ᠺᠢᠷᠢᠯ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠤ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠵᠦᠢ 新蒙文语法.pdf

１ Мон г ол үс г и йн ту хай Дү рэ м 1 Ца г а а н то лг ой Дү рэ м 2 Мон г ол бич и г 35 үсэ г т э й. Э д г ээр үсг и й г эг ш и г, г и й г үүл э г ч, тэ м д э г гэж г урав ху в аан а. Ууши г н аа с г арсан хи й ам н ы хө нд и йг ө өр саадг ү й чөл өө т э й г өө р га рч хэ лэ г д э х ав и аг эгш и г ав и а гэ нэ. Ууши г н аа с г ар сан хи й ам н ы хөн д ий г өөр га р а хд а а ям ар нэг са ад хаш и лт то хи олдо ж хэ л э г д э х ав и аг г и й г үүл э г ч ав и а гэнэ. Ца г а а н тол г ой н үс г и йн а, э, и, о, у, ө, ү, я, е, ё, ю, й, ы эн э ар в а н гу ра в нь эг ш и г︔ б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ эн э х орь нь г и й г үүл э г ч︔ ъ, ь хо ёр нь ду у д л а г а гү й тул эг ш и г ч би ш, гий г ү ү л эгч ч би ш зү гээ р тэ м д э г үсэ г бо л н о. Дү рэ м 3 Эг ши г үсэ г 13 бо л о в ч мо нг ол хэ л н и й эг ши г ав и а 7 юм. Эн э дол оон ав и аг тэ м д э г лэ х а, э, и, о, у, ө, ү ү с г ийг үн д с э н эгш и г гэнэ. Нө гө ө я, е, ё, ю, й, ы зу рг ааг ту сл ах эгш и г гэ н э.２ Дү рэ м 4 Мон г ол үг ийн эх ни й үеи й н эг ш и г да нд а а т од орх ой хэ лэ г д э х ту л т үүн и й г өр г ө лт өт эгш и г гэ дэг. Үг и йн нэ гдү г э э р үеэ с хой ш орох бо ги н о э г ш г үүд цө м то дорхо й г үй хэ лэ г д э х ту л т ү ү ний г б ал архай эгш и г гэнэ. Жи шээ л бэ л: Гэ р э л, ма нд а х гэдэ г хо ё р үг и й н эх ни й эг ш г үү д өр г өлт тэ й ба сүү ли й н эг ш г үү д б ал архай юм. Дү р э м 5 Сун г аж удаа н аар хэ л эх эгш г и й г урт эг ш и г гэ нэ. Урт эгш г и й г д өрв өн ар г а ар тэ м д э г лэ нэ. Үн д с э н э гш г ийг дав х ар л аж аа, ээ, оо, уу, өө, үү гэ ж тэ м д э гл э нэ. Я, е, ё, ю эг ш г и й н дар а а үн д с э н эгш г и й н нэ гий г да вх а р ла ж яа, яу, еэ, еү, еө, ёо, ёу, юу, юү гэ ж тэ м д э г л э н э. Зө ө лө рсөн гий г ү ү л эгч ий н дар аах урт эгш г и йг бич и х д э э зөө лн ий тэмд г и й г и бо л г о ж үн д с э н эг ш и г нэг ийг нэмж иа, ио, иу гэ ж тэмд эг л э нэ. Ү н дсэ н эгш и г гу р вы г давх а р л а ж би ч и х г ү й. И эгш г и йг урт аар бич и х д э э эр үг и й н ы, эм үг и йн ий гэ ж ял г аж тэ м д э г л э н э. Эр үг и й н ы эг ш и г дан ү с гээр тэ м д э г л э с э н бо г и н о эгш г ийн хэ лб э рт э й бо л о вч урт и эгш и г юм. Эм үг ий н ий хо с эгш г и й н хэ л б э р тэ й бо л о вч ур т эгш и г юм. Жи ш ээл б э л: Ар д ы н, ор д н ы, өв ли йн дэр с н и й гэ х мэт. Дүр э м 6 Нэ г үе бо л ж хав сра н орс он хо ёр өөр эгш г и й г хос эгш и г гэ н э. Жи шэ эл б э л: Ай м а г, ой р, үн эт э й, үй лд в э р, ту й л, яй ри х, ёй л г ор, гу а н з, ау г аа гэх мэт. Мо н г ол х э л ний хо с эг ш г и йг ай, эй, ой, уй, үй, яй, ёй, юй, хаая а уа, ау гэ ж тэ м д эг л э н э. “” Мон г ол хэ лэ н д өй гэ с э н хос эгш и г хэ рэ г лэ хг үй.