17 ᠳ᠋ᠤᠭᠠᠷ ᠵᠠᠭᠤᠨ ᠤ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠤᠨ ᠲᠡᠮᠳᠡᠭᠯᠡᠯ - ᠰᠢᠷᠠ ᠲᠠᠭᠤᠵᠢ (ᠣᠷᠤᠰ᠂ ᠯᠠᠲ᠋ᠢᠨ)
 Цендина А.Д. Транслитерация монгольского текста «Шара туджи» 1 В Институте восточных рукописей РАН в г. Санкт-Петербурге хранится уникальный манускрипт монгольского исторического сочинения XVII в. «Шара туджи» («Желтая история»), известный в науке как «История Радлова» ― он был обнаружен в Монголии в 1891 г. во время Орхонской экспедиции под руководством В.В.Радлова (шифр ― В 173). Два других списка «Шара туджи» так же находятся в г. Санкт- Петербурге ― в библиотеке СПбГУ (шифр ― Mong. C 33) и в рукописном фонде ИВР РАН (шифр ― F 264). «Шара туджи» давно известна науке. О ней писали Ц.Жамцарано [Жамцарано, 1936, с. 56], Л.С.Пучковский [Пучковский, 1953, с. 146], Ш.Бира [Бира, 1978, с. 241–249]. До войны над ее переводом трудился В.А.Казакевич. Наконец сводный текст указанных трех списков на старописьменном языке вместе с переводом и комментариями был издан Н.П.Шастиной [Шастина, 1957]. Текст сочинения с комментариями и предисловием был также опубликован в Китае [Sir-a tuγuji, 1983]. Ценность памятника состоит, прежде всего, в его историческом содержании. Он был написан в первой половине XVII в. в Северной Монголии (Халхе), а сочинений, отражающих историю и историографические традиции Халхи этого периода, не так много. Однако он представляет интерес и как источник по истории развития монгольского письменного языка, сохраняя многие черты доклассического старописьменного монгольского языка, а также лексико-грамматические особенности северомонгольского диалекта. Необходимость в публикации фотокопии оригинала и научной транслитерации текста «Шара туджи» назрела давно. Это сделает памятник по-настоящему доступным ученому сообществу, так как публикация текста, осуществленная Н.П.Шастиной в 1957 г., включающая сводный монгольский текст, набранный заново на уйгурской графике, не отвечает современным научным требованиям. Первым шагом на пути к такой публикации является представленная здесь транслитерация памятника. Из всех известных списков «Радловский», несомненно, является наиболее ранним и ценным, он и лег в основу транслитерации. Размеры листов ― 23,5 см х 7,5 см, от 11 до 15 1 Статья подготовлена при финансовой поддержке Российского гуманитарного научного фонда (“Письменные памятники северной Монголии XVI–XIX вв.: новонайденные тексты и их место в литературном процессе“; 10–04–00572 а/G). 1 строк на листе, листы сложены в гармошку. Бумага китайская, плотная, пожелтевшая, черная тушь, три почерка. Пагинация до л. 145 ― монгольскими цифрами, позднее, видимо, при поступлении в библиотеку, повторена арабскими; начиная с л. 146 монгольской пагинации нет. Листы 1–2, 3–4, 141–148, 144–145 отсутствовали и были восполнены позднее, возможно, кем-то из ученых. Листы 194–221, 263–283 пусты, на них спорадически встречаются отдельные слова и фразы, очевидно, записанные в более позднее время. На л. 284 черной тушью сделана надпись: «Инв. 1961 no 251 inv 0 1929 г. n o 1513. Монгольская история, привезенная акад. В.