ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠬᠡᠯᠡ ᠵᠦᠢ ᠶᠢᠨ ᠳᠠᠰᠬᠠᠯ .pdf

ТОГМИДЫН УРАНЧИМЭГ М(ЖСОЬМЧ ЬАТЧСШСЕ { ЕХЕКС18Ё8 (рог&гыепа-в) тттш жтштт АСГАЛУУ, гадаадынханд зориулав Тогмидын Уранчимэг МОНГОЛ ХЗЛЗҮЙН ДАСГАЛУУД Гадаадынханд зориулав Улаанбаатар хот 2002 он ЦгапсЫте§ То&гтс! МопдоНап шогкЬоок Рог Тоге1дпегз 1ЛаапЬаа1аг 2002 ӨМНӨХ ҮГ 1990 оноос хойш Монгол хэл,-Монголын түүх соёлыг сонирхон суралцагсад, Монголд ажиллаж, амьдарч байгаа гадаадын иргэдийн тоо өссөн төдийгүй үүнтэй уялдан гадаадынханд Монгол хэлийг хэрэглээнийх нь үүднээс зааж сургахад ахиц гарсаар байна. Гэвч Монгол хэлийг гадаадынханд зааж сургахад анхан шатны, хялбар хэрэглээний хэлзүйн сурах бичиг, гарын авлага цөөн байгаа нь сургалтын ажлыг үр дүнтэй удирдан зохион байгуулахад бэрхшээл учруулсаар байна. Үүнээс үүдэн хэрэглээний хэлзүйд суралцах, сурсан хэлзүйгээ дадал хэвшил болтол нь бататгах, мэргэжил нэгт багш нарынхаа ажлыг хөнгөвчилж, цагийг нь хэмнэх зорилгоор өөрийн заах арга барил, туршлагадаа тулгуурлан бэлтгэн хэрэглэж байсан дасгалаа эмхтгэн хэвлүүлж та бүхэндээ хүргэж байна. Монгол хэлний хэлзүйг хөнгөнөөс нь хүнд рүү чиглэсэн дарааллаар орууллаа. «Монгол хэлзүйн дасгалууд» номыг хэвлүүлэхэд үнэтэй санал зөвлогөө өгсөн УБИС-ын багш док. проф. Ц.Өнөрбаян болон мэргэжил нэгг нөхөд, мөн оюутнууддаа гүн талархал илэрхийлье. Энэхүү номонд орсон үг, өгүүлбэр, дасгалд алдаа мадаг байхыг үгүйсгэхгүйн сацуу санал хүсэлт байвал бидэнд хандана уу? Зохиогч I .Уранчимл “ФРЭНДС“ МАСТ Т. Уранчимэг НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ Цагаан тодгой сЛ а Тг % & е 9 • огкЬоок “ФРЭНДС“ Т. Уранчимэг Дасгал 26. Хаалтанд байгаа үгсийг орчуулан асуултад хариул. Тэр юу вэ? Тэр хэний вэ? Монгол хэлний дасгалууд 17 “ГО1ЕЮ&“ МЬ6 ЦгапсЫше^. Т Хүний бие эрхтэн Дасгал 28. Яриаг уншиж орчуул. А: - Түлхүүр хаана байна вэ? Б: - Юуны түлхүүр? А: - Машины түлхүүр хаана байна вэ? Б: - Машины түлхүүр ширээн дээр бий. А: - Тусалсанд чинь баярлалаа. Б: - Зүгээр, баяртай. А: - Баяртай, Дараа уулзъя. Дасгал 29. Дуудах дасгал хийж эр, эм үгээр ялга. явъя барья гаръя байя авъя баръя ярья заа 18 Моп^оИап могкЬоок “ФРЭНДС“ Т. Уранчимэг харъя бодъё ажиллая хийе харья оръё тайлбарлая ууя уншъя соноъё идье суу үзье өгье хэлье хүлээе бичье тэгье хариулъя зохиоё ая Д.Лувсаншарав уг Ч.