３ Дү рэ м 7 Ар в а н г урв ан эгш г э э с: Хэ л ни й уг т бү т э х а, о, у, я, ё, ю ︵у︶ , ы до л о о г эр эг ши г гэ н э. Хэ л ни й ду н д бү т э х э, ө, ү, е, ю ︵ү︶ та в ы г эм эгш и г гэ нэ. Хэ л ни й үз үүр т бү т э х и, й хо ё р ы г саарм аг эг ш и г гэн э. Эр эг ш и г ор ж бү т с э н үг и й г эр үг гэнэ. Эм эг ш и г ор ж бү тс э н үги йг эм үг гэнэ. Саар м аг эг ш гээр бү тс э н үг э н д з ал г ав ар зал г а хад эм эгш иг га р д а г уч и р саарм аг эгш г ээр бү т с эн үг и йг эм үг э нд тоо ц н о. Жи шээл бэл: иш и г- и ш гээр, жил-жи л ү үд, чи й г- чи й г т э й гэ х мэт. Дүр э м 8 Үг и йн эх ний эгш иг, мө н х ү ү үг ийн д а раах эг ш г и йг ял г а н то г т оо х ёсыг эгш и г зо хи цо х ёс гэнэ. Эгш и г хэ л н и й ба уру улы н т ал аар зо хи цн о. Мон г ол хэ лн и й нэ г үг э нд эр, эм эг ш и г ха м т ра н ор охг үй. Эр эг ш и г эр э г ш игт эй гээ, эм эг ш и г эм эгш и гт эйгэ э зо хи цож ор н о. Саарм аг эг ш и г эр, эм ямар ч эг ш и гт эй зо хиц он ор н о. Эн э бо л эг ш и г хэ лн и й та л а ар зох иц ох ёс юм. Га ж ил т: Хо ё р ү г н ээс бү т с эн нэ г үг э нд эр, эм эгш и г орж бо л н о. Жи шээ л бэ л: го рь гү й, б ол охг үй, Бат г эр эл гэх мэт. Ха а яа үг и йн эц с и йн урт эг ш и г эн э д үрм и йг з өрчи н ө. Жиш э э л бэл: байжэ э, бо л ж ээ, га р ч ээ гэх мэ т. Дү р э м 9 Эг ши г у руул ы н т ал аар з охи ц охд оо: Үг и йн эх ни й үед а, у байвал хо й ш и д а даг а н а. Жи шэ эл б э л: ав дарт ай, ул амж л ахад, хамг аал ах аараа, уул з в ар гэх мэ т. Үг и йн эх ни й үед э, ү, и байвал хо йши д э да га н а. Жи шээл бэл: эр д эм, үз э г д э х э д, жи н х э н э гэ х мэ т. Үг и йн эх ний үе д о бай в ал хой ши д о даг а на. Жи ш ээл бэл: он г оц оор, о рол ц ох од ４ гэ х мэ т. Үг и йн эх ни й үед ө бай в ал хой ш и д ө даган а. Жи шээ л бэ л: мө нгө, өр г ө дөл, өн д өг лө хөд гэ х мэт. Эн э зо хиц ол д урт, хо с, т у сл ах эг ш и г хамаарн а. Ж и ш ээл б эл: Ёндо н, ол ъё, ур ал даан т ай г аар, үзь е, үд э ш лэ г тэ й, и н ээд эм, у я ат ай гэх мэ т. Эн э дү р м и й г х ү с н эгт ээр үз үүл б э л: Үг ий н эх ни й үе д ий м эг ш и г байвал Хо й ш ид то хи олдо х эг ш и г нь