В.Радловым из Орхонской экспедиции 1891 г. (138 foll)». На прибавленном позднее л. 1 сделана надпись карандашом и фиолетовыми чернилами: «Инв. 1961. No 251. Орфография подогнана к В. 200. Реставрация недостающих страниц по бурятскому списку F. 80 в Вост. библ. ЛГУ Ц.Ж. 1933 2 г. октябрь 23 числа». На л. 4 теми же чернилами написано: «см. р. б. списка В. 200. в библ. ИВ». На листах 12–17, 30–33, 39–53, 61–67 между строк вписан текст, являющийся добавлениями более позднего времени. Литература Бира, 1978 – Бира Ш. Монгольская историография (XIII–XVII вв.). М. Жамцарано, 1936 – Жамцарано Ц.Ж. Монгольские летописи XVII века // Труды Института востоковедения. Вып. XVI. М.–Л. Пучковский, 1953 – Пучковский Л.С. Монгольская историография XIII–XVII вв. // Ученые записки Института востоковедения АН. Т. VI. М.–Л. Пучковский, 1957 – Пучковский Л.С. Монгольские, бурят-монгольские и ойратские рукописи и ксилографы Института востоковедения. История, право. М.–Л. Шастина, 1957 – Шара Туджи. Монгольская летопись XVII века. Сводн. текст, пер., введ. и примеч. Н.П.Шастиной. М.–Л. Sir-a tuγuji, 1983 – Erten-ü mongγol-un qad-un ündüsün-ü yeke sir-a tuγuji orosiba. Üljeyitü emkitgen γarγuγulju tayilburi kibe. (Begejing). Транслитерация текста 1. erten-ü mongγol-un qad-un ündüsün-ü 2 Год написан неясно. Однако Л.С.Пучковский указывает, что реставрация памятника была осуществлена в 1933 г. [Пучковский, 1957, с. 34]. 2 yeke sir-a tuγuji orusiba :: 2. dalai blam-a-yin nomlaγsan jalaγus-un qurim kemekü teüken- dür : yerü kümün öber-ün uγ ijaγur-iyan ese medebesü oi-dur tögüregsen sarbačin-tur adali : öber-ün obuγ-iyan ese medebesü oγyun-bar keyigsen luu-dur adali : ečige ebüges-ün eyimü teyimü kemekü bičig-üd-i ese üjebesü mön keüken-i jabqaju kigsen-dür adali kemegsen buyu :: 3. eng terigün ene altan delekei toγtaγsan anu : qoγusun köke oγtarγui-dur arban jüg-eče kei keyisejü irejü nigen nigen-tegen tulalčaju ködelüsi ügei batu jilamaqan neretü tögürig köke jujaγan anu yisün jiran tümen bere : aγuu anu toγ-a tomsi ügei bolai : tegün-ü degere anu kei keyisügsen doluγan naγur-ača boluγsan altan jirüketü kemekü egüle γaruγsan 4. yeke qura-yin usun kei- dür sitüjü 5. sayiqan anu . douradu yeke dalai buyu : gün inü arban γurban tüg tümen bere buyu : dumdaγur inü jaγun qorin tümen γurban mingγan dörben jaγun tabin bere . tere usun kei-tür bülegdejü . degere inü : altan toγusun örüme metü batu toγtabai : ene altan delekei buyu : 6. jujaγan anu γučin qoyar tümen bere buyu : aγuu anu usun-luγ-a sačaγu bui : tere altan delekei degere qura ürgülji 3 oruju . toγtaγsan usun γadaγadu dalai buyu : tere dalai key-e bülegdejü toγusun γaruγsan anu . sümir aγula . doluγan altan aγula . dörben 7. tib bütübei : sümir aγula-yin talas inü . jegün mönggün . emüne bayidury-a . baraγun badma= raka . qoyitu tala alta- bar bütügsen buyu : sümir aγula-yin naiman bere anu . dalai dotara : naiman tümen bere inü . usun-u degere buyu : tvib-üd siroi-bar bütügsen bui : dörben