Лхамсурэн МААМУУ НААШ ИР Маамуу нааш ир Манайд хоёулаа тоглоё Аав ээж хоёрын Авчирсан тоглоом бий шүү. Морь унаж давхия Машин барьж явъя Ном сонин уншъя Ногоон модоо тарья. Маамуу нааш ир Манайд хоёулаа тоглоё Аав ээж хоёрын Авчирсан тоглоом бий шүү. Морь унаж давхия Машин барьж явъя Ном сонин уншъя Ногоон модоо тарья. Дасгал 30. Харилцаа яриаг гүйцээ. А: - Таны тооны машин ? Б: - Үгүй Миний тооны машин өөр. А: - Таны утасны дугаар 451345 ? Б: - Үгүй, Миний дугаар 454513. А: - Тэр түлхүүр таны түлхүүр ? Б: -Тийм, баярлалаа. А: - Энэ Лизагийн дэвтэр ? Б: - Тийм байна, Түүний нэр энд байна. Дасгал 31. Дараах үгсийг өгөх орших тийн ялгал (-д, -т)-аар хувилга. Америк Герман аяга Өмнөд Африк Тайван таваг Өмнөд Солонгос Монгол банк Орос Хятад нуур Унгар Швед ном “ГО1ЕЮ&“ МЬ& ЦгапсЫте$. Т Сингапур машин автобус Ирак Гонхонг уул коридор төв шуудан ус хайрцаг гол мод дэлгүүр Малайз захиа Дасгал 32. Дараах асуултад хариулахдаа зөв үгийг сонго. Хэн хаана ажилладаг вэ? Хэн хаана ажилладаггүй вэ? Багш Цэвэрлэгч Эмч Ажилчин Манаач Оюутан Та Би Дасгал 33. ажилладаг. ажилладаггүй. ресторан. зочид буудал. цэцэрлэг. үйлдвэр. сургүуль. компани. оюутны байр. дэлгүүр. гэр. эмнэлэг. Дараах үгсийг үлгэрийн дагуу (-д, -т) холбож өгүүлбэр зохиож бич. Үлгэр: данх/цай Данханд сүүтэй цай байдаг. шил/ус торхУтос тогоо/шөл сав/элсэн чихэр аяга/кофе үзэг/бэх банк/мөнгө анги/оюутан уул/мод Дасгал 34. Асуултад хариулахдаа үгийг зөв хэлбэрт оруулж бич. Хаана юу байдаг вэ? 1. Дэлгүүр = Дэлгүүрт хоол, хувцас, ширээ сандал байдаг. 2. Төв шуудан 3. Амьтны хүрээлэн. 4. Музей 5. Цэнгэлдэх хүрээлэн. 6. Хөдөө 7. Хот 8. Банк 9. Цирк 10. Эмнэлэг 20 Моп^оИап ыогкЬоок “ФРЭНДС“ МСТ Т. Уранчимэг Дасгал 35. Багшийнхаа асуултад хариул. А хаана байдаг вэ? (сургууль , усан сан , эмнэлэг , дэлгүүр , банк , галт тэрэгний буудал номын сан , зураг , гадаа ) Б хаана амьдардаг вэ? чоно/агуй үхэр/саравч баавгай/агуй хүн/майхан загас/гол шувуу/уул нохой/гэр оюутнууд/байр жуулчид/зочид буудал Эдгээр амьтад хаана амьдардаг вэ? Могол хэлний дасгалууд 21 “ГО1ЕЮ&“ МЬ ЦгапсЬшед. Т Дасгал 36. а. Өгүүлбэрийг гүйцээ. Надад ном, дэвтэр, харандаа байна. Надад хүү, охин байна. Надад байшин байна. Манай байшинд том өрөө, жижиг өрөө байна. Манай гэрт муүр, нохой, шувуу байна. Миний аав ээжид байна Миний ах эгчид Багшид цүнх, үзэг, харандаа байна. Миний найзад олон өндөр байна б. Гүйцээж бичээд орчуулж бич. Танд байна уу? Танд том,сайхан байна уу? Танай сургуульд хэдэн байна .? Монголд байна .? Таны гэрт олон байна .? Тэнд нэг сайхан урт байна .? Энд олон амьтан байна уу? Хөдөө морь байна ? Гадаа таны морь байна .? Дасгал 37. Доогуур нь зурсан үгэнд асуулт хэл. 1. Бид хүүхдэд өгдөг/өгдөггүй. 2. Бид түүний найзад өгдөг өгдөггүй. 3. Та нар надад мөнгө өгдөг/өгдөггүй. 4. Та нар бидэнд хоол өгдөг/өгдөггүй. 