а, у - а э, ү, и - э о - о ө - ө Га ж и лт: уу, үү, юу, юү, яу, ёу, еү, иу эг ш г ү ү д эгш и г з о х ицо х ёс ы г зөр чи ж оро х бө г ө ө д хо й ши д даг а х эг ш г и йг өө р ийн зох иц ол д ав н а. Жи шээ л бэл: ор ч у ул а г ч, өр н үү лсэ н, оёу л ах д а а, үеү д э д, хор и у лан гэх мэт. и, ий, ы, эй эгш г ү ү д эг ш и г з охи ц ох ёсыг зө р ч и ж ор ох бо л о в ч хо йш и д даг а х эгш и г нь өм н ө х э гш г ийн зо х ицо л д х ам аараг дан а. Жи ш э э лб э л: аж и л л а х, хө г ж и лд өн ө, он ий сон, н өхө д тэ й г ө ө, өв с тэ й хө н, до ёий с о н гэх мэ т. Дүр э м 10 ы, ий хо ёры г ял г аж би ч и х дү р э м: Урт ы үс г и й г эр үг э нд бич н э. Эм үг э нд ер д ө ө б и чи хг үй. Жи ш ээл бэл: ар д ы н, на р ны, хот ы г, уу лы г гэх мэт. Эм үг э н д ий үсг и й г би ч н э. Жи шээл бэл: хүн ий, э р дм ийг, өв л и й н, шү л г и й г гэх мэт. ий үсг и й г эр үг э н д х аая а би ч н э. Үү н д: ж, ч, ш, ь, и хэ лн и й г үсг э э р т ө г ссөн эр үг э нд бич н э. Жи шээ л бэ л: т уужи й г, ач и й н, баг ш и й н, ай рг и й г, аарг и й н, ха рь- хар и й н, ан г и- ан г и й н гэ х мэт. ５ Дүр э м 11 я, е, ё, ю дө р ө в бо л уг нь г и й г үүл э г ч эг ш и г хоёр ав и аг аар бүт сэ н б үхэ л үеи й г тэ м д э г лэ х үс э г юм. Үү ни йг х а в сарсан үс гэ э р жи шэ э бо л г о н үз үүл ье. ︵Ги йг үү лэ г ч үсг и й г i үс гэ э р тэ м д э г л э в.︶ я-i а е-i э, i ө ё-i о ю-i у, i ү эн э д өрв өн үсг и й г я- гий н тө рли й н үсг үү д гэ н э. Дүр э м 12 Эр үг ий н эх ни й үед бо г ин о и үсг и йг би ч и х г ү й, дан д аа я- ги йн тө р ли йн үсг и й г би ч н э. Жи шээ л бэл: мя нг а, пя л, ян заг а, ёс, хя лг ан а гэ х мэт. Дүр э м 13 Юу, яу, ёу, еү эг ш г ий г ял г а ж бич и х нь: Үг э н д юу мэт э эр хэ л э г д э х урт эг ш г и йг юу, яу, ёу, еү д ө рв өн я н з аар би ч н э. Үг и йн үн д э с нь я, е, ё үс г э э р т өг ссөн бо л т ү ү ний г сол и хг ү й зө вх өн у, ү эгш и г нэ мнэ. Жи шээл бэл: хо ё р- хо ёул, хая- ха яул, оё-оёу л, үе- үе ү д, бие- би еү д гэх мэ т. Үг и йн үн д э с нь я, е, ё ү с гээр т ө г ссө н би ш б ө г өөд ю хэ л э г д в э л тэр ю үсг и й г би ч н э. Жи шээ л бэл: аюу л, Аю у ш, оюун, гию ү р э х гэ х мэт Дүр э м 14 Я-ги й н төр ли йн эгш и г өм н ө х эгш и гт э й гээ ни йл ж ур т эг ш и г бу ю у хос эгш и г бо л д о г г ү й, тус г ай үе хэ в э э р бай н а. Жи шээл бэл: байя, хөө е, на я, оё, бие гэ х мэт. Я-ги й н төр ли йн эгш иг арын эг ш и гт э й ний лж урт ба хос эг ш г ий г б ү т ээн э. Жи ш ээл б э л: яарах, үе э с, аюу л, оё о