tib-ün 8. γadaγur temür küriy-e buyu : sümir aγula-yin emüne ene čambutib tergen- ü aral-un düri-tü : čambu= tib-ün dumda inü : magada neretü buyu :: endeče dörben tümen bere-yin degere oγtarγui-tur asuru batu gegen kei tügürig jöbsiyerkü ergin buyu : tegün-tür nara sara odud 9. sitüjü ayu : teden-ü degere oγtarγui-tur yabuγčin tengri nar saγuyu : naran γal bolur erdeni-ber bütügsen naran tengri nar-un ordu qarsi buyu : dumdaγur anu tabin nigen bere bui :: saran usun bolur erdeni- ber bütügsen . saran tengri-yin ordu qarsi buyu : dumdaγur anu tabin bere bui :: nigen bere-yin kemjiy-e naiman 10. čaγan büriyen-i daγun sonusdaqui : nigen bere kemeyü :: : :: tere čaγ-tur nigedüger diyan-ača inaγsi ündüsü= lejü : kümün nereyidügsen buyu : tere üy-e-tür čambu= tib-ün kümün toγ-a tomsi 4 ügei olan nasulan : öngge- tü yirtinčü-yin tengri metü aγsan ajiγu :: 11. tere čaγ-tur ese tariγsan jerlig tuturγ-a idejü yabubai :: idekü čaγ-tur abču iden yabutala : nigen jaliqai kümün manaγar-un qubi kemen abuγsan-i üjeged bügü= deger abču baraγdaγsan- tur : tegün-eče qoyisi tariyan tariqu bolbai :: tariy-a-ban buliyaldun 12. temčeldüküi-tür : bügüdeger nigen sidurγu aburitu kümün-i silijü tariyan-i qubiyalγaju noyan ergübei : : eng 3 terigün . enedkeg-ün maha-a sambati qaγan tere buyu : mongγol-un keleber olan-a ergügdegsen qaγan kemekü : olan-a ergügdegsen qaγan-ača 13. inaγsi : namai köke kemekü qaγan kürtele : kürdün orčiγuluγči jirγuγan čakravarti qaγan kemen aldarsibai : : namayi köke qaγan-ača imaγsi . olan üy-e boluγ= san-u qoyina . enedkeg-ün magada orun-a . arslan uujitu qaγan törübei : tegün-ü köbegün ariγun 14. idegetü . čaγan idegetü . tangsuγ idegetü . rasiyan idegetü dörben buyu :: ariγun idegetü qaγan-u köbegün . sigemuni nandi qoyar : časutu aγula-yin bel-tür töbed-ün qad-un uγ delgeregsen anu :: tere čaγ-tur badsala ulusun urγuγuluγči neretü 3 Начиная с этого места и до л. 17 между строк вписан другой текст. Он не транслитерирован. 5 qaγan-u nigen köbegün 15. törübesü : kiris üsütü . čaγan labai sidütü . γar köl-ün quruγud inü γalaγun-u köl metü . nidün-iyen ögede aniqu sibaγun metü lagšan belges-luγ-a tegülder . nigen köbegün törügsen-tür . belgečin nuγud-tur üjügül= besü : ene köbegün ečige-tür- iyen qarsi buyu : egün-i alabasu jokiqu kemegsen-tür : qaγan 16. ečige anu . tüsimed-i ala kemegsen-tür . tüsimed yambar ba meses-iyer taqalaju yadaγad . jes qayirčaγ-tu kijü gangga mören-tür orkibai : vayisali balγasun-u nigen kümün olju tejiyebei : aman oruγsan qoyina . bi yaγun köbegün bui kemen asaγa= basu : tere tejiyegči ebügen 17. uridu siltaγan-i bürin ögülegsen-tür . sočiγsan metü bolun . doruna jüg-ün časutu orun-a odču . yarlung-un erketü tala-tur : qoyar bombo kümün jolγaju . či ali γajar-un köbegün bui kemegsen-tür : minü ečige ebüge erten-ü enedkeg-un olan-a ergüg= degsen qaγan-u altan uruγ buyu kemeged : uridu-ki siltaγan-i bürin-e ögülegsen- 18. tür küjügün-tegen unuγul= ju ireged bügüdeger indüjü noyan bolγabai :: töbed-ün eng terigün küjügün sandali- tu qaγan tere buyu :: tegün-ü köbegün kümün sandali-tu : tegün-ü köbegün sibaγun sandali- tu . tegün-ü köbegün arbai sandali-tu : tegün-ü köbegün morin sandali-tu . tegün-ü köbegün altan sandali-tu . buyu :: altan sandali-tu 19. 