ᠲᠣᠳᠣ ᠦᠰᠦᠭ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠤ ᠳᠤᠷᠠᠰᠬᠠᠯ ᠤᠳ

БНМАУ Шинжлэх Ухааны Академи Хэл зохиолын х/рээлэн X .Лувсанбалдан А.Г. Сазыкин, ТОД ҮСЭГ IVYHI1Й ДУРСГАДУУЛ Редактор Ц.Дам дине/рэн Шинжлэх Ухааны Акадсмнйн хэплэх Улаанбаатар—1975 4 мөн Л - 82 Олон улсмн МОШОЛЧ ЭрЛ'*МТ11И11 III их хурадд зорнулав. Х.Лувсанбалдан Редактор Ц.Дамдинсурэы Техник редактор хийж,хуулан бичсэн Х.Лувсанбалдан Хэвлэлтэнд 1974 оны 11—р сард оруулж 1200 ширхэг хэвлэв. Цаасны хэмжээ 60x90.1/16.Хэвлэлийн хуудас 2ZР В-54275. Х.Г.№ 431/74, За. №291 Шинжлэх Ухааны Академийн Хэвлэх Үйлдвэр Улаанбаатар хот Нэгдсэн үпдэстний гудамж 15 V U - I 344 - 74 УДИРТГАЛ Тод усэг зохиогдоод 320 гаран жил болсон бөгөөд тод усгийг судлаж эхэлснээс хойш 120 гаран жил өн- гөрлөө. Тод усгийн талаар гарсан анхны томоохон бутээл |бол 1847 онд Казанийн их сургуулийн профессор А. Поповын нийтлуулсэн „Калмыцкая грамматика“ гэдэг ном юм. А.Попов ,, Эрдэнийн сан субашид“, „ Мэдээ- тэй, мэдээгуйг ялгагч судар „Рамаяна“, „ Гэсэ- рийн тууж“, Баатар Увштумэний зохиосон „ Дөрвөн ойрдын туух“, Халимагийн Дармабал хатнаас Казаний ! төлөөний сайд А.Волынскийд илгээсэн захидал зэрэг хэрэглэгдэхуунийг ашиглан зохиолоо бичжээ. А.Поповын „ Халимаг хэлний зуй“ гарснаас хойш хоёр жилийн дараагаар А.Бобровников, „ Грамматика монгольско-калмыцкого языка“ гэдэг номыг бичиж 1849 онд нийтлуулжээ* А.Бобровников „ Эрдэнийн сан субашид“, „ Сарны гэрэл“ болон бусад олон зохиолыг ашиглаж монгол-халимаг хэлний зуйгээ бичжээ. Дурд- сан хоёр зохиол нь Монголии судлалын чухал бутээл болсон бөгөөд одоо ч гэсэн унэ цэнээ алдаагуй хэ- вээр байна. Халимаг хэлний зуй, монгол-халимаг хэлний зуйг зохиогчид өөрсдийнхөө зохиолыг Астрахань хотын шашны семинарт суралцагчдад зориулсан болохоор нэг талаар чсалимагийн ярианы хэлийг тусгасан тэр уеийн |тод усгийг гол болгож, нөгөө талаар Зая бандидын орчуулгын хэлийг анхааран узэж туунийгээ „ бич- гийн хэл“ гэж узжээ. Энэ хоёр хэл зуй гарснаас хойш нилээд жилийн дараа тод усэг, ойрдын уран зохиолын талаар свнир- холтой зохиол бутээлууд гарчээ. Юуны өмнө А.Позднеев, тод усгээр нийтлуулсэн 3 нилээд улгэр, халимаг орос толь болон бусад зуйлс, Вл. Котвичийн, халимаг оньсого, зуйр цэдэн угс зэрэг тод усгээр нийтлуулсэн сонирхолтой бичиг зохиол гарсныг дурдах хэрэгтэй. Хожим уед академич Б.Я.Владимирцовын „ Сравни­ тельная грамматика монгольского письменного языка и халхаского наречия“, доктор Г.Д.