5. Тэд бидэнд олон юм хэлдэг/хэлдэггүй. 6. Тэд эмээ өвөед захиа бичдэг/бичдэггүй. 7. Миний багш түүнд олон шинэ үг заадаг/заадаггүй. 8. Миний найз надад олон сайхан үг хэлдэг/хэлдэггүй. 9. Би таны хүүд монгол хэл заадаг/заадаггүй. 10. Та өнөөдөр миний гэрт байна. 11. Надад арван таван ном байна. 12. Чамд олон дэвтэр байхгүй. 13. Тэр охинд эмэгтэй дүү байхгүй. 14. Би танд шинэ үг заадаг. 15. Миний ээж аав Монголд байхгүй. Дасгал.38. Дараах үгэнд «-аарай4» нөхцөл залгаж унш. ав хэл хаа барь гар эр заа ярь дууд өг угаа тавь сур өмс УУ хорь яв ир суу боль бод ид асуу соль 22 МспщоИап ыогкЬоок “ФРЭНДС“ МХСТ Т. Уранчимэг сонс бэлтгэ бай урь оч өлгө хай хум тайлбарла сэтгэ хий тарь орго эргэ холбо мөргө Дасгал 39. Үгэнд зохих нөхцөл бичиж гүйцээ. Цонх дээр цэцэг байна. Би дэргэд Туул өдөр бүр суудаг. Байшин хажууд нэг хөгшин мод бий. Цүнх дотор гурван ном, таван дэвтэр байна. Чи дэвтэр доор би зураг байгаа. Энэ хана дээр зураг, тэр хана дээр самбар байна. Туул гол наана олон байшин, гол цаана өндөр уул бий. Манай гэр наана нэгтом дэлгүүр бий. Дэлгүүр цаана сургууль байдаг. Би хажууд чиний хүү ном уншиж байна. Багш ард хүрэн самбар байна. Хаалга дэргэд Болд зогсож байна. Тэр өрөө дотор хүмүүс ярьж байна. Та ард хүн байхгүй. Цонх цаана машин байхгүй байна. Би өмнө сандал байна. Ахын гэр хажууд морь байхгүй. Гэр хажууд өндөр моднууд байлаа. Миний халаас дотор юу ч байхгүй. Дасгал 40. Зургийг хараад асуултад хариул. 1. Таны мөнгө хаана байна вэ? 2. Таны цүнх хаана байна вэ? 3. Үзэг харандааны сав хаана байна вэ? 4. Чийдэн хаана байна вэ? 5. Самбар хаана байна вэ? 6. Ширээн дээр юу юу байна вэ? 7. Ширээн доор юу юу байна вэ? 8. Сандал доор юу юу байна вэ? 9. Цонхны хажууд юу юу байна вэ? 10. Цонхны цаана юу юу байна вэ? 11. Хаалганы ард юу юу байна вэ? Дасгал 41. Өгүүлбэрийг гүйцээж хэл. 1 одоохондоо 2 3 4. 5 6 7 8 9 10 11 12 ирээгүй байна. эхлээгүй байна. уулзаагүй байна. сураагүй. заагаагүй. очоогүй. нүүгээгүй. гэрлээгүй. уншаагүй. аваагүй. утасдаагүй. дуудаагүй. Монгол хэлний дасгалууд 23 “ГИЕЮ&“ МЬ6 ЦгапсЫшед. Т Дасгал 42. Асуултад хариулж бич. Хаана аяга, таваг, хутга, халбага, сэрээ байна вэ? Хэдэн аяга, таваг байна вэ? Тоол. 24 Моп§оНап ыогкЬоок ФРЭНДС“ Т. Уранчимэг Дасгал 43. Муур хаана байна вэ? Монгол хэлний дасгалууд 25 ТИЕЮ6“ игаисЬ|ше§. Т Дасгал 44. Доогуур нь зурсан үгэнд асуулт бич. 1. Багш надад олон гэрийн даалгавар өгсөн. 2. Би багшид ангийн түлхүүр өгсөн. 3. Тэр хүн миний хүүд англи хэл заасан. 4. Миний хүү түүнд жимс авчирлаа. 