6 qaγan-u longnam neretü tüsimel anu qoroγuju . tüsimel anu qan orun-a saγuγsan-tur : altan sandali-tu qaγan-u odqun köbegün anu börtü čino . sgüngbü-yin γajar-a yabuju . ülü itegesin qov-a maral neretü gergei-ben abun . doruna jüg tenggis dalai getüljü . burqan qaldun aγulan-a kürčü . bida kemekü ulus-tu jolγaju . učir 20. siltaγan-iyan ögülegsen-tür tere bida ulus kelelčejü noyan bolγabai :: mongγol-un eng terigün noyan börtü čino buyu : börtü čino- ača inaγsi arban qoyar üy-e bolqui-tur dobu mergen-i törübe : dobu mergen yegüdkegsen qoyina . alang qov-a qatun anu . ere ügei yabuqui-tur . söni gerte inü gerel oruγad 21. sira čeüken kümün toγuna-bar ni oruju qamtudču yabuγsan- ača törügsen . tengri-yin köbegün bodungčar buyu : bodungčar-un üre borjigin omuγ-tai bolba : bodungčar-ača inaγsi yisün üy-e bolqu-tur : sigemuni burqan nirvan-u düri üjügülegsen-eče inaγsi γurban mingγan qoyar jaγun jiran jirγuγan jil bolqui-tur 22. γal morin jil-tür : qubilγan činggis qaγan törüjü : tabun öngge . dörben qari ulusi erkedegen oruγuluγsan anu : aq-a degüü dörbegüle yabutala : boγurči irejü nöküčebei : tere metü ulam nökür nemejü . basa deyilejü abču . döčin tümen mongγol ulusi oruγulju :: qorin naiman nasun-taγan kerülen-ü ködege arala qaγan bolbai :: 23. 7 qorin yisün nasun-taγan . jürčid-ün vangjun qaγan-tur mordaju oru= γulju abuba :: γučin nigen nasun-taγan . solungγus- un buqa čaγan qaγan-i γurban jil ayalaju oruγulju abubai :: γučin γurban nasun-taγan . kitad-un eng terigün . tang geüjüng qaγan- ača inaγsi . arban yisün qad-un üy-e bolqui-tur . 24. altan qaγan-i kögejü γarγan : naiman tümen kitad-un arban γurban mujii oruγulju : dayiming sutu boγda činggis qaγan kemen aldar= sibai :: γučin dörben nasun-taγan . sira sartaγul- un sultan qaγan-i alaju . tabun muji sartaγul-i abubai :: γučin tabun nasun-taγan : toγmoγun 25. menggüle qaγan-i alaju : toγmoγ-i abubai :: γučin doluγan-i usun morin jil-e kereyid-ün ung qaγan-i abubai :: γučin yisün nasun- taγan : naiman-i dayan qaγan-i abubai :: döčin nigen nasun- taγan : γorlosun narin qaγan-i abubai :: döčin γurban nasun-taγan qarliγ-ud-un arslan qaγan mordaju . iregsen-tür uγtuju 26. mordaju beye-yi ni alaju ulusi inü abubai :: döčin tabun nasun-taγan . töbed-ün külüge dorji qaγan-tur morduγsan-tur töbed-ün qaγan sonusču ilaqu neretü noyan-i terigülen olan elčid-i alba ergün oruju ögsü gejü : način-i čayidam-tur uγtuju iregsen-tür činggis qaγan jöbsiyejü . 27. 