Санжеевын „Срав­ нительная грамматика монгольских языков“, академич Ш. Лувсанванданы „Дөрвөлжин, тод усгийн зев бичих дурэмд монгол хэлний урт эгшгийг хэрхэн тэмдэглэ- сэн нь“ гэдэг егуулэл, академич Ринчений ,, Монгол бичгийн хэлний зуй“, доктор Д.А.Павловын „ К воп­ росу о созданий Тодо бичиг“, „ Некоторые вопросы развития фонетики калмыцкого языка по Тодо бичиг“, эрдэмтэн А. В.Бадмаевын „ Зая пандита“, ,, Калмыцкие историко-литературные памятники в русском переводе“ Д.Карагийн „ Книги монгольских кочевников“, доктор И.Я.Златкины „Зая пандита - как политический деятель“, Ц.Дамдинсурэнгийн „ Монголын уран зохио- лын дээж зуун билигт“ оруулсан Зая бандидын намтрын хэсэгт хавсаргасан номын монгол тевд орчуулгын нэр, Америкийн Нэгдсэн Улсад нийтлэгдсэн „ Калмыцко- ойратский сборник“ гэдэг ганц сэдэвт цуврал бич­ гийн зарим егуулэл зэрэг зохиол нь тод усэг,ойрдын утга зохиолын судлалд сонирхолтой хувь нэмэр оруул­ сан зохиол бутээл байв. Гэвч тод усэг, ойрдын утга зохиолын талаар хий- сэн судлагаа нь бурэн теге болсон хэмээн узэж хараахан болохгуй юм. Бид суулийн уед тод усгийн уе уеийн олон судар номыг олж цуглуулсан нь тод усэг, ойрдын утга зо­ хиолын судлалд шинэ санаа нэмэрлэж болох болов. Бидний цуглуулга нь БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын ■ Тэргуулэгчдээс батласан ,, Соёлын дурегалт зуйлийг А хамгаалах тухай хуулийн“ заалттай яв цав тохирч байна. Тод усгийн номын цуглуулгын дотор Зая бандид болон тууний шавь нарын орчуулга, гар бичмэл барьш ном зэрэг олдохуйяа бэрх болсон ховор дурегал хад- галагдаж байгаа юм. Эдгээр сонин дурсгалуудаас эхээр нь нийтлуулэх, хэл бичиг, уг усэг, уран зо­ хиолын талаар судлагаа хийх хойшлуулшгуй чухал зорилт тавьсан билээ. Үүний ур дунд тод усгээр бич- сэн туух, анагаах ухаан, уран зохиолын сонирхолтой бичиг дурегалыг гэрэл зургаар нийтлуулений гадна „ Тод усэг, тууний дурегалууд“ гэдэг ганц сэдэвт зохиолыг эрдэмтдэд толилуулж болох боллоо. Энэхуу ганц сэдэвт зохиол нь дервен булэгтэй бегеед нэг- дугээр булэгт, тод усэг зохиосон Ойрдын Зая бандид Намхайжамцын намтрын тухай; хоёрдугаар булэгт, тод усгийн усэг зуй, авиа зуй, уг зуй, угсийн сангийн тухай; гуравдугаар булэгт, манай улсын сан хемре- гуудэд байгаа тод усгийн ном зохиол тууний ангилал; деревдугээр булэгт, Зая бандид, тууний шавь нарын орчуулга буюу Ойрдын нутагт орчуулсан орчуулгын тухай туе туе дурдав. Ганц сэдэвт зохиолд тод усгийг судласан эрдэмт- дийн саналаас зереетэй буюу шинээр дэвшуулж тавьсан зүйл бидэнд бий. Үунд: 1. Тод усгийг одоо болтол зевхен Дервен ойрдод зориулан зохиосон гэдэг саналыг нягтлан узэхэд хэрэглэгдэхуун болох Зая бандидын зохиосон „ Үсгийн найрлага“ гэдэг цагаан толгой бидэнд бурэн бутнээр олдов. Уунд тод усгийг ,, Омог монгол улсын хувьтанд“ зориулан зохиосон гэж бичсэн болохоор биднээс илуу баталгаа шаардалгуйгээр дээрх саналыг няцааж болох болов. 