5. Миний аав ээж Аргентинд бий. 6. Манай мал хөдөө байна. 7. Ээж муурт сүү өгөв. 8. Тэр хүү моринд ус өгсөн. 9. Хүүхэд шүүгээнд аяга тавив. 10. Энэ үгийг дэвтэрт бич. 11. Байрны мөнгө банкинд тушаа. Дасгал 45. Дараах үгсийг заах тийн ялгал (-ыг, -ийг, -г)-аар хувилгаж доогуур нь зурсан үгсээр өгүүлбэр зохио. аав ээж ДҮҮ багш ах эгч хүү сурагч найз эмч Дулмаа сургууль шал гэр гахай анги бал нөхөр тахиа Жорж баллуур эхнэр нохой зураг цонх хөрш бугуй архи мод цүнх ажилчин тамхи орц үүл байшин Дорж орлого хашаа оюутан Даш хаалга өрөө охин торгууль урилга ширээ сонин цоож Дасгал 46. Хаалтанд байгаа үгийг зохих тийн ялгадд бичиж асуултыг гүйцээ. Чи энэ (ном ) хаанаас авсан бэ? Та тэр (хүн ) хаана харсан бэ? Энэ (үг ) хэнээс сурсан бэ? Хэн чамд тэр зузаан цэнхэр (толь бичиг ) өгөв? Тавагтай (хоол ) хэн идсэн бэ? Аягатай (цай ) хаана тавьсан бэ? Маргаашийн цаг агаарын (мэдээ ) сонсов уу? Энд бичсэн (үг ) уншив уу? Миний нөгөө (сэтгүүл ) авчирсан уу? Тэр (ном ) гурван хоногт уншив уу? Энэ их ( ажил ) нэг долоо хоногт хийв үү? Би танд энэ шинэ (оюутан ) танилцуулсан уу? 26 Моп%оПап үгогкЬоок “ФРЭНДС“ Т. Уранчимэг хүлээж байна. Дасгал 47. Цэгийн оронд заах тийн ялгал (-ыг, -ийг, -г) хэрэгтэй юү? Чи надад маргаашийн сонин авчраарай. «Толь» сэтгүүл энд байхгүй. Ээж тэр хүрэн дээл ДҮҮД дэлгүүрээс авчээ. Таны цүнх хаана байна вэ? Уучлаарай, би таны цүнх хараагүй. Өчигдөр идсэн хоол ямар байсан бэ? Энэ оройн хоол хэн хийв? Бидний хоол Тунгаа хийдэг. Энэ хоол ямар байна? Чиний цэнхэр үзэг би авсан. Аав чиний гутал өмсөж үзэв. Багшийн сэтгүүл хэн авч явсан бэ? Таны дэвтэр хэн авсан бэ? Чиний энэ сэтгүүл их сонирхолтой байна. Дасгал 48. Уншиж зохих хэлбэрт оруулж асуултад хариул. 1. Та хэнийг хүлээж байна вэ? багш аав, ах хоёр Би та чи найз 2. Та нар хэнийг, хир удаан хүлээж байна вэ? багш нар оюутнууд Бид инженерүүд нягтлан 3 таныг хаана хүлээж байна вэ? коридор гадаа анги намайг тэн гэр ажил булан цаг ( минут) хүлээж байна. хүлээж байна. Дасгал 49. Та хаанаас ирэв? Би ирлээ. Налайх зах ажил театр барааны дэлгүүр эмнэлэг. хүнснии дэлгүүр. Тайвань банк хөдөө УУЛ Баян-Өлгий. Дасгал 50. Хаалтан дахь үгсийг ашиглан асуултад хариул. Жишээ нъ: Энэ цайны халбагыг хаана тавих вэ? (давсны сав) Энэ цайны халбагыг давсны саванд хий. 1. Таны баллуурыг хаана тавих вэ? (цунх) 2. Чиний малгай, ороолт, бээлийг хаана тавих вэ? (өлгуур) Монгол хэлний дасгалууд 27 ТС1ЕИМ“ МЬ6 ЦгапсЫше& Т 3. Энэ хүүхдийн хүрмийг хаана тавих вэ? (шүугээ) 4. Энэ самыг хаана тавих вэ? (миний цүнх) 5. Ахын Монгол-Англи толийг хаана тавих вэ? (тавиур) 6. Үсний шингэн саванг хаана тавих вэ? (халуун усны өрөө) 7. Шүдний оо, сойз хаана тавих вэ? (угаалгын өрөө) 8. Энэ таван үгийг өгүүлбэрийн хаана тавих вэ? (эх) 9. Энэ хормогчийг хаана тавих вэ? (өлгүур) Ю.