠯ ᠪᠤᠯᠭᠠᠨ ᠲᠠᠶᠢᠯᠪᠤᠷᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠨᠢ ᠢᠯᠡᠳᠳᠡ ᠬᠠᠷᠠᠭᠳᠠᠵᠦ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ ᠁ ᠡᠬᠦᠨ ᠠᠴᠠ ᠦᠵᠡᠬᠦ ᠳᠤ ᠡᠨᠡᠬᠦ ᠬᠡᠯᠡᠯᠬᠡ ᠨᠡᠯᠢᠶᠡᠳ ᠡᠷᠳᠡ ᠶᠡᠷᠢᠬᠡᠳ ᠤᠨ ᠠᠴᠠ ᠡᠮᠦᠨ᠎ᠡ ᠦᠶ᠎ᠡ ᠳᠤ ᠪᠤᠢ ᠪᠤᠯᠵᠠᠢ ᠬᠡᠵᠦ ᠤᠶᠢᠯᠠᠭᠠᠬᠤ ᠳᠤ ᠢᠯᠡᠬᠦᠳᠡᠬᠦ ᠦᠬᠡᠢ ᠁ ᠨᠤᠶᠢᠷ — ᠨᠤ + ᠶᠢᠷ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ — ᠠ᠊ + ᠶᠢ᠊ + ‍ᠮᠠᠭ ᠴᠠᠶᠢᠯᠭᠠᠨ — ᠴᠠ᠊ + ᠶᠢᠯ᠊ + ‍ᠭᠠᠨ ᠦᠢᠯᠨ — ᠦ᠊ + ᠶᠢ᠊ + ‍ᠯᠡ︖ ᠬᠡᠬᠦ ᠮᠡᠳᠦ ᠪᠠᠷ ᠦᠶ᠎ᠡ ᠵᠠᠳᠠᠯᠬᠤ ᠶᠢ ᠬᠦᠯᠢᠶᠡᠨ ᠵᠦᠪᠰᠢᠶᠡᠷᠡᠵᠦ ᠯᠡ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠠ ᠮᠠᠭᠠᠳ ᠡ ᠬᠡᠵᠦ ᠲᠠᠭᠠᠮᠠᠭᠯᠠᠵᠦ ᠪᠤᠯᠬᠤ ᠮᠠᠭᠠᠳ ᠁                                Тайлбар: - Үг бүрийн эхэнд орсон эгшиг үсэг цөм титэм ︵︶ -тэй байна. - Үгийн дунд, адагт  ,  хоёр үсэг адилхан төстэй бичигдэх боловч үгийн эр, эмийг харж ялган уншимуй. - Үгийн адагт орсон а, э –ийн ︵︶ сүүлийг үгийн дунд орсон гийгүүлэгчийн дараа хамт залгаж бичих ба ︵︶ орхицийг ихэвчлэн гийгүүлэгчийн адагт орсон хэлбэрийн дараа тусгай бичих бөгөөд, харин ︵ᠪ᠊᠂ ᠂ ︶ ︵б, х, г︶ гийгүүлэгчийн дараа орхицийг уг гийгүүлэгчтэй хамт ︵᠂ ᠂ ︶ гэж бичнэ. - о, у, ө, ү дөрвөн үсэг үгийн дунд адагт адилхан дүрстэй бичигдэх боловч эртний монгол хэлэнд ө, о хоёр үгийн нэгдүгээр үеэс хойш ордоггүй байсан учраас эр үгэнд “у”, эм үгэнд “ү” гэж уншина. - Үгийн нэгдүгээр үеийн дунд ︵үгийн нэгдүгээр үе ба энэ нь бас үгийн дунд болох юм︶ орсон ө, ү –г урт шүд ︵шилбэ︶ -тэй бичнэ. Гийгүүлэгчийг тэмдэглэх нь н б х ︵а︶ х ︵э︶ г ︵а︶ ︵э︶ г г ︵э︶ ︵а︶ г ж й т д м ч Эхэнд   null null null null null null    null дунд null᠂ null  null null  null null null null null null null᠂ null null  сүүлд   null null  null null null null null null null жишээ  null null null ᠂ null  null  null᠂  null null null null᠂ null null null  nullnull nullnullnull nullnull null nullnull᠂ null nullnull᠂ nullnull᠂ null᠂ null  null ᠂ null null null  ᠂ null null null null᠂    null null᠂  null  null   null᠂ nullnullnull᠂ null᠂ nullnull  null null᠂ null null ᠂ null null null  ᠂ nullnull᠂ nullnull null  null null  ᠂ null null null null᠂ null null null᠂ null null null  null  null null᠂   null  null᠂  null ᠂ null  null  null᠂ null null null   nullnullnull nullnull᠂ nullnullnull᠂ null᠂ nullnull᠂ null nullnull᠂  ᠂ null null᠂ nullnull null null  nullnull nullnullnull nullnull null᠂ null null null null null nullnullnull null  null  nullnull null᠂ null null null᠂ null᠂ null᠂ nullnull᠂ nullnullnull  null nullnull᠂ nullnull᠂ nullnull᠂ nullnull᠂  