2. Тод усэгт тэмдэглэсэн урт эгшгийг зарим 5 эрдэмтэд хос эгшиг гэж узээд уунийг дундад эртний монгол хэлний улдэц гэж узсэн нь унэн баримттай нийцэхгуй байгааг дурдаж бид саналаа дэвшуулэн тавилаа. 3. Манай улсын Нийтийн номын сан, Хэл зохиолын хурээлэнгийн тод усгийн номын хөмрөг, Уве, Ховд аймгийн орон нутаг судлах музей, Зөвлөлт Холбоот Улсын Ленинград хот, Элист хотод байгаа тод усгийн ном, Германд хадгалагдаж байгаа тод усгийн номын буртгэлтэй танилцаж манайд тод усгийн ямар ямар ном байгааг тодорхойлон ангилав. * 6 Нэгдугээр булэг ОЙРДЫН ЗАЯ БАНДИД НАМХАЙЖАМЦ 1.3ая бандид Намхайжамцын намтарт холбогдох сурвалж бичиг Зая бандидын дотнын шавь Раднаабадраа гэгч „Раб- жамба Зая бандидын тууж сарны гэрэл хэмээх энэ мэт болой“ гэдэг нэртэй номыг 1691 онд-1- зохион дуусгаж улдээсэн байна. Зая бандидын тухай энэ намтраас илуу тодорхой мэдээ сэлт бидний гарт байхгуй байна. Раднаабадраа- гийн зохиосон намтар бол зарим нэгэн хутагт лам на- рын намтрын адил тэдгээр лам нарын увдис, ид шидийг2 товойлгон чимж бичээгуй, болсон уйл явдлыг унэн зөв бичсэнээрээ туухийн сонин сурвалж бичиг болох ЮМ. Зая бандидын намтар „ Сарны гэрэл“ гэдэг ном ма­ най улсын Нийтийн номын санд монгол усгээр^бас хэл зохиолын хурээлэнгийн тод усгийн номын хөмрегт тод усгээр бичсэн нэг эх хадгалагдаж байна^. Дурдсан хоёр гар бичыэлээс гадна Зөвлөлт Холбоот Улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Дорно дахиныг судлах хурээлэнгийн Ленинградын салбарт тод усгээр бичсэн „ Сарны гэрэл“ байгаа юм.Зөвлөлт Холбоот Улсад хад- галагдан буй „ Сарны гэрлийн“ хэд хэдэн бичмэлээс хамгийн сайн нь энэ эх болно^. Зөвлөлт Холбоот Улсад хадгалагдан буй мөн намт­ рын хоёрдугаар хувь бол Ленинград хот дахь А.А.Жда- 7 новый нэрэмжит, улсын их сургуулийн Дорно дахины факультетийн номын санд хадгалагдаж байна.Энэ намт- рыг I860 оны 5-р сард нэг эх бичгээс хуулан бичжээ°- Зөвлөлт Холбоот Улсад хадгалагдаж буй намтрын гуравдахь хувь бол Зөвлөлтийн Шинжлэх Ухааны Ака- демийн Дорно дахиныг судлах ху.рээлэнгийн Ленингра- дын салбарт профессор А.М.Позднеевийн цуглуулганд бий. Эдгээр намтар нь уг усгийн талаар бага сага зөрөөтэй боловч ундсэндээ адил юм. Сарны гэрлийг зохиогч Раднаабадраа нь Зая бан- дидтай хамт байж нудээр узсэн, Зая бандидын талаар сонссон, хунээс асуун сурвалжилсныгаа энд бичжээ. Сарны гэрэл хэмээх энэ намтар нь найман булэгтэй. Нэгдугээр нь, Зая бандид сахил хуртэж Төвдөд чиж суусан; Хоёрдугаар нь, Төвдөд сууж эрдмийн мухарт хурч нэр авч лам болсон; Гуравдугаар нь, гурван богдын /Далай лам,Банчин богд,?