д, оюут ан, оёу л а х, хая ула х, са я ы н, го ё ы г, би е и йг гэх мэ т. ６ Б а л а рхай эг ш г и й н дү р э м Дүр э м 15 Мон г ол хэ л э н д үг и й н нэ гд ү гээ р үеэ с хо йш ор с о н бо ги но э г ш г үүд цө м тод г үй бал ар х ай хэ л э г д э н э. Бал ар х ай эгш г и йг ол ж би чи хэ д ам арг үй бо л о вч гий гү ү л э гч үсг үү д и й г хя н а ж үз в э л за рим г и й г үүл э г ч ү с г үүд з а ав ал эг ш и г даг у у л ж үе бү т э эдэг байх ад зар им гий г ү ү л э гч үсг үүд з аав ал эг ш и г даг у у л ж яв д аг биш байн а. Эн э бай д л аас үн д э с л э н бал ар х ай эг шги й н дү р м и й г т ог т оохы н ту лд ги йгү ү л э г ч үс г и й г эгш и гт ги йгү ү л э г ч, за рим д а г г ийг ү ү л э гч, онц г ой гий гү ү л э гч гэ ж гу ра в ху в аа на. Дүр э м 16 Эг ши г т г ий г үүл э г ч: М, н, г, л, б, в, р эн э дол оон г ий г үүл э г ч үсэ г үг э нд о рохд о о өм н өө бу ю у хо йн оо ал ь то д хэ л эг д э х т ал даа з аав ал эгш и гтэ й бич и гдэн э. Үү ни йг эг ш игт г ий г үүл э г ч гэн э. Жиш э э л бэл: га з а р, то хом, ца цр а л, мо до н, “ хө д ө лм өр, га р а в, үзэ л, т асарха й гэх мэ т. Ү ү ни йг цээж лэх д ээ Мо н г ол ” баав ар гэ н э. Га ж и лт: Хэ л ни й уг и й н н-ий н дар а а за а х ын ти йн ялг ал ы н г н ө хц өл эг ш и г гү й би чи г д э ж бо л н о. Жи ш ээл бэл: б а йш ин г, дү н г, Га л с а н г, хө вө нг гэх мэ т. Тусг ай бич и г ддэг л, нь хо ёр эгш и г г ү й би чи г д эн э. Жи ш ээл бэл: сай н л бай н а. Хо ё р нь үлд ж э э. гэ х мэ т. Дүр э м 17 Д, т, ж, з, с, ш, ц, ч, х есөн ги й г ү ү л э гч үс э г үг э нд эг ш и г тэ й, эг ши гг ү й хо ёр ян за а р би ч и г д эх ту л за р имд а г ги йгү ү л эг ч гэнэ. Зар и м да г гий г ү ү л э гч бо л эг ш и г т г ийг ү ү л э гч ий н дар а а өм н ө хо йн оо эгш и ггү й ор ж бо л н о. Жи ш э э л б э л: Хо вд, ха г д, ам т, тэ н д, ар д, тэ в ш, багш, бу л ш, зу нш, ７ дар ш, эз эмж гэ х мэт. Га жи л т: Үй лт нэ р и йн и р ээдү й ца г и йн х н өхц өл ий н өм н ө з а ав ал эг ш и г бич д эг уч ир энэ дү р э мд хам аар ахг үй. Жи ш ээл бэл: өг өх, яв ах, ол ох, хам ах, харах гэ х мэт. Дүр э м 18 Зар и м да г гий г ү ү л эгч нь за р имд а г г и й г үүл э г чи й н да ра а о рох д о о сүү лчи й н за рим д аг нь өм н ө ө бу ю у хо йн о о ал ь хэ лэ г д э х та л д а а з аав ал эгш и гт э й би ч и г д эн э. Ж и ш ээл б эл: мо до т, мо дто д, хо ж и д, хожд ох, бу са д, бусдад, эзэ д, бат а д, ахад, лац ад, мө ч и д, хо й ш и д, бу ц а ж, эц э с, ач и т, анжи с гэх мэ т. Га ж и лт: Зар и м да г г