3                                р с ш л ң лх в п Эхэнд        дунд       null  сүүлд null null null  null null null жишээ nullnullnullnullnullnullnull nullnullnullnullnull nullnull null nullnull nullnullnull null null  null null null null    null null null    null null null    null nullnull nullnull nullnullnullnullnull null       null  null  null null  null null null   null null null  null null nullnullnull nullnull null nullnullnull null null nullnullnull null null nullnull null null null  null nullnullnullnullnullnullnullnullnullnull nullnullnullnullnullnull Тайлбар: - хэлний өмнөд этгээдийн ︵null︶ үсэг үгийн дунд эгшигийн өмнө цэгтэй, гийгүүлэгчийн өмнө цэггүй бичигдэнэ. - ︵null︶ сүүлийг гийгүүлэгчийн дараа “а, э”, эгшигийн дараа “н” гэж уншимуй. - Хуучин бичигт эр, эм үгийн х, г үсгүүдийг ялгаатай бичдэг. Эм үгийн г, х хоёрыг адил дүрсээр бичээд өнөөгийн монгол хэлний дуудлагаар ялган уншина. - Хуучин бичигт д, т хоёрыг үгийн эхэн, дунд адил дүрсээр бичээд өнөөгийн дуудлагаар ялгах ба мөн дуут ︵null︶ анирт ︵null null︶ хоёрыг ялган бичиж дуут ︵null︶ –ийн ард эгшиг бичих ба анирт ︵null null︶ –ийн ард эгшиг бичихгүй. Харин nullnullnull гэх мэтийн хэдэн үгийн эцэст ︵null︶ бичдэг болно. - Халхын ц, ч хоёр авиалбарыг ︵null︶ үсгээр, з, ж хоёрыг ︵null︶ ж үсгээр тэмдэглэж, халхчууд уншихдаа өөрсдийн дуудлагаар ялган уншдаг. - Үгийн дунд орсон ︵null︶ үсгийг и –ээс бусад эгшгийн өмнө голдуу бичих ба ︵null︶ хэлбэрийг и эгшгийн өмнө ︵null︶ гэж бичээд йи гэж уншимуй. Үгийн адагт й гийгүүлэгч, и эгшиг хоёр адилхан ︵︶ гэж бичих бөгөөд гийгүүлэгчийн дараа болбоос и эгшиг, эгшгийн дараа болбоос й гийгүүлэгч болумуй. 4                                - Хэлний угийн ︵᠂ ︶ гийгүүлэгчийг хэлний үзүүрийн н-ээс ялган их инхлэг гэж нэрлэх ба дунд орсон ︵︶ нь монгол үгэнд гийгүүлэгчийн өмнө тохиолдоно. Жишээ:           null null     null агнах, эгнэх, хангай хонхор, хүнхэр - Хэлний өмнөд этгээдийн ︵︶ –ийн дараа  -х, null -х,  -г, null -г,  -н үсгүүд шууд залган орвол ︵︶ үсэг нь их инхлэг ︵null︶ болж хувирна. Жишээ:  nullnull nullnullnull nullnullnullnullnull дайсан – дайсагна хан - ханга - Монгол бичигт гадаад үгнүүдэд п, ф, в, к, з, ц, ж, h, лh: null - л h null - h, null - ж , null - ц , null - з , null - к , null - в , null - ф , null - п , зэрэг үсгүүдийг хэрэглэнэ. - null үсгээр эгшигийн хойно, өмнө “в” авиаг, гийгүүлэгчийн өмнө хойно “е” авиаг тэмдэглэнэ. Жишээлбэл: null nullnullnullnullnull null null null null   nullnullnullnullnullnullnullnull nullnullnullnullnullnull nullnull nullnull пионер, фабриг, волга, карл маркс, зандан, жүков, цемент, hектар, лhагба, вавилов, ленин Үүнээс гадна дээр үед энэтхэг, төвд үгийг монгол үсгээр тэмдэглэх тусгай галигуудыг хэрэглэж байсан болно. Гадаад үгийг бичихдээ: - ︵︶ үсгийг эгшиг гийгүүлэгчийн алины нь ч өмнө ︵︶ цэгтэй бичнэ. nullnullnullnullnullnullnull фронт цемент фонд - Гадаад үгийн ︵null︶ үсгийг үгийн эхэн, дунд, адаг алинд ч ︵null null null null гэж ямагт эхэнд орсон хэлбэрээр бичих ба ︵null︶ үсгийг мөн хаана ч орсон ︵null null null null гэж дунд орсон хэлбэрээр бичнэ. 5                                Жишээ:     давыдов дипломат фонд 6                                Урт эгшгийг тэмдэглэхүй Эртний монгол хэлэнд урт эгшиг байсангүй. Ийм учраас хуучин бичигт ч урт эгшгийг тэмдэглэх тусгай арга байсангүй. Өнөөгийн монгол хэлний урт эгшгийг хуучин бичигтэй харьцуулан үзвээс доор дурдсан бүтэцтэй тохирмуй. Нэг. Урт эгшиг нь ихэвчлэн хуучин монгол бичгийн эгшиг + гийгүүлэгч + эгшиг ︵э+г+э︶ хэмээсэн бүтэцтэй тохирмуй. Үгийн нэгдүгээр үед: ᠑ ᠒ ᠓ ᠔ ᠕ ᠖ ᠗ аа а+г+а и+г+а оо о+г+а о+г+у уу а+г+у у+г+у и+г+у ээ э+г+э и+г+э өө ө+г+э ө+г+ү үү э+г+ү ү+г+ү и+г+ү ий э+г+и и+г+и  null nullnull null   null  null null null null     null null null null null   nullnullnull null nullnullnull  nullnullnullnull  nullnullnullnullnullnullnull nullnullnullnullnullnull nullnullnull nullnull null   null null null null null null  null  null nullnullnull nullnull nullnullnull nullnullnullnull nullnullnull nullnull Үгийн нэгдүгээр үеэс хойш урт эгшиг дээрхтэй адил ︵э+г+э︶ –тэй тохирох боловч эгшиг нь дээрхтэй адил тогтвортой бус. Тийм эгшгээс тийм урт эгшиг үүснэ гэж хэлэхэд хэцүү. Учир нь нэгдүгээр үеийн эгшгээс шалтгаалан ямар ч урт эгшиг үүсч болно. Жишээлбээс: null ︵бараган︶ гэдэг үгийн урт эгшиг нь а+г+а буюу нэгдүгээр үеийн урт эгшигтэй адил байна. Гэтэл nullnull ︵томилагад︶ гэдгийн нэгдүгээр үеийн бус а+г+а нь урт эгшиг аа болсонгүй, харин оо болжээ. Учир нь нэгдүгээр үед о эгшиг байгаа тул түүнтэй уруулын талаар ижилшжээ. Хоёр эгшгийн дундах гийгүүлэгч нь голдуу г байдаг боловч өмнөх эгшиг нь и байваас й гийгүүлэгч, а-э эгшиг байж болно. Жишээ нь: nullnullnull nullnullnullnullnull nullnullnull nullnullnullnullnull null null null    null   nullnullnullnullnullnull nullnull