/ эш зарлигаар Монгол Ойрдод гарсан; Дөрөвдугээр нь, Монгол Ойрдын лам болж ном ор- чуулан долоон хошуу халх Дөрвөн ойрдод шашин дэл- гэруулсэн; Тавдугаар нь, Төвдөд дахин очиж өргөл барьц, эд агуурсан ихэд өргөсөн; Зургадугаар нь, Төвдөөс Ойрдод буцаж очоод сайн хувьтнаа ном узуулсэн; Долоодугаар нь, Дахин Төвд уруу явах завсраа нас барсан; Наймдугаар нь, Зая бандидын хойт дур хувилан төрсен ийм найман булэгтэй. Раднаабадраа энэ зохиолдоо он цагийг алгасалгуй дараалах ёсыг чанд баримтлаж Дөрвөн ойрдын дотор болсон сайн муу уйл явдлыг нууж хаалгуй биижээ. 8 Зарим баримтыг /1690 онд Далай ламаас илгээсэн ухуулах бичиг зэрэг ] тэр хэвээр хуулан бичсэн зуйл нилээд буй. Бидний гарт байгаа Сарны гэрлийн монгол эхййг тод усгийн ямар нэг эхээс хуулж бичсэн нь илэрхий байна. Ийм ч учраас Сарны гэрлийн монгол эхэд ан- хаарвал зохих нилээд алдаа бий. Жишээ нь: Ьахап ГЭХИЙГ Raybaуаs /А—р талд/, огЧГц- noni ordiulji ГЭХИЙГ ^ nom ujugiiljii /5-р талд/, giu-giyin хап гэхийг •• yalayu-yin qayan/3-p талд/, 7-р талд бу- тэн мөрөөр орхигдуулсан, ^Ve/r^Ulan buradu гэхийг y-^Ulayan buriyen-du /12—р талд/ °s\9/я?/***■ Xonjin blama-tder ГЭХИЙГ xorin blam-a -ber /13-р талд/ , Zoun yariyin zaxa-tai ГЭХИЙГ jegiin үаг-un dayan-tai /33—p тал/ zayasu ese barin, usu buzarlaqsan ГЭХИЙГ /***■ Zayasu ese barin, usu bujarlay- san /60-р талд/ гэх мэтийн алдаа нилээд байна. Бас ,, Сарны гэрлийн“ орос орчуулга хэд хэд бай- гаагийн зарим нь дутуу юм. Хамгийн анхны орчуулга бол Г.С.Лыткины орчуулга болно. Г,С.Лыткины дараагаар оросын нэрт монголч эрдэм- тэн К.Ф.Голстунский, Зая бандидын намтрыг товчлон орчуулсныгаа „ 1640 оны Монгол Ойрдын цаазын бичиг. Галдан хун тайжийн нэмсэн зарлиг, жич Халимагийн Дондогдаш ханы уед Ижил мөрний Халимаг торгуудад зориулж зохиосон хууль цааз“ гэдэг номын тайлбарт7 хавсаргажээ. Бур хожим „Сарны гэрлийг“ 1938 онд Г.Н.Румян­ цев орос хэлнээ орчуулсан боловч хэвлэгдээгуй байна Орос орчуулгаас бидэнд олдож буй бараг бурэн нэг орчуулгыг° тод болон монгол эхтэй нь тулган узэхэд 9 угийн утгыг бурэн ойлгоогуйгээс алдсан ташаарал нилээд байгаа юм. Энд зарим нэг жишээг дурдъяа.Тод усгийн „Сарны гэрэлд“, „ эдуугээ хувь ноохул хоёр9 тум туурэн адуу амуй“ гэжээ. Нэр ул мэдэгдэх хуний орчуулгад “Хабин и Охона подтвердили, что тогда всего было только 10,000 ло­ шадей“1 ^гэжээ. Үунд хувь ноогдуулбал гэсэн угийг хоёр хуний нэи гэж ташаараад адууны тоог нэг тум хэмээн эндуурчээ. Сарны гэрлийн монгол эхэд „ Брай- бунгийн хувраг шарын эрхэнээр угтан.