8 yeke öglige ögčü . ilaqu noyan-i gedürgü elči bolγan . sasky-a-yin čaγ lojav-a ananda garbi kemekü blam-a-tur čimayi jalaqu bile-e bi . yirtinčü-yin üile yabudal minü : dutaγu-gyin tula ese jalaba bi . endeče čimadur sitüjü . či tendeče namai saki kemen bičig beleg ergün : mngari γurban ayimaγ-ača doruγsi γurban muji-yin 28. qara töbed-i oruγul= bai :: mön tegün-eče činaγsi enedkeg-tür očitala : čadaγrig-un dabaγan-iyar dabaju yabutala : serü neretü γaγča ebertü görügesün güyüjü ire= ged : ejen-ü emüne γurban- ta sögüdčü mörgügsen- tür . ejen jarliγ bolurun : enedkeg-ün včir-tu orun gegči : erten-ü degedü 29. burqan sigemuni-yin törügsen orun gele-e : ene kele ama ügei görüge= sün mörgükü aqu busu yaγun aqu : tengri ečige mini idqaγsan bui j-a kemeged urbaju baγubai :: döčin doluγan nasun- taγan . sartaγčin-u ambaqai qaγan-i arban tümen čerig-i bayiγal neretü γoul-tur bayilduju : 30. daruγad 4 oruγulju abubai :: tere yeke ayan-ača baγuγad : yisün örlüg-üd ekilen : küčün- iyen öggügsed-e gün yeke čola . kündü yeke yambu : yeke öglige-yi jerge- ber ni . jaγun-u noyad . mingγan-u noyad . tümen-i noyad bolγan : bügüde- tür yeke qayir-a-tur : 4 Начиная с этого места и до л. 33 между строк вписан другой текст. Он не транслитерирован. 9 γaγča boγurči-tu . 31. nigeken ber yaγuma ese durasuγsan-tur : söni börte sečen sutai tayiqu ögüler-ün : γaγčaγar yabuqui-tur čini . qaγačal ügei yabuju : küčün-iyen öggügsen γaγča boγurči bisi bileü : boγurči-yi yakin martaba kemebesü : ejen bi ataγarqaγčin olan-u tula : 32. boγurči-yin erdem-i anu γarγasu geji bile-e : tere nada ülü aγurlaqu : boγul bačin očiju čingna . gertegen yaγu kelelčenem geji ilgebei : niγuju činglabasu : tegüsken qov-a neretü gergei anu : bütükü-yin urida učiraju büküi ulusi quriyalča= ju : bürin yeke törü-yi inü qasilčaju : bügüde- 33. eče ülemji küčün-iyen ögčü : ečige eke eme keüken- iyen orkiju : ejen-tü küčün- iyen ögcü gejü yabuγsan čini : edüge narmai yeke ulus-tu yeke qayira boltala : γaγča čimai ese durasuγsan yaγun bui : kemegsen-tür : boγurči ögülerün : yerü eme kümün-i jiluγ-a ni boγuni : sanaγan-i čiqul buyu . ejen-i altan 34. oγusur urtu bolqula nada olja : bi amidu yabu= qula čimadu olja bisiü : örisün abqu öglige-tü ülü šamdaqu : önide jidküjü küčün-iyen öggüg= dekü : yaγaraju γuniγqu yaγun kereg : yabuju küčün-iyen basa basa ögsü . edüge ese kürtebeči . ečüs- tür üre-dü mini kürtemje kemegsen-i : boγul bačin : 10 35. ejen-tür bürin-e ayiladqaγ= san-tur : ejen bi sereleü : erten-eče ile dalda ügei jidkükü : egün-eče öber-e sanaγ-a boγurči-du yaγun aqu : kemen jarliγ bolbai :: manaγar anu narmai yeke ulus-tur jarliγ bolurun . üčügüldür bi boγurči-yi martaji orkiji : söni börte gergei mini namayi jemlejü saγun atala : 36. köteči keüked . boγurči- yin geri daγariju ireküi- tür : boγurči tegüsken qoyar-un kelelčegsen-i : nadur kelegsen anu ene kemen bürin-e jarliγ boluγad : saγarin saγadaγ-iyan sanda= ratala : sayin maγu-ban ese medegdegsen boγurči mini : saγarmaγ maγu yabuqui-tur minü irejü küčün-iyen öggügsen 37. boγurči mini : ösütü saγadaγ-iyan ülteretel-e . ünen qudal-iyan ese medegdeg= sen boγurči mini : ögüldün alalduqui-tur ami bey-e- ben ese qayirlaγsan boγurči mini bölüge :: yerü yisün örlüg ekilen noyad sayid bügüdeger egün-iyer büü ataγarq-a : kemen jarliγ bolju : qas yeke törü-yi mini 38. qadγalan : γadaγadu yisün muji-yin