Тэр ариутгагчийг хаана тавих вэ? (тавиур) Дасгал 51. Дараах тоонуудыг уншаад бич. A. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Б. 20 50 30 60 40 7 80 90 100 B. 11 22 33 44 55 66 77 88 99 111 1000 1010 Дасгал 52. а. Дараах тоонуудыг унш. б. Доогуур нь зурсан тоонуудыг үсгээр бич. 111 222 333 444 555 666 777 888 999 1100 1110 2220 3330 4440 28 Моп§оИап когкЬоок “ФРЭНДС“ МС Т. Уранчимэг 5550 66666 77777 888808 999909 Дасгал 53. Асуултыг гүйцээж бич. Танай аав, ээж хоёр настай вэ? Чиний дүү сургуульд сурч ? Энэ ангид хүн байна Тэнд олон ном ? ширээ, сандал байна ? Та ахтай Энэ цүнх вэ? Тэр таны цүнх Дасгал 54. Дараах үгс,зургийг ашиглан багштайгаа ярилц. Англиас Лондонгоос Америкаас Вашингтоноо Хятадаас Бээжингээс Г ерманаас Берлингээ Шведээс Хелсинкээс Энэтхэгээс Бомбигоо Холландаас Амстердамаас Монголоос Улаанбаатараа Оросоос Москвагаас Дасгал 55. Асуултад хариул. 1. Та юунаас хэнээс ямар хүнээс айдаг вэ? айдаггүй вэ? 2. Та эдгээр амьтнаас айдаг уу? (муур нохой , тэмээ , чоно , үнэг , аалз , өт , жоом , бясаа , харх ) 3. Та хэнээс ном, харандаа авсан бэ? (багш , ээж , чиний найз , түүний эгч , номын санч жижүүр , танай хөрш , туслагч , ажилчин , та , , тэр ) 4. Та хаанаас энэ номыг авав? (номын дэлгүүр , номын сан , номын мухлаг , гудамж ) Монгол хэлний дасгалууд 29 “ГО1ЕЮ&“ МЬ6 ИгапсЬшед. Т Дасгал 56. «-аас, -ээс, -оос, -өөс» нөхцөл залгаж өгүүлбэрийг гүйцээ. Пүүжээ . Ашгаа . нягтлан . ДҮҮ ••• жижүүр . Та сүвилагч . асуугаарай. эмч . аав . тэр хүн . ажилчид . өвчтөн . Дасгал 57. Өгүүлбэрийг гүйцээ. 1 үзэж болохгүй. 2 хэлж болохгүй. Тэр үүнийг мэднэ. 3 хийж болохгүй. Энэ цаас их хатуу байна. 4 асууж болохгүй. 5 үзүүлж болохгүй. Тэр одоо их завгүй байна. 6 асууж болохгүй. 7 бичиж болохгүй. Энэ Тунгаагийн дэвтэр байна. Дасгал 58. Зөв үгийг сонгож бич. Харанхуй шөнө ганцаараа болно. явна явдаг явж явсан Та надаас авсан номоо дараа болно. өглөө өгөв өгч өг Автобусны буудал дээр машин болохгүй. зогс зогсдог зогсож зогс Эмчийн өгсөн эмийг болно. уух ууж уу ууна Дэлгүүрийн агуулахад гадны хүн болохгүй. орно ор орж орох Бид унтахын өмнө өтгөн кофе болохгүй. ууна уух ууж уудаг Ширээн дээр болно. сууна суудаг суух сууж 30 Моп^оНап ыогкЬоок “ФРЭНДС“ МХСТ Т. Уранчимэг юу юу авч болох вэ? Оюутнууд машинаа энэ хашаанд болно. тавьж тавих тавьсан тавь Чи гэрээсээ идэх юм болно. авчир авчирна авчрах авчирч Монголд ирээд нүүдэлчний амьдралыг болно. хар харна харж харсан Дасгал 59. Асуултад хариул. Дэлгүүрээс Эмнэлгээс Сургуулиас Хетоос Хөдөөнөөс Цүнхнээс Ангиас Гэрээс Машинаас Дасгал 60. Хариултыг уншаад тохирох асуултыг бич. 1 болохгүй, та тэнд суу. 2 Үгүй, надаас биш Доржоос асуу. 3 болно. Машин, галт тэрэг, мориор явж болно. 