“11 гэснийг нэр ул мэдэгдэх хуний орчуулгад ,, Тамошнее духо-ТО венство встретило его на Шарыни Эркин” гэж ор- чуулжээ. Үүнд Зая бандидыг Брайбунгийн хуврагууд шарын шашны эрхэм хуний ёсоор хундлэн угтаж авсан гэснийг дулим ойлгож ,,Шарыни Эркин“ хэмээх газар угтан авсан гэжээ. Нэр ул мэдэгдэх хуний орчуулгад энэ мэтийн алдаанаас гадна хуудсыг сольж, хойно байх зохистой зуйлийг емнө оруулан, өмнө байх ёс- той зуйлийг хойно оруулан орчуулсан зуйл ч бий. Ер нь энэхуу нэр ул мэдэгдэх хуний орчуулгыг ашиглахад хурвэл монгол буюу тод эхтэй эрхбиш тул- ган узэх нь чухал юм. Ховдын харьяат Алтайн Захчины ,, Өлзий цагаан бадма номлол бүтээл өргөн дэлгэр“ сум буюу ,, Даш- бадгар-шадав-даржаалин“ гэдэг хийдийн туух „ Алтай эрих“ гэдэг сонин бичиг манай тод усгийн номын хөмрөгт хадгалагдаж байгааг бас дурдах хэрэгтэй . Энэ номд Зая бандидын намтарт зарим нэгэн талаар сэлбэх чанартай мэдээ байгаагаас гадна Дөрвөн ойр- дын туухэнд холбогдох суул уеийн зарим зуйл байгаа нь сонирхолтой юм. Энэ номыг бид нийтлуулж амжаагуй учраас монго- лын туухэнд холбогдолтой мэдээний агуулгыг туувэр- 10 лэн гаргаж танилцуулъя. Энэ зохиолыг муутуу цааснаа хар бэхээр, бий- рээр бичсэн бөгөөд нийт 86 хуудастай ном юм. Уг ном нь толгой холбон зохиосон магтаал шулгээр эхэлж байгаа бөгөөд даашид Жамъяншадавын гэгээний зо­ хиосон данзайн дарааллыг баримталсан байна. 24в - 26в тал хуртэл монголын зарим хаадын,хаан ширээнээ суусан он цаг болон тэдгээрийн шутэж бай- сан лам нарын тухай; 31а - 32в талд Тумэдийн Алтай хааны тухай, Мон- голчууд шарын шашинд орж нугэл хилэнцийг тэвчин бөөгийн мөргөлтэй тэмцэх тухай. Гууш хаан төрсөн тухай; 32в - ЗЗв тал хуртэл Зая бандид б нас хурсэн болон сахил хүртэж Төвдийн Цогт Брайбун хийдэд суу­ сан тухай; ЗЗв - 34в талд Халхын Цогт тайж Хөх нуурт очсон, Гууш номын хааны явдал, Зая бандид, Монгол Ойрдод буцаж ирсэн тухай; 38а - 39а талд Зая бандид, Төвдөд ирээд буцсан. Манж хаан Далай ламыг ордондоо урьсан тухай; 40а талд Гууш номын хаан нас барсан тухай; 40в талд Зая бандид 64 насан дээрээ нас барсан тухай, тууний хойт дурийг тодруулсан тухай; 41в талд Хурэн бэлчир хэмээх газар хэлэлцээр хийсэн тухай; 42а - 42в талд Галдан бошигт, Халхад довтолсон, Жавзундамба хутагт Манжид зугтаасан тухай; 42в - 43а талд Цэвээнравдан, Галданцэрэн нар дараалан хаан ширээнд суусан тухай ; 43в талд Ажаа Цэвээндоржнамжил, Ламдорж, Даваач нар