nullnullnullnullnull тараан бодолоо хоршоо хүрээ Хоёр. Нэлээд үгийн урт эгшиг нь хуучин монгол бичигт нэг дор орсон хоёр эгшигтэй тохирно. Жишээлбээс: 7                                 - ага р уул null - nullnullnull null - nullулnull  - nullnullnull null nullnull - nullnull р nullnull - nullnull null - nullnullnull  - nullулаnull туулай, түүх, эрүү, илүүр, Гурав. Олон үгийн урт эгшгийг хуучин монгол бичгийн богино эгшиг сунжран хэлэгдсэнээс үүссэн байна. Жишээлбээс: null null null nullnullnullnullnullnullnullnull nullnullnullnullnull null ээж, аав, одоо, язгуур, цагаан, хязгаар, хазаар, агаар, нарийн, бараа, Өнөөгийн монгол хэлний олонхи урт эгшиг дээрхи гурван хэлбэртэй тохирох боловч бас цөөхөн үгэнд өөр хэлбэртэй тохирох нь ч байна. Толь бичгээс урт эгшигтэй үгийг олохдоо дээрхи бүтцийг харгалзан эрж олно. Жишээлбээс: Үгийн нэгдүгээр үеийн урт у –тай үгийг олохдоо юуны түрүүнд а+г+у – тай үгэнд эр. Байхгүй бол у+г+у –тай үгэнд эрнэ. Эс бөгөөс и+г+у –тай үгэнд эр. Байхгүй бол хоёр, гуравдугаар тохиолдолд эрвээс олох болмуй. Хос эгшгийг тэмдэглэхүй Эртний монгол хэлэнд хос эгшиг байгаагүй гэж үздэг юм. Ийм учраас хуучин бичигт ч хос эгшиг тэмдэглэгдсэнгүй. Өнөөгийн монгол хэлний хос эгшгийг хуучин бичигт ямар нэгэн эгшиг + ︵null null null︶ гийгүүлэгч + ︵ nullnull︶ эгшгээр ︵э+й+и︶ гэж голдуу тэмдэглэдэг. Жишээлбээс: null null - nullnullлаnull nullnull null - nullnull ра nullnullnull - аnullnullг аймаг ойр туйлах ︵үйи︶ – хос эгшгийг ︵null︶ гэж хоёр урт шүдтэйгээр тэмдэглэдэг бөгөөд энэ хоёр урт шүд юуг тэмдэглэсэн бэ гэдэг асуулт гардаг. Зүй нь ︵null︶ гэж тэмдэглэх ёстой байжээ. Зарим эрдэмтэн гурван урт шүд бичихэд эвгүй учраас нэгдүгээр үеийн ︵null︶ ү –ийн шүдийг хасч ︵nullnull︶ хэмээн тэмдэглэсэн гэж үзэж байгаа нь үнэнд илүү ойр мэт тул бид түүнийг баримталвай. Жишээлвээс: null    null - nullnullnull nullnull - nullnullnullр nullnull - nullnullnullnull nullnull - nullnullnullnull хүйс хүйтэн түймэр үйлс 8                                Үгийн эцэст болбол ямар нэгэн эгшиг + ︵, й︶ гийгүүлэгч ︵э+й︶ –ээр тэмдэглэнэ. Жишээ:  - нохай  - баnullй nullnull - nullnull нохой балай үгүй Өнөөгийн монгол хэлний нэгдүгээр үеийн хос эгшгүүд хуучин бичгийн доорхи бүтэцтэй тохирно. null null null null ай = айи ой = ойи уй = уйи үй = үйи null null   nullnullnullnullnullnullnullnull nullnullnull  null   null null nullnull null nullnullnullnull nullnullnullnullnullnullnull  