ийг үү л э гч ий н до т р о о с с, х үсг и й н дар а а т, ч үс э г өм н ө хо й н оо эг ш и ггү й ор ж бо л н о. Жи ш ээл бэл: ту с т н өхөр, тү үхт он, ус ч хүн, т үүх ч эр дэмт эн гэх мэ т. Дүр э м 19 Эг ши г т гий гү ү л э гч и йн дар а а үг ий н эц э с т ям ар ч б ала рхай эгш и г бич и ж бо л н о. Жи ш ээл б э л: ям ба, то лб о, ал ба, Па г м а, хур г а, х өрө нг ө, мө нгө, ан г и, то г ло, ажи г л а, му н а, ир нэ, ур в а, хар в а, цэ л мэ гэх мэ т. Зар и м да г гий гүү л э гч ий н дар а а үг ий н эц эс т и-ээ с өө р бал ар х ай эг ш и г би ч и х г ү й. Жи ш ээл б э л: са л х и, банди, гар х и гэ х мэт. Эн э дү р м и й н 16, 18 дуг аар зү йл д ду р д са н бал ар х ай эгш г ийн д үрм и й г ма р т а х гү й т ог т оохо д з ори ул ж т ом ъё ог оор үз ү үл б э л: 7 + э – 7 + 9 э 9 + 9 + э Эг ши г т г и й г үүл э г чи й г 7- ги йн т оог оо р, за р имд а г гий г ү ү л э гч и йг 9- ийн то ог оо р, эгш и г үсг и й г э- ээр тэ м д эг л эв.８ Дү р э м 20 К, Ф, Щ гу р в а н үс э г мо н г о л үг э н д бич и гд эх г ү й, зө вх өн г а даадын үг э н д би ч и г д эн э. Ж и ш ээл бэл: к о мм у низ м, к а пит ал, фабр и к, Щорс гэ х мэ т. П үс э г мо н г о л ү г ийн ду нд ба адаг т оро хг үй, ха р н мо нг ол үг ий н эх э н д хаа яа би ч и г д эн э. Ж и ш ээл бэл: па гд га р, пү л па л, пэ э юу вэ гэ х мэт. К, ф, щ, п д өрв өн үс г и й г он цго й гий г ү ү л эгч гэ ж нэ рл э нэ. Дүр э м 21 Б, В үсг и й г ялг аж би ч и х дү р э м: 1. Б ү с г ийг их эвч л эн үг и й н эх эн д бич н э. Үг и йн ду н д л, м, н, в үсг и йн дар а а би ч н э. Жи шээ л бэл: бо дл о г о, то л б о, самбар, хэ н бэ︖ яв б ал гэ х мэт. 2. В үсг и й г их эв ч л эн үг и й н ду нд бо л о н адаг т би чн э. Ү г ийн эх эн д ха аяа цө ө н үг э нд бич н э. Жи ш э э л б э л: в аадан, ва н д а н, в аар, хав ав, ха р а в, хө вө вч гэ х мэт. Дү рэм 22 Г үс г э э р хо ё р ав и аг тэ м д э г л эн э: “” 1. Хү үхэ н хэ л идэв х т эй оро лц ож га, го, гу, гы гэ ж хэ л э г д э х г үсг и й г хо оло й н г гэ нэ. Хо о ло й н г- ий н ар д а, о, у, ы дө р в ө н эг шги й н нэги йг бич н э. Жи ш ээл б э л: ар г а, ар г ын, бага, бо тг о, гу д а мж гэх мэ т. 2. Хэ лн ий уг аар хэ лэ г д э х г үсг и й г хэ лн и й г гэн э. Хэ лн и й г ардаа эгш и ггү й бу ю у а, о, у, ы д өрв өө с өө р эгш и гт э й бай н а. Жи шээ л бэ л: ай м а г, ну та г, х өрө нг ө, цэ нгэл, цэ ц э г, гү йцэ т гэх гэ х мэт.