богино хугацаагаар хаан ширээ эзлэн суусан ту­ хай; II 44в - 45а талд Захчины Маамууд зайсангийн ту- хай, Ойрд, Үндсэн ламтан Цултэмринчен 57 нас хэрсэн, Үенчийн Улаан сум гэдгийг байгуулсан тухай; 47в - 48а талд Хэвт ёсны гуравдугаар он цагааг- чин гахай жил бичсэн төгсгөлийн уг; Үуний дараа 48а - 52в талд он цагийн жагсаалт; 51 - 65а талд гун Мингийн зарлиг байна. Үунд Ойрдын гарал, шашны дэлгэрсэн туухт явдал зэргийг товч боловч тоочин бичсэн сонирхолтой хэсэг буй. 65а - 69а талд цанид дацан байгуулсан тухай ; 69в - 85а талд цанид дацангийн малый данс.өргөл барьцанд ирсэн зуйлийн жагсаалт; 85в- 86а талд энэхуу данзайг бичсэн Дармабад- раагийн [ Чойсамбуу/ бичсэн төгсгөлийн уг байна. 2. Зая бандидын хийсэн ажил уйлс Раднаабадраагийн зохиосон ,, Сарны гэрэл“ гэдэг зохиолоос Ойрдын Зая бандидын намтар, хийж байсан ажлын төлөвийг мэдэж болно. Ойрдын Зая бандид Намхайжамц бол хошуудын хун бөгөөд эцэг нь Баавхан юм. Зая бандидын өвөг нь Дөрвөн Ойрдод ихэд алдаршсан Хунгуй Заяач гэдэг хун байжээ. Баавхан найман хуутэй байсны тавдугаар нь Зая бандид Намхайжамц юм. 1599 он буюу шороо гахай жил Зая бандид төржээ. Зая бандидын 17 хуртлэх насны уйл явдлыг ,, Сарны гэрэлд“ дурдсангуй. Анхааран узвэл ,, Сарны гэрлийг“ зохиогч Раднаа­ бадраагийн гарт Зая бандидын багын амьдрал, уйл явдлын талаар тодорхой хэрэглэгдэхуун байсангуй бо- лолтой^. Ер нь бодож узэхэд Намхайжамц Ойрдын яз- гууртны хөвгуудийн нэгэн адил байж 17 нас хурсэн болохоос зайлахгуй. 12 Тэр цагт Дөрвөн ойрдын ноёд нэг нэг хуудаэ са- хил хуртээж банди болгоё гэж тохиролцсонд Байвгас баатар Намхайжамцыг урчлэн авч сахил хуртээж банди болгосон байна. Намхайжамц Ойрд нутгаас гарч Төвдийг зорин яв- саар 1616 онд Хөх нуурт хурээд улмаар 1617 онд Төв- дийн Цогт Брайбун хийдэд очиж суужээ. Ингээд Төвдөд 1616—1638 он хуртэл 20 гаран жил суухдаа ,, таван ухааны“ номыг гоц сурснаараа бусдад гайхагдаж байжээ. Зая бандид цанид хэмээх гун ухаа­ ны талаар „ рабжамба“^ гэдэг цол хамгаалахдаа нэг ч уг эс алдсанд бугдээрт гайхагдаж алдар нэр нь дууриссан байна. Ингээд Зая бандид 1638 онд Төвдөөс Ойрд нутаг уруу цвжээ. Зая бандидыг Дөрвөн ойрдод буцахын өмнө туунд Ү Далай лам „ . чи ер өтөл бус шавь гэж мутар дахь эрэхээ хайрласан ажээ. Миний төлеө монгол хэлтэнд шашин хийгээд амьтанд ном орчуулж туслан уйлд__гэж хэлсэн байна. Зая бандид 1639 оны намар Дөрвөн ойрд, Тарвага- тайн Харавгайд, Очирт тайжийн дээр ирж өвөлжжээ. 1640 онд Ойрд, Халхын ноёд цугларч ,,Их цааз“ гадгийг тогтооход Зая бандид оролцсон эсэх талаар тодорхой баримт ,,Сарны гэр