null   null nullnullnull nullnullnullnull nullnullnullnullnullnullnull Үүнээс гадна хуучин бичигт эй –ийн хос эгшигийг эйи-ээр тэмдэглэж байсан. Гэвч өнөөгийн монгол хэлэнд энэ нь ихэвчлэн урт эгшиг ий болжээ. Бас хэдэн үгийн хос эгшиг нь хуучин бичигийн ︵айу, уйу, үйү︶ бүтэцтэй тохирмуй. Жишээлбээс: nullnullnullnullnullnull nullnull айх nullnullйх nullnullйх Мөн зарим үгийн тагнайшсан гийгүүлэгчийн өмнөх урт эгшгийг халхчууд хос эгшгээр хэлэх болжээ. Жишээ нь: null null nullnullnull nullйnullн nullйnullн Дэвсгэр үсэг Хуучин монгол бичигт үе, үгийн эцэст ардаа эгшиггүй ордог гийгүүлэгч үсгийг дэвсгэр үсэг хэмээмүй. Ийм дэвсгэр үсэг арван нэг байдаг бөгөөд тэдгээрийг хатуу, зөөлөн гэж хоёр ангилмуй. Зөөлөн дэвсгэр үсэг Үе, үгийн эцэст ардаа эгшиггүй орох ︵null - н, null - л, null - м,  - й, null - ң︶ эдгээр таван гийгүүлэгчийг зөөлөн дэвсгэр хэмээнэ. Жишээ нь: 9                                 ᠡ᠊   - null nullnullnull nullnull null- null null  null      null    - Зарим номонд ︵nullnull ᠡ᠊ null null ᠡ᠊︶ зэрэг цөөхөн үгэнд ордог ︵null︶ в -ийг зөөлөн дэвсгэрт оруулан тоолдог ёс буй. Хатуу дэвсгэр үсэг Үе, үгийн эцэст ардаа эгшиггүй ордог ︵null   null nullnull nullnull null︶ ︵б ︵а︶ , г, ︵э︶ г, р, с, д︶ эдгээр зургаан үсгийг хатуу дэвсгэр үсэг хэмээмүй. Жишээ: null- null nullnull nullnull null nullnull nullnullnullnull nullnullnull null null null nullnull Хуучин монгол бичгийн “и” эгшиг, түүний хувьсал Монгол хэлний и эгшгийг бусад эгшигтэй харьцуулахад ихээхэн өвөрмөц онцлогтой эгшиг юм. Энэ нь юуны түрүүнд орчин тойрныхоо эгшиг, гийгүүлэгч авиануудад ноцтой нөлөө үзүүлдгээр тайлбарлагдана. Тухайлбаас: и эгшгийн нөлөөгөөр эртний монгол хэлний т авиа ч болох, д авиа ж болох, с авиа ш болсон зэрэг үзэгдэл олон үгэн дээр тохиолдоно. Бас эр үгийг ч эм үг болгосон жишээ цөөнгүй буй. Хуучин бичгийн ︵null nullnullnullnull nullnull︶ гэх мэтийн эр үгс ︵нүүр, чийрэг, цэг︶ гэх мэтээр эм үгс болжээ. Ийм маягийн жишээ ялангуяа дөрвөд, торгууд, баяд зэрэг аман аялгуунд бүр ч өргөн үзэгдэнэ. Нөгөө талаар түүхэн хөгжлийн явцад и эгшиг өөрөө бусад эгшгийн нөлөөнд орж өөрчлөгдсөн бөгөөд үүний улмаас хуучин бичигт байсан и эгшиг өнөөгийн монгол хэлэнд янз бүрийн өөр эгшгээр солигдон хэлэгдэх болжээ. Үүнийг мэдэхгүйгээр хуучин бичгийн толь бичгээс үг эрж олоход ихээхэн бэрхшээлтэй байх учраас үгийн нэгдүгээр үеийн и эгшиг ямар нөхцөлд ямар эгшгээр солигдсоныг