4 болохгүй. Чи гараа угааж ид. 5 болно. Манай оронд хүн 2-3 ажил хийж болно. 6 болохгүй. Улаанбаатарт болохгүй. 7 Үгүй, энд болохгүй. Тэнд тамхи татаж болно. 8 болно болно. Тэд бидэнтэй хоол идэж болно. 9 Энэ цүнхэнд гутал хийж болохгүй. 10 Үгүй, мах чихэр хоёрыг хамт идэж болохгүй. Дасгал 61. Зөв хариултыг тэмдэглэ. 1. Худалдаж авч болох юм. а. аспирин б. шуудан в. бэлэг г. рекорд 2. Юм худалдаж авч болох газар а. гудамж б. машин в. эмийн сан г. шүдэнз 3. Дэлгүүрт хэлж болох үг. а. Хэн жор хүлээн авах вэ? б. Энийг солиулж болох уу? в. Энэ ямар үнэтэй вэ? г. Хаана байдаг вэ? 4. Миний цүнх хаана байна вэ? а. Номинд б. орны хажууд в. машинд г. багш Монгол хэлний дасгалууд 31 “ГО1ЕЮ&“ МЬ6 11гапсЬ1ше§. Т 5. Хүүхдийн дуртай юм. 6. Энэ хэн бэ? 7. Энэ юун хүн бэ? а. хаирцаг в. бээлий а. Энэ бол Төгрөг в. Налайх хот а. Энэ Цэрэн в. засварчин 8. Тэр хэний шугам бэ? а. би б. амьтан г. бохь б. Энэ Туул г. Туулын нөхөр б. Багшийн нөхөр г. Миний танил б. тэр г. чиний в. та Дасгал 62. Асуултад хариулж бич. 1. Би тантай 3 дахь өдрийн орой кино үзэж болох уу? 2. Энэ сандал дээр сууж болох уу? 3. Богд ууланд зугаалж болох уу? 4. Танай орноос манай ороНд мориор ирж болох уу? 5. Дэлгүүр,сургууль дотор тамхи татаж болох уу? 6. Өвчтөн гэрээсээ хоол цай авч болох уу? Дасгал 63. Дараах үгсийг үйлдэх тийн ялгал (-аар, -ээр, -оор, -өөр)- аар хувилга. Жишээ нъ: харандаа - аар = харандаагаар гар. цэрд. гахай. байшин цаас. үзэг. шохой. дуучин. мод. бэлэг. сүү. такси. онгоц. өндөг. тэмээ. уурга. завь. би . ДҮҮ-- хутга. морь. та . тахиа. цана. унь. тэр . малгай. мөнгө. Дасгал 64. Уншиж асуултад хариул. 1. Миний цүнх зайгүй. Би таны цүнхэнд зургийн аппарат хийж болох уу? 2. Би самаа олохгүй байна. Таны самаар би үсээ самнаж болох уу? 3. Энэ өрөө харанхуй байна. Тэр өрөөнд хичээл хийж болох уу? 4. Манай орчуулагч өвчтэй байгаа. Та нөгөөдөр ирж уулзаж болох уу? 5. Гар нүүрийн савангаар үс угааж болох уу? 6. Энэ хөшгийг машины цонхонд хийж болох уу? 32 Моп^оПап ыогкЬоок “ФРЭНДС“ Т. Уранчимэг 7. Бид түлхүүрээ гээсэн. Та бидэнд шинэ цоож өгч болох уу? 8. Хар модоор гэрийн хана хийж болох уу? 9. Хонийг мотоцикл, машинаар хариулж болох уу? 10.Өдөр од харж болох уу? Дасгал 65. «болно, болохгү