９ Хэ л ни й г үс г и й н ард з ал г ав ар з а л г ахад а, о, у эгш и г оро х бо л о в ч хэ лн и й г хэ в э э р байн а. Жи шээ л бэл: хам аг- ха м г а ас, то орц ог- то ор ц г оо р, ту г- ту г у уд, ай м аг - ай мг арх, ом ог- ом г орх уу гэ х мэт. Дүр э м 23 Н үсг э э р хоё р ав и аг тэ м д э г л э н э: 1. Хэ лн и й үз үүр ха т уу та г н а йд хү рч хэ л э г д э х н авиаг хэ л н и й үзү үри йн н гэн э. Хэ л ни й үзү үри й н н хо йн о о эгш и г бу ю у ь- тэ й бай н а. Жи ш ээл б э л: чан ар, үн эг, чон о, яв н а, ну м, нө м ө р, он ьс, та н ь гэх мэ т. 2. Хэ лн ий үзү үр хат уу та гн а й д хү рэ хг үй хэ л э г д э х н үс ги йг хэ л н и й уг и йн н гэн э. Хэ л ни й уг ий н н ар д а а эгш и ггү й байн а. Жи шэ эл бэ л: га нга н, он г оц, сан, ба йш ин, Л у в сан, Сү рэ н гэ х мэт. Зар и м үг и й н эс и й н хэ л н и й үз үүр ий н н ав и а хал х аял г у у н д х э л ний уг и й н н бо л ж х э л эг ддэг б ө г өөд за л г а в а р за л га х а д хэ лн и й үз үүр и й н н бо л о х нь то д о рх о й бо л н о. Жи ш ээл бэл: мэр г эн- мэр г эн ээр, он- он ы, үн э н-үн э ни й гэх мэ т. Дүр э м 24 Хэ л ни й үз үүри й н н-ий г хэ лн и й уг и й н н- ээс, х оол ой н г үсг и й г хэ лн ий г- ээс ял га хы н ту л хэ лн и й үз үү р и й н н, хоо лой н г үсг и й н ард бич с эн б ал архай эгш г ийг ял г ах эг ш и г гэнэ. Жи шээл бэл: ха н а, баг а, он о, тор г о, үн э, он г о ц, өн өр, то рн и гэх мэ т. Тай л бар л ах нь: Өр г ө лт тэ й эр, үн д с э н эгш и г, мө н урт хо с эгш и г ба ы эг шги й н өм н ө ор сон г бо л их тө лө в х оол ойн г байн а. Ж и ш ээл бэл: га з а р, гу йх, гоо ж и х, то г оо, аг у у, дар г ын, аг аар гэх мэ т. Ба л а р х а й эгш г ээ с бу с а д эдгээ р ду рдсан эгш г и йг ял г а х эг ш и г гэж нэ р л эх гү й.１０ Дү р э м 25 Д ар аал са н гу р в а н гий г ү ү л э гч ий н г урав д уг аа р нь хо оло йн г, хэ лн и й ү зүү ри й н н хо ёры н нэ г бө г ө ө д т ү ү ний арын ял г а х б ал архай эгш г ээ р үг т ө гсгө вө л тэ р ял г ах эгш и г сон сто хг үй ту л н ба г- ий н өм н ө б о г ино эг ш и г би ч н э. Үү н ийг дар аал сан гу р ва н гий г ү ү л э гч ий н дү рэ м гэнэ. Жи ш ээл бэл: Ан ьс а га, бо р т о г о, га н з а г а, жинх эн э, зул за г а, он ьсо г о, ту р с а г а, хав т а г а, ха р ца г а, хо ром сог о, ху н д аг а, чаг т аг а, чан д а г а, чо г чи г о, эр д эн э, ян за г а гэ х мэт ц өөн нэр үг бай н а. – Ца г з аах үй л үг и йн од оо, ир ээ дү й ца г и й н на, - нэ, -но, - нө н ө хц өл и й г да вх а р ги йгү ү л э г ч э э р т өг ссөн үг э н д за л га хд а а дар аал сан гу р в а н г ийг ү ү л э гч ий н д үрм э э р би ч н э. Жи шээл бэл